Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Nemətullahilik — sufi yönümlü islam təriqəti.
Yaranması
İranda XIV əsrdə yaranmış bu sufi təriqəti əvvəlcə sünni, sonra isə şiə yönümlü olmuş və öz mənəvi yolunun başlanğıcını Əli ibn Əbu Taliblə (ə) əlaqələndirmişdir.
Təriqətin adı Şah Nemətullah Vəli (1330-1431) ilə bağlıdır. O, Suriyanın Hələb şəhərində sufi şeyxi Mir Abdullanın ailəsində dünyaya gəlmiş və şafii hüquq məktəbinin ardıcılı olmuşdur. Yetkinlik yaşına çatanda çoxlu səyahətlər etmiş, məşhur sufi şeyxi Abdulla Yafiinin öncə tələbəsi, sonra isə xəlifəsi olmuşdur. Yeddi il ərzində İbn Ərəbinin əsərlərini öyrənmiş, onun bəzi kitablarına hətta şərhlər də yazmışdır.
Bundan sonra Şah Nemətullah yenidən səyahət etməyə başlamış, İraqda, Misirdə olmuş, nəhayət Məvarənnəhrə gedib türk əhalisi arasında fəal təbliğat aparmışdır. Lakin onun fəaliyyəti Əmir Teymurun xoşuna gəlməmişdir. Buna görə də Şah Neymətullah Herata, oradan Məşhədə, sonra isə Yəzdə getmişdir. Sonda Kirmandakı Məhan kəndinə gələrək, ömrünün son 25 ilini orada keçirmişdir. Şah Nemətullahın məhsuldar yaradıcılığı olmuşdur. O, 500-dən artıq əsərin müəllifidir.
Şah Nemətullah tərkidünyalığın əksinə mənəviyyat "yolçusu"nun gündəlik fəaliyyətlərdə olmasını təbliğ etmişdir. Onun fikrincə bu fəaliyyətlər insanın "Mən"ini Allaha yönəltməlidir. Lakin mənəviyyat "yolçusu" bütün işlərini görərkən, eyni zamanda ürəyində "tərkidünya" olmalıdır. O həmçinin görüntü xatirinə dindarlığın əleyhinə olmuş, şagirdlərinin hansı təriqətin mənsubu olduğunu göstərən xüsusi geyimlərdə cəmiyyət qarşısına çıxmasını istəməmişdir. Şah Nemətullah musiqi sədaları altında rəqs etməmək və mahnı oxumamaq şərti ilə səma məclisləri (şeir və qəsidələrlə edilən zikr məclisləri) keçirməyə icazə vermişdir. Səmalar zamanı təriqətin özəl zikrləri oxunarmış. O, təriqət yolunu şəriətdən ayırmamış, bəzi ifrat sufilərin narkotik maddələrdən istifadəsinə, həmçinin dilənçilik etmək adətinə qarşı çıxmışdır.
İnkişafı
Sonrakı dövrlərdə təriqətin mənəvi yolu təkmilləşdirilmiş və inkişaf etdirilmişdir. Bu mənəvi yolun əsasında Əli ibn Əbu Talibə (ə) və gizli şiə imamının şərəfinə deyilən xəfi (sakit) və təhlil zikrlər durmuşdur. Bundan başqa düşünmə, özünü anlama kimi metodlar təriqətdə önəmli sayılmışdır. Nemətullahilər keçə paltar geyinib, başlarına öncə 5, sonra isə 12 zolaqdan ibarət hündür papaqlar geyinirmişlər. Onların başçısı (qütb) seçki yolu ilə seçilirmiş. Təriqətə yeni üzvlərin qəbul edilməsi, digər sufi təriqətlərində olduğu kimi idi.
Təriqətin təlimi Şah Nemətullahın ölümündən sonra İranda geniş yayılmış, hətta onun hüdudlarını aşmışdır. Oğlu Burhanəddin Xəlilullah təriqəti Hindistanda da yaymışdır. Sonra isə təriqətə Şah Nemətullahın nəvəsi Şah Həbibəddin Mühibullah başçılıq etmişdir. Təriqətin mərkəzi İranın Məhan kəndində yerləşmişdir. Onun mənsubları İran ərazisində mövcud olmuş müxtəlif dövlətlərin ictimai və siyasi həyatında böyük rol oynamışlar. Nemətullahilər Heydəriyyə adlanan digər şiə yönümlü sufi təriqəti ilə rəqabət aparmışlar.
Səfəvi şahı I Abbasın (1587-1629) hakimiyyəti zamanı təriqət mənsubları ona qarşı çıxmış və ölkədə çevriliş etmək istəyən müxalifətə köməklik göstərmişlər. Bundan sonra I Şah Abbas tərəfindən onlara qarşı amansız təqiblər həyata keçirilmiş və ölkədə bu təriqətin fəaliyyətinə son qoyulmuşdur. Beləliklə, XVIII əsrə qədər Nemətullahilər yalnız Hindistanda fəaliyyət göstərmişlər.
1775-ci ildə Nemətullahilər təriqətinin Hindistandakı başçısı Rıza Əli Şah İrana Məsum Əli Şah Dəqqanini yollamış, o yenidən orada təriqətin fəaliyyətini dirçəltmişdir. Qacarlar sülaləsinin (1796-1925) dəstəyini aldıqdan sonra isə Nemətullahilər İranın ictimai-siyasi həyatında aktiv fəaliyyətə başlamışlar.
Müasir vəziyyəti
Lakin bütövlüyünü qoruyub saxlaya bilməyən təriqət XIX əsrdə üç müstəqil qola: Səadət Əli-Şahi (Günəbadi), Səfi Əli-Şahi, Münəvvər Əli-Şahiyə (Zur-Rəyasəteyn) bölünmüşdür. Onların hər biri özlərini təriqətin həqiqi varisi saymışlar. Nemətullahilər təriqətinin mənsubları İranda 1905-1911-ci illərdə baş vermiş inqilabi hadisələrdə aktiv iştirak etmişlər.
- Səadət Əli-Şahi (Günəbadi) qolu Hacı Ağa Məhəmməd Kazim (vəfatı: 1876-cı il) tərəfindən yaradılmışdır. Onun mərkəzi Biduxt kəndində, əhəmiyyətinə görə ikinci mərkəzi isə Tehranda yerləşir.
- Səfi Əli-Şahi qolu Məhəmməd Baqir İsfəhani ibn Hacı Mirzə Həsən Ağanın (vəfatı: 1899-cu il) adı ilə bağlıdır. Onun mərkəzi Kirmanın yaxınlığındakı Məhan məntəqəsində yerləşir.
- Münəvvər Əli-Şah qolunun əsasını isə Hacı Ağa Məhəmməd ibn Məhəmməd Həsən (vəfatı: 1884-cü il) qoymuşdur. Onun mərkəzi Tehranda yerləşir. Bu qolun inkişafında tanınmış mütəfəkkir və islahatçı Cavad Nurbəxş (1926-1982) böyük rol oynamışdır.
Sonralar Nemətullahilərdən bir-birləri ilə rəqabət aparan müxtəlif cərəyanlar ayrılmışdır.
Mənbə
- Aydın Əlizadə. "Cəmiyyət və Din" qəzeti
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Islam Islam TarixiImanin sertleriTovhid Melekler Kitablar Peygemberler Mead Axiret Qeza ve TalehIslamin bes sertiKelmeyi sehadet Namaz Oruc Hecc ZekatEseriler Maturidiler Qederiler Motezililer Cebriler Murciler Cehmiyye Musebbihiler SelefilerFiqh mezhebleriSunniler Henefiler Malikiler Safiiler Henbeliler Yox olmus mezhebler Zahiriler Auzailer Leysiler Sevriler Ceririler Sieler Imamiler Ceferiler Exbariler Usuliler Seyxiler Eleviler Ensariler Qizilbaslar Zeydiler Ismaililer Qermetiler Xasxasiler Fethiler Xettabiler Vaqifiyye Rafiziler Batiniler Qeysaniler Xurremiler Bazigiyye Qurabiyye Xariciler Muhakkime Ecrediler Meymuniler Seelebiler Ezraqiler Beyhesiler Ibadiler Necdatiler SufrilerHemcinin baxSufiler Yesevilik Neqsibendilik Suhreverdilik Xelvetilik Sefevilik Bayramilik Bektasilik Celvetilik Cerrahilik Cistiyye Ehqaqiye Gulsenilik Hurufilik Kubravilik Melametilik Movlevilik Nemetullahiyye Noqtevilik Qelenderilik Qadiriyye Rahmaniyye Rifailik Rovseniler Senusiler Saziliyye Zahidiyye Nuseyriler Druzlar Islam felsefesi Nemetullahilik sufi yonumlu islam teriqeti YaranmasiIranda XIV esrde yaranmis bu sufi teriqeti evvelce sunni sonra ise sie yonumlu olmus ve oz menevi yolunun baslangicini Eli ibn Ebu Talible e elaqelendirmisdir Teriqetin adi Sah Nemetullah Veli 1330 1431 ile baglidir O Suriyanin Heleb seherinde sufi seyxi Mir Abdullanin ailesinde dunyaya gelmis ve safii huquq mektebinin ardicili olmusdur Yetkinlik yasina catanda coxlu seyahetler etmis meshur sufi seyxi Abdulla Yafiinin once telebesi sonra ise xelifesi olmusdur Yeddi il erzinde Ibn Erebinin eserlerini oyrenmis onun bezi kitablarina hetta serhler de yazmisdir Teriqetin emblemi Bundan sonra Sah Nemetullah yeniden seyahet etmeye baslamis Iraqda Misirde olmus nehayet Mevarennehre gedib turk ehalisi arasinda feal tebligat aparmisdir Lakin onun fealiyyeti Emir Teymurun xosuna gelmemisdir Buna gore de Sah Neymetullah Herata oradan Meshede sonra ise Yezde getmisdir Sonda Kirmandaki Mehan kendine gelerek omrunun son 25 ilini orada kecirmisdir Sah Nemetullahin mehsuldar yaradiciligi olmusdur O 500 den artiq eserin muellifidir Sah Nemetullah terkidunyaligin eksine meneviyyat yolcusu nun gundelik fealiyyetlerde olmasini teblig etmisdir Onun fikrince bu fealiyyetler insanin Men ini Allaha yoneltmelidir Lakin meneviyyat yolcusu butun islerini gorerken eyni zamanda ureyinde terkidunya olmalidir O hemcinin goruntu xatirine dindarligin eleyhine olmus sagirdlerinin hansi teriqetin mensubu oldugunu gosteren xususi geyimlerde cemiyyet qarsisina cixmasini istememisdir Sah Nemetullah musiqi sedalari altinda reqs etmemek ve mahni oxumamaq serti ile sema meclisleri seir ve qesidelerle edilen zikr meclisleri kecirmeye icaze vermisdir Semalar zamani teriqetin ozel zikrleri oxunarmis O teriqet yolunu serietden ayirmamis bezi ifrat sufilerin narkotik maddelerden istifadesine hemcinin dilencilik etmek adetine qarsi cixmisdir InkisafiSonraki dovrlerde teriqetin menevi yolu tekmillesdirilmis ve inkisaf etdirilmisdir Bu menevi yolun esasinda Eli ibn Ebu Talibe e ve gizli sie imaminin serefine deyilen xefi sakit ve tehlil zikrler durmusdur Bundan basqa dusunme ozunu anlama kimi metodlar teriqetde onemli sayilmisdir Nemetullahiler kece paltar geyinib baslarina once 5 sonra ise 12 zolaqdan ibaret hundur papaqlar geyinirmisler Onlarin bascisi qutb secki yolu ile secilirmis Teriqete yeni uzvlerin qebul edilmesi diger sufi teriqetlerinde oldugu kimi idi Teriqetin telimi Sah Nemetullahin olumunden sonra Iranda genis yayilmis hetta onun hududlarini asmisdir Oglu Burhaneddin Xelilullah teriqeti Hindistanda da yaymisdir Sonra ise teriqete Sah Nemetullahin nevesi Sah Hebibeddin Muhibullah basciliq etmisdir Teriqetin merkezi Iranin Mehan kendinde yerlesmisdir Onun mensublari Iran erazisinde movcud olmus muxtelif dovletlerin ictimai ve siyasi heyatinda boyuk rol oynamislar Nemetullahiler Heyderiyye adlanan diger sie yonumlu sufi teriqeti ile reqabet aparmislar Sefevi sahi I Abbasin 1587 1629 hakimiyyeti zamani teriqet mensublari ona qarsi cixmis ve olkede cevrilis etmek isteyen muxalifete komeklik gostermisler Bundan sonra I Sah Abbas terefinden onlara qarsi amansiz teqibler heyata kecirilmis ve olkede bu teriqetin fealiyyetine son qoyulmusdur Belelikle XVIII esre qeder Nemetullahiler yalniz Hindistanda fealiyyet gostermisler 1775 ci ilde Nemetullahiler teriqetinin Hindistandaki bascisi Riza Eli Sah Irana Mesum Eli Sah Deqqanini yollamis o yeniden orada teriqetin fealiyyetini dirceltmisdir Qacarlar sulalesinin 1796 1925 desteyini aldiqdan sonra ise Nemetullahiler Iranin ictimai siyasi heyatinda aktiv fealiyyete baslamislar Muasir veziyyetiLakin butovluyunu qoruyub saxlaya bilmeyen teriqet XIX esrde uc musteqil qola Seadet Eli Sahi Gunebadi Sefi Eli Sahi Munevver Eli Sahiye Zur Reyaseteyn bolunmusdur Onlarin her biri ozlerini teriqetin heqiqi varisi saymislar Nemetullahiler teriqetinin mensublari Iranda 1905 1911 ci illerde bas vermis inqilabi hadiselerde aktiv istirak etmisler Seadet Eli Sahi Gunebadi qolu Haci Aga Mehemmed Kazim vefati 1876 ci il terefinden yaradilmisdir Onun merkezi Biduxt kendinde ehemiyyetine gore ikinci merkezi ise Tehranda yerlesir Sefi Eli Sahi qolu Mehemmed Baqir Isfehani ibn Haci Mirze Hesen Aganin vefati 1899 cu il adi ile baglidir Onun merkezi Kirmanin yaxinligindaki Mehan menteqesinde yerlesir Munevver Eli Sah qolunun esasini ise Haci Aga Mehemmed ibn Mehemmed Hesen vefati 1884 cu il qoymusdur Onun merkezi Tehranda yerlesir Bu qolun inkisafinda taninmis mutefekkir ve islahatci Cavad Nurbexs 1926 1982 boyuk rol oynamisdir Sonralar Nemetullahilerden bir birleri ile reqabet aparan muxtelif cereyanlar ayrilmisdir MenbeAydin Elizade Cemiyyet ve Din qezeti