Arsak (erm. Արցախ) və ya Orxistena (yun. Ὀρχιστηνή) – Cənubi Qafqazda yerləşmiş tarixi vilayət. və orta əsr mənbələrinin məlumatlarına görə tarixi Arsak vilayətinin ərazisi müasir Azərbaycan Respublikasının Kəlbəcər, Tərtər, Xocavənd, Xocalı, Cəbrayıl və Şuşa rayonlarının ərazisini əhatə etmişdir.
Kür çayının sol sahilində yerləşən tarixi Utik vilayəti qərbdən və cənub-qərbdən Sünik vilayəti, şimaldan və şimal-şərqdən Uti vilayəti, cənub-şərqdən isə Paytakaran vilayəti ilə sərhədlənirdi.
Tarixçi-armenoloq Robert Hyusenin fikrincə Uti vilayətinin avtoxton sakinləri qeyri-Hind-Avropa dillərində danışan tayfalar olmuşlar. E.ə. 91-87-ci illərdə Böyük Ermənistan hökmdarı II Tiqranın İberiya və Qafqaz Albaniyasına yürüşləri nəticəsində Qafqaz Albaniyasının Uti, Arsak və Paytakaran əyalətləri, İberiyanın isə sərhədyanı cənub əraziləri Böyük Ermənistanın tərkibinə qatılır. 387-ci ildə Ermənistanın Bizans və Sasani imperiyaları arasında sonra Qafqaz Albaniyası və İberiyanın tutulmuş ərazilər geri qaytarılır.
X əsrdə Arsak ərazisində Xaçın knyazlığı yaranmışdır. idarə etdiyi Xaçın knyazlığı müxtəlif dövrlərdə Şəddadilər dövləti, Gürcüstan çarlığı, Azərbaycan Atabəyləri, Hülakülər, Ağqoyunlular və Səfəvilərdən vassal asılılığında olmuş, lakin varlığını XVI əsrə qədər davam etdirmişdir.
Yerləşməsi və adı
VII əsr mənbəsi olan Aşxaratsuytsa görə Arsak 12 əyalətə bölünürdü: Myus-Haband, Vaykunik, Berdadzor, Mets-Arank, Mets-Kvenk, Harçlank, Muxank, Piank, Parzkank, Sisakan-Voskan, Kust-i-Parnes və Kolt. Lakin, bu vilayətlərin dəqiq yerləşmə sərhədləri bəlli deyil, həmçinin, sonrakı dövrlərə aid mənbələrdə onların bir çoxunun adı çəkilmir. Bəzi mənbələrdə Arsakın vilayətlərinin sayı 13 və ya 14 olaraq qeyd edilir.
Tarixi mənbələrdə Uti vilayəti ilə bağlı müxtəlif məlumatlar saxlanmışdır:
Strabon — e.ə. I əsr - b.e. I əsri:
...Favena, həmçinin Komisena və çoxlu sayda süvari ordu verən Orxistena da Ermənistan əyalətidir. |
Ptolemey — B.e. I-II əsrlər:
Böyük Ermənistan şimalda Kolxida, İberiya və Kiros çayı boyunca Albaniya ilə sərhədlənir. |
Movses Xorenatsi — B.e. V-VI əsrlər:
Bunun ardınca o, böyük və əzəmətli, əhalisi çox olan şimal-şərq diyarında, geniş düzənliyi kəsən Kür adlı böyük çay boyunca ərazilərə hökmdar təyin edir, müdriklik və ağıl işlərində birinci olan Aranı hakim elan edir. Lakin, Sisak insanları haqqında da bil, çünki, biz bu böyük və adlı-sanlı tayfanı birinci kitabda qeyd etməyi unutmuşuq - onlara Alvan düzənliyi - dağlara dağru uzanan, Erasx çayından Xnarakert adlandırılan qalaya kimi - miras qalmışdır. Ölkə isə onun "Alvaniya" adlandırıldı, çünki onu, xoş xasiyyətinə görə "alu" adlandırırdılar. Onun varislərindən biri, görkəmli və cənur Draya parfiyalı Valarşak tərəfindən hakim-on minbaşı təyin edildi. Deyirlər ki, utilər, Qardman knyazlığı sakinləri, və qarqarlar onun nəslindən gələnlərdir. |
Moisey Kalankatlı — B.e. VII əsr:
Və hər gün Tanrıya xidmətindən ilham alaraq o, müqəddəslərin xatirəsi üçün ibadət edirdi. Bundan sonra o (III Mömün Vaçaqan), istehkamları çox olan və hakimiyyəti altında olan Arsakın əhalisinə əmr etdi ki, onlar bütlərə ibadətdən, onlara qurban verməkdən və bütpərəst mərasimdən əl çəksinlər. |
Tarix
Geğarkunik mərzinin Aşağı Zağalı kəndindən aşkarlanmış II Sardurinin (e.ə. VIII əsr) mixi yazılı Urartu kitabəsində Geqam gölünün cənub-şərqində Urtexe və ya Urtexini adlı ölkənin yerləşməsi xatırlanır: "Tanrı Haldi öz silahı ilə yürüşə çıxaraq Arkukini ölkəsinə qalib gəldi. Sarduri deyir: hücum edərək Arkukini ölkəsini işğal etdim. Urtexini ölkəsinə kimi çatdım." Erməni tarixçilərinin fikrincə "Urtexini" adı, sonrakı dövrə aid yunan dilli mənbələrdə qeyd edilən "Orxistena" (yun. Ὀρχιστηνή) və qədim erməni dilli mənbələrdə qeyd edilən "Arsak" (erm. Արցախ) toponiminin prototipi ola bilər.
Urartu mixi yazılarında Arsak ərazisində həm də Piruaini ölkəsi xatırlanır ki, tədqiqatçı A. Petrosyan bu ölkənin adını Het panteonundan az bilinən tanrılardan biri Pirva ilə əlaqələndirir.Qarakilsə şəhəri ərazisindən aşkarlanmış Urartu hökmdarı II Argişti (e.ə. VIII-VII əsrlər) dövrünə aid mixi yazılı kitabədə xatırlanan Amuşa şəhərini, italyan urartuşünas Mario Salvini müasir Xankəndi şəhərinin yeri ilə lokallaşdırır. Salvininin fikrincə, Qarakilsə kitabəsi Urartu sərhədlərinin müasir Qarabağ istiqamətinə genişləndiyini göstərir.
E.ə. VI əsrdə ərazi Midiya dövlətinin daha sonra isə Əhəmənilər dövlətinin tərkibinə qatılmışdır. E.ə. VII-VI əsrlərdə Arsak ərazisi Qafqazda skif çarlığı - İşkuzanın tərkibinə qatılmışdır.Cənubi Qafqazda skiflərin məskunlaşdığı ərazilər cənub-şərqdə Midiya, cənubda Manna dövləti, qərbdə Urartu dövləti, şimalda isə, qədim mənbələrdə Çola kimi qeyd edilən, həmçinin qədim dövrlərdən "Qafqazın Qapısı" və ya Masqutlar ölkəsi adlandırılan ərazi ilə sərhədlənirdi. Tədqiqatçıların ortaq fikrinə görə İşkuza ərazisi cənubda Urmiya gölünün şimalından başlamış, şimalda kür çayına kimi uzanmış, ehtimal ki, Mil düzünü də əhatə etmişdir.
fikrincə Arsakın yerli əhalisi qeyri-Hind-Avropa dillərində danışan tayfalar olmuşlar. A. Petrosyanın fikrincə Arsakın ilkin əhalisi arasında həm də het və luvi dillərinə yaxın dillərdə danışan tayfalar ola bilərdi. E.ə. I əsrin sonları - b.e. I əsrin əvvəllərində əraziyə sakların axını baş verir.
Movses Xorenatsi və Moisey Kalankatlının verdiyi məlumata görə, e.ə. I əsrdə Parfiya hökmdarı I Vologez Arranı Araz çayından Xunan qalasına kimi geniş ərazinin hökmdarı təyin edir. Arran Arranşahlar sülaləsinin əsasını qoyur və Alban Arşakilərindən I Vaçaqan hakimiyyətə gələnə kimi bu sülalənin 34 hökmdarı Qafqaz Albaniyasında hökm sürmüşdür.
Əksər tarixçilərin fikrinə görə Böyük Ermənistanın şərq sərhədləri e.ə. II əsrdə hökmdar I Artaşesin yürüşləri zamanı Kür çayına qədər genişləndirilmişdir. Bu zaman I Artaşes Araz sahillərində ermənilərin yaşadığı əraazilər, həmçinin Kür sahillərində albanlar, utilər, qarqarlar, , saklar və digər tayfaların yaşadığı əraziləri ələ keçirmişdir. Bəzi tədqiqatçılar qeyd edirlər ki, bu yürüşlərin həyata keçirildiyi zaman mərkəzləşdirilmiş alban dövləti mövcud deyildi və alban dövlətinin mərkəzləşdirilməsi e.ə. II əsrin sonları və ya e.ə. I əsrin ortalarına aid edilir.
IV əsrin 50-ci illərində Hökmdar Urnayrın rəhbərliyi ilə albanlar Kür çayının sağ sahilində bir sıra vilayətlərdə hakimiyyəti yenidən özlərinə qaytarırlar. V əsrdə yaşamış erməni tarixçi Favstos Buzandın verdiyi məlumata görə, qısa müddət sonra Böyük Ermənistan sparapeti Muşeq Mamikonyan qaytarılmış yürüş edərək yenidən bu əraziləri Böytük Ermənistan hökmdarına tabe edir və "Kür çayını əvvəl olduğu kimi Albaniya və Ermənistan arasında sərhəd edir."
387-ci ildə zamanı Uti və Arsak əyalətləri Sasanilərdən vassal asılılığında olan Qafqaz Albaniyasının tərkibinə qatılır. VII əsrə aid Aşxaratsuyts adlı erməni mənbəsində yazılır: "...albanlar ermənilərdən bu əyalətləri aldılar: , Qardman, Kolt, Zave və bunlardan başqa Araksın Kürə töküldüyü yerə qədər 20 əyalət".
Ananiya Şirakatsinin məlumatına görə, Arsakın Vaykunik əyalətində - indiki İstisu ərazisində Qafqaz Albaniyası hökmdarlarının hamam kompleksi yerləşirdi. Qafqaz Albaniyasında xristianlığı təbliğ edən Müqəddəs Qriqoris 334-cü ildə Maskut və ya Paytakaran ərazisində şəhid edilir. Bundan sonra onun cəsədi Arsakın əyalətindən olan ardıcılları tərəfindən gətirilərək, əyalət ərazisində dəfn edilir.489-cu ildə Qafqaz Albaniyası hökmdarı III Mömün Vaçaqanın göstərişi ilə Müqəddəs Qriqorisin məzarı üzərində Amaras monastırı inşa edilmişdir (başqa bir varianta görə Vaçaqan monastırı bərpa etdirmişdir). V əsrdə Qafqaz Albaniyası hökmdarı II Vaçenin göstərişi ilə Arsak ərazisində Beşikdağ kilsəsi inşa edilmişdir. V əsrin sonlarında Arsak ərazisindəki Aluen şəhəri yaxınlığında III Mömün Vaçaqanın təşkilatçılığı ilə Alban Həvari Kilsəsinin Aluen Kilsə Məsclisi təşkil edilmiş və Mömün Vaçaqanın kanonları qəbul edilmişdir.й
822-ci ildə alban hökmdar sülaləsi olan Mehranilərin son nümayəndəsi II Varaz Trdatın ölümündən sonra Aranilər sülaləsindən olan Səhl ibn Sunbat Yuxarı Arsak – Xaçın ərazisini ələ keçirir, qısa müddətdə isə Arranın böyük hissəsini özünə tabe edir. Səhldən sonra ərazidə onun nəslindən gələn Hovannes, Atrnerseh və Qriqor Hammam hakimiyyətdə olmuşlar. "Albaniya knyazı" titulunu qəbul etmiş Qriqor Hammam hakimiyyəti dövründə keçmiş Qafqaz Albaniyası ərazisinin böyük bir hissəsini, o cümlədən Uti, Şəki və Kambisena ərazilərini də özünə tabe etmişdi. X əsrdə Arsak ərazisində xristian feodal dövləti olan Xaçın knyazlığı yaranır.
XIV əsrdən başlayaraq köçəri türk tayfalarının təsiri ilə Araz və Kür çayları arasındakı geniş dağlıq və düzənlik ərazilər mənbələrdə Qarabağ dalandırılmağa başlayır. Lakin, vassal vəziyyətində olsa da və hakimiyyətləri yalnız xristian əhaliyə aid edilsə də, Xaçın knyazları təxminən XVII əsrə kimi hakimiyyətlərini saxlaya bilirlər. XVII əsrdə Arsak ərazisində Xəmsə məliklikləri formalaşır.
İstinadlar
- Акопян, Мелик-Бахшян, Барсегян, 1986
- Hewsen, 1992. səh. 193
- Hewsen, Robert H. Ethno-History and the Armenian Influence upon the Caucasian Albanians (in Thomas J. Samuelian, ed., Classical Armenian Culture: Influences and Creativity). Pennsylvania: Scholars Press. 1982.
What do we know of the native population of these regions — Arc’ax and Utik — prior to the Armenian conquest? Unfortunately, not very much. Greek, Roman, and Armenian authors together provide us with the names of several peoples living there, however — Utians, in Otene, Mycians, Caspians, Gargarians, Sakasenians, Gelians, Sodians, Lupenians, Balas[ak]anians, Parsians and Parrasians — and these names are sufficient to tell us that, whatever their origin, they were certainly not Armenian.
- Каланкатуаци, Мовсес. История страны Алуанк (Перевод с древнеармянского Ш.В.Смбатяна). Ереван: Институт древних рукописей им. Маштоца – Матенадаран. 1984. 2020-05-29 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-09-24.
Вслед за этим он (Вачаган III Благочестивый) повелел жителям Арцаха, страны труднодоступной, находящейся под его властью, оставить обряды идолопоклонства и жертвоприношения, и поклонения скверным идолам.
- АРМЯНСКАЯ ГЕОГРАФИЯ VII ВЕКА (ТЕКСТ И ПЕРЕВОД С ПРИСОВОКУПЛЕНИЕМ КАРТ И ОБЪЯСНИТЕЛЬНЫХ ПРИМЕЧАНИЙ ИЗДАЛ К. П. ПАТКАНОВ). Санкт-Петербург: Типография Императорской Академии Наук, В. О., 9 л., № 12. 1877.:
Арцах, рядом с Сюник, имеет 12 областей: 1. Вакуник, 2. Мьюс-Габанд, 3. Бердадзор, 4. Мец-Куанк, 5. Мец-Иранк, 6. Харчланк, 7. Муханк, 8. Пианк, 9. Панцканк, 10. Сисакан-востан, 11. Куста-Парнес, 12. Колт, где добывается мумия.
- Ulubabyan, Bagrat. Արցախի պատմությունը սկզբից մինչև մեր օրերը [History of Artsakh from the beginning to our days] (PDF) (erməni). Yerevan: M. Varandean Publishing House. 1994. 9–10, 12–13. ISBN . 2022-08-06 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2022-10-29.
- Alishan, 1993. səh. 9
- Strabon. Coğrafiya, XI kitab, XIV fəsil, IV hissə (Перевод Г. А. Стратановского под общей редакцией проф. С. Л. Утченко). Москва: Наука. 1964. 2021-05-09 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-09-25.
Провинцией Армении являются Фавена, а также Комисена и Орхистена, выставляющая наибольшее число всадников.
- Ptolomey, Klavdi. Coğrafiya, V kitab, XIII fəsil, IX hissə (translated or transliterated by Brady Kiesling from the Greek texts of Karl Nobbe (1843) and Karl Muller (1883)). 2020-10-09 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-09-25.
Greater Armenia is bounded on the north by a part of Kolchis, by Iberia, and Albania on the line indicated running through the Kyros river.
- Хоренаци, Мовсес. История Армении, II kitab, VIII fəsil (Перевод с древнеармянского языка, введение и примечания Гагика Саркисяна). Ереван: Айастан. 1990. 2012-05-11 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-09-26.:
Вслед за тем он учреждает наместничество в великом и, славном, многолюдном северо-восточном крае, вдоль большой реки по названию Кур, что прорезает обширную равнину, (назначив) Арана, мужа именитого, первого во всех делах мудрости и разума. Узнай, однако, и о людях Сисака,— ибо это великое и именитое племя мы забыли упомянуть в Первой книге,— которые унаследовали Алванскую равнину, включая ее обращенную к горам сторону, от реки Ерасх до крепости, называемой Хнаракерт; страна же получила название Алвании из-за его кроткого нрава, ибо его называли «алу». И вот, один из его потомков, упомянутый именитый и доблестный Драя, и был назначен парфянином Валаршаком наместником-десятитысячником. Говорят, что племя утийцев и княжества гардманцев, цавдейцев и гаргарцев происходят от его отпрысков.
- Каланкатуаци, Мовсес. История страны Алуанк (в 3-х книгах), I kitab, VIII fəsil (Перевод с древнеармянского Ш.В.Смбатяна). Ереван: Институт древних рукописей им. Маштоца – Матенадаран.
И день за днем, вдохновляясь в боголюбивом служении, он (Вачаган III Благочестивый) неустанно отправлял службу в память святых. Вслед за этим он повелел жителям Арцаха, страны труднодоступной, находящейся под его властью, оставить обряды идолопоклонства и жертвоприношения, и поклонения скверным идолам.
- Меликишвили, Г. А. Урартские клинообразные надписи. Москва: Изд. АН СССР. 1960. səh. 446.
- Арутюнян, H. В. Биайнили-Урарту. Военно-политическая история и вопросы топонимики (2-е изд., доп. и перераб.). СПб: Издательство С.-Петербургского университета. 2006. səh. 205.
- Арутюнян, Б. А. К вопросу о территории АрцахаВосточных краев Армении и Карабаха (Историко-филологический журнал, № 1—2). Ереван. 1994. səh. 256—266.
- Мурадян, П. М. Нагорный Карабах с древних времен до 1917 г. (К освещению проблем истории и культуры Кавказской Албании и восточных провинций Армении). Ереван: Издательство Ереванского гос. университетa. 1991. səh. 37—49.
- Petrosyan, A. The Problem of Armenian Origins: Myth, History, Hypotheses (JIES Monograph Series No 66). Washington DC. 2018. səh. 89-90.
- Salvini, M. The Eastern Provinces of Urartu and the Beginning of History in Iranian Azerbaijan. 2009. səh. 497—512. ISBN . 2022-10-30 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-10-30.
- Salvini, M. The Spread of the Cuneiform Culture to the Urartian North (IX–VII Century BCE) (PDF) (_Edited by Markham J. Geller). 2014. səh. 299—329. 2022-03-25 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2022-10-30.
- Chorbajian, L.; Donabédian, P.; Mutafian, C. The Caucasian Knot: The History & Geopolitics of Nagorno-Karabagh. Zed Books. 1994. 2022-10-30 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-10-30.
- Diakonoff, 1985. səh. 89-109
- Артамонов, М. И. Киммерийцы и скифы. Издательство Ленинградского Университета. 1974. 28.
- Дьяконов, И. М. История Мидии. Москва-Ленинград: Академия Наук СССР. 1956. 250, 251, 254, 310.
- Техов, Б. В. Скифы и Центральный Кавказ в VII—VI вв. до н. э. Москва. 1980. 10.
- Алексеев, С. В.; Инков, А. А. Скифы: Исчезнувшие владыки степей. Москва: Вече. 2010. 73–74.
- Hewsen, 1982. səh. 32—33
- Petrosyan, A. The Problem of Armenian Origins: Myth, History, Hypotheses (JIES Monograph Series No 66). Washington DC. 2018. səh. 89-90.
- Каланкатуаци, Мовсес. История страны Алуанк (в 3-х книгах), I kitab, VIII fəsil (Перевод с древнеармянского Ш.В.Смбатяна). Ереван: Институт древних рукописей им. Маштоца – Матенадаран.
Здесь начинается [история] княжества страны Алуанк. От начала сотворения человеческого рода до царя армянского Валаршака о проживающих близ высоких гор Кавказа мы не можем ничего достоверного рассказать слушателям. При установлении порядка у жителей северных он созвал [представителей] пришлых диких племен, живущих в северной равнине и у подножия Кавказских гор, в долинах и ущельях к югу, до того места, где начинается равнина, и приказал им прекратить разбой и вероломство, платить покорно царские подати. Затем [царь] назначил им вождей и правителей, во главе которых по приказу Валаршака был поставлен некто из рода Сисака, одного из потомков Иафета, по имени Аран, который унаследовал долины и горы страны Алуанк, от реки Ерасх до крепости hЫнаракерт. Из-за его [Арана] мягкого нрава страна эта была названа Алуанк, ибо из-за мягкого нрава звали его Алу. Многие храбрые и знатные из потомков этого Арана, говорят, были назначены Валаршаком Партевом наместниками и тысячниками. От его [Арана] сына, произошли племена Утийского, Гардманского, Цавдейского, Гаргарского княжеств. До сих пор указание о родословной.
- Каланкатуаци, Мовсес. История страны Алуанк (в 3-х книгах), I kitab, VIII fəsil (Перевод с древнеармянского Ш.В.Смбатяна). Ереван: Институт древних рукописей им. Маштоца – Матенадаран.
Перечень имен правителей, властвовавших в Албании от Иафета и Арана до Вачагана третьего: Иафет, Гомер Тирас, Торгом, Айк, Арманеак, Арамаис, Амасиа, Гелам, Арма, Аран (при нем был Авраам), Ара Прекрасный (при нем – Исаак), Анушаван, Парэт, Арбак, Заван, Парнак, Сур (при нем – Иисус Навин), Авнак, Ваштак, Айкак, Амбак, Арнак, Шаварш, Норайр, Встамкар, Горак, Грант, Ындзак, Гзак, Оро, Зармайр, Перч (при нем – Давид), Арбун, Базук, Ой, Иусак, Кайпак, Скайорди (этот получил корону от царя Вавилонского), Паруйр, Грачеа, Парнаваз, Пачуйч, Корнак, Павос, другой Айкак, Еруанд Сакавак, Тигран. Из их же рода был Аран, назначенный правителем Албании.
- Schmitt, R. ARMENIA and IRAN i. Armina, Achaemenid province. Encyclopædia Iranica. 2011. 2021-01-18 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-10-05.
Bordering on Media, Cappadocia, and Assyria, the Armenians settled, according to classical sources (beginning with Herodotus and Xenophon), in the east Anatolian mountains along the Araxes (Aras) river and around Mt. Ararat, Lake Van, Lake Rezaiyeh, and the upper courses of the Euphrates and Tigris; they extended as far north as the Cyrus (Kur) river. To that region they seem to have immigrated only about the 7th century B.C.
- Тревер, К. В. Очерки по истории и культуре Кавказской Албании IV в. до н. э. – VII в. н. э. (источники и литература). Москва-Ленинград. 1959. 42.
- Chaumont, M. L. Albania. Encyclopædia Iranica. 2013-07-23 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-10-05.
- Колхида, Иберия и Албания в III—I вв. до н. э. (Всемирная история,Т. 2.). Москва. 1956. 413–417. 2008-06-02 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-10-05.
Территория Албании к середине I в. до н. э. по сравнению с предшествующим периодом уменьшилась: границей между Арменией и Албанией стала река Кир (Кура)...Государство в Албании возникло, повидимому, в середине I в. до н. э. на основе албанского племенного союза. В это время у албанов уже появляется отделённое от народа войско. Наличие тяжёлой конницы указывает на значительное социальное расслоение. В источниках 1 в. н. э. албанские цари упоминаются наряду с царями мидян («Деяния» Августа) и иберов (Тацит). Албанский царь жил в укреплении Кабалаке (на территории позднейшего Ширвана). На рубеже нашей эры в стране появляются города, развитие которых падает в основном уже на следующий период.
- Новосельцев, А. П. К вопросу о политической границе Армении и Кавказской Албании в античный период (Кавказ и Византия : Сб, № I). Ереван: Наука. 1979. səh. 10-18. 2020-02-26 tarixində . İstifadə tarixi: 10 oktyabr 2022.
...до конца IV в., за исключением небольшого отрезка времени в 30— 60 гг. этого столетия, армяно-албанская граница проходила по реке Куре, а области Сакасена, Арцах, Утик, Гардман и другие входили в состав Армянского царства. Лишь договор 387 г. изменил это положение, как изменил многое в судьбах самой Кавказской Албании.
- Buzand, Favstos. Ermənistan tarixi (Пер. с др.-арм. и коммент. М. А. Геворгяна. Под ред. С. Т. Еремяна). Ереван: Академия Наук Армянской ССР. 1953. səh. V kitab, XIII fəsil. 2006-06-23 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-10-10.
Пошел войною также на страну албанов и жестоко разгромил их. Отнял у них много гаваров, которые ими были захвачены — Ути, Шакашен и Гардманадзор. Колт и сопредельные им гавары. Реку Куру сделал границей между своей страной и Албанией, как было раньше. Многих из главарей убил, остальных обложил данью и взял у них заложников.
- Всемирная история (Энциклопедия. Том 3). Москва: Государственное издательство политической литературы. 1957.
Внутренний строй стран Закавказья оставался без изменения до середины V в., несмотря на то, что в результате договора 387 г. Армения оказалась разделённой между Ираном и Римом, Лазика была признана сферой влияния Рима, а Картли и Албания должны были подчиниться Ирану.
- Тревер, К. В. Очерки по истории и культуре Кавказской Албании IV в. до н. э. – VII в. н. э. (источники и литература). М.—Л. 1959.
Из этого текста мы узнаем, что в ходе борьбы Персии с Арменией Урнайр отнял у Армении ряд областей, теперь ей возвращенных, что до этого граница между Арменией и Албанией проходила по Куре, которая теперь была восстановлена, но, правда, не надолго, так как после раздела Армении в 387 г. граница снова переместилась. В 387 г. имел место раздел Армении между римлянами и персами,2 а в 428 г. прекратилась династия Аршакидов в восточной части Армении. Источники ничего не сообщают об Албании в этот период, хотя все вышеизложенные события не могли не отразиться на её судьбах. Из сопоставления данных в армянских источниках можно заключить, что после 387 г. албанским царям удалось присоединить к своим владениям области Арцах (Карабах) и Утик.3 Таким образом, в V в. пределы Албанского царства расширились: в него входило и правобережье Куры, от Хунаракерта до впадения Аракса в Куру, включая древние области Шакашен, Утик, Арцах и область города Пайтакарана.
- АРМЯНСКАЯ ГЕОГРАФИЯ (ТЕКСТ И ПЕРЕВОД С ПРИСОВОКУПЛЕНИЕМ КАРТ И ОБЪЯСНИТЕЛЬНЫХ ПРИМЕЧАНИЙ ИЗДАЛ К. П. ПАТКАНОВ.). САНКТ-ПЕТЕРБУРГ.: Типография Императорской Академии Наук, В. О., 9 л., № 12. 1877.
...албанцы отторгли у армян области: Шикашен, Гардман, Колт, Заве и еще 20 областей, лежащих до впадения Аракса в реку Кур.
- Hewsen, Robert H. The Geography of Ananias of Sirak. 1992. səh. 197.
- Тревер, К. В. Очерки по истории и культуре Кавказской Албании IV в. до н. э. — VII в. н. э. (источники и литература). М.-Л.: Издание Академии наук СССР. 1959. səh. 197.
- Mahé, Jean-Pierre. L’historiographie arménienne de la conversion des Albaniens. Philologie et historiographie du Caucase chrétien. 1 octobre 2008. səh. 34-35.
- Մակար Բարխուդարյան. Մունք. Ստեփանակերտ. 1995. 266.
- Акопян В. З. Удины юга России: Наследники Кавказской Албании. // Вестник Ессентукского института. — 2015. — № 11. — С. 9—12:
Христианство начинает распространяться среди удин Св. Григорисом (30-40-е гг. IV в.), сыном армянского католикоса Св. Вртанеса и внуком первоепископа Армении Св. Григория Просветителя. Впоследствии Агванская епархия (католикосат) для поднятия своего «престижа» стала связывать распространение христианства на территории Утика с именем Св. Егише (Елисея), рукоположенного апостолом Иаковым — первым иерусалимским патриархом. Ко времени Агванского собора (488/493 г.), созванного царем Вачаганом III Благочестивым, Агванская церковь имела своего архиепископа (резиденция в г. Партаве (Бердаа) и 8 епархий. Большинство прихожан на территориях к югу от р. Куры (области Арцах и Утик) были армяне, к северу — предки нынешних удин.
- "В. Ф. Минорский. История Ширвана и Дербенда, М. 1963, стр., 30". 2008-03-11 tarixində . İstifadə tarixi: 2013-01-18.
- V. Minorsky. Caucasica IV. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol. 15, No. 3. (1953), pp. 504-529
- Asogik, III, 110
- Dowsett, 1958. səh. 482
- Бартольд, 1965
- Большая советская энциклопедия, 1970
- Encyclopaedia of Islam, 1986. səh. 639—640
Ədəbiyyat
- Акопян, Т. Х.; Мелик-Бахшян, Ст. Т.; Барсегян, О. Х. Словарь топонимов Армении и прилегающих областей. Ереван: Изд-во Ерев. ун-та. 1986.
- Hewsen, R. H. The Geography of Ananias of Širak: Ašxarhacʻoycʻ, the Long and the Short Recensions. Reichert. 1992.
- Alishan, Ghevond. Արցախ [Artsʻakh] (erməni). Tʻosunyan, G. B. tərəfindən tərcümə olunub. . 1993. 5–6. ISBN .
- Dowsett, C. J. F. The Albanian Chronicle of Mxit'ar Goš (Bulletin of the School of Oriental and African Studies, C. 21, № 1/3). 1958. səh. 472—490.
- Бартольд, В. В. Сочинения / Отв. ред. тома А. М. Беленицкий (Т. III). Москва: Наука. 1965.
- Большая советская энциклопедия (Т. 2.). Советская энциклопедия. 1970. İstifadə tarixi: 30 oktyabr 2022.
- Canard, M.; Cahen, Cl.; Deny, J. Arminiya (Encyclopaedia of Islam, I cild). Leiden: BRILL. 1986. səh. 634—650.
- Diakonoff, I. M. Media // Gershevitch, Ilya (redaktor). The Cambridge History of Iran: Volume. 2. Kembric: Cambridge University Press. 1985. ISBN .
- К. В. Тревер. Очерки по истории и культуре Кавказской Албании IV в. до н. э.-VII в. н. э. — Москва-Ленинград: Издательство Академии наук СССР, 1959. — 389 с.
- Мамедова, Фарида. Политическая история и историческая география Кавказской Албании: (III в. до н. э.—VIII в. н. э.). Баку: Элм. 1986.
- Мамедова, Фарида. Кавказская Албания и албаны. Баку: Центр Исследований Кавказской Албании. 2005.
- Кемал Алиев. Античная Кавказская Албания. — Баку: Азербайджанское издательско-полиграфическое объединение, 1992. — 238 с.
- З. И. Ямпольский. Вопросы истории Кавказской Албании. Сборник статей. — Баку: Азербайджанское издательско-полиграфическое объединение, 1962.
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Arsak erm Արցախ ve ya Orxistena yun Ὀrxisthnh Cenubi Qafqazda yerlesmis tarixi vilayet ve orta esr menbelerinin melumatlarina gore tarixi Arsak vilayetinin erazisi muasir Azerbaycan Respublikasinin Kelbecer Terter Xocavend Xocali Cebrayil ve Susa rayonlarinin erazisini ehate etmisdir Kur cayinin sol sahilinde yerlesen tarixi Utik vilayeti qerbden ve cenub qerbden Sunik vilayeti simaldan ve simal serqden Uti vilayeti cenub serqden ise Paytakaran vilayeti ile serhedlenirdi Tarixci armenoloq Robert Hyusenin fikrince Uti vilayetinin avtoxton sakinleri qeyri Hind Avropa dillerinde danisan tayfalar olmuslar E e 91 87 ci illerde Boyuk Ermenistan hokmdari II Tiqranin Iberiya ve Qafqaz Albaniyasina yurusleri neticesinde Qafqaz Albaniyasinin Uti Arsak ve Paytakaran eyaletleri Iberiyanin ise serhedyani cenub erazileri Boyuk Ermenistanin terkibine qatilir 387 ci ilde Ermenistanin Bizans ve Sasani imperiyalari arasinda sonra Qafqaz Albaniyasi ve Iberiyanin tutulmus eraziler geri qaytarilir X esrde Arsak erazisinde Xacin knyazligi yaranmisdir idare etdiyi Xacin knyazligi muxtelif dovrlerde Seddadiler dovleti Gurcustan carligi Azerbaycan Atabeyleri Hulakuler Agqoyunlular ve Sefevilerden vassal asililiginda olmus lakin varligini XVI esre qeder davam etdirmisdir Yerlesmesi ve adiVII esr menbesi olan Asxaratsuytsa gore Arsak 12 eyalete bolunurdu Myus Haband Vaykunik Berdadzor Mets Arank Mets Kvenk Harclank Muxank Piank Parzkank Sisakan Voskan Kust i Parnes ve Kolt Lakin bu vilayetlerin deqiq yerlesme serhedleri belli deyil hemcinin sonraki dovrlere aid menbelerde onlarin bir coxunun adi cekilmir Bezi menbelerde Arsakin vilayetlerinin sayi 13 ve ya 14 olaraq qeyd edilir Tarixi menbelerde Uti vilayeti ile bagli muxtelif melumatlar saxlanmisdir Strabon e e I esr b e I esri Favena hemcinin Komisena ve coxlu sayda suvari ordu veren Orxistena da Ermenistan eyaletidir Ptolemey B e I II esrler Boyuk Ermenistan simalda Kolxida Iberiya ve Kiros cayi boyunca Albaniya ile serhedlenir Movses Xorenatsi B e V VI esrler Bunun ardinca o boyuk ve ezemetli ehalisi cox olan simal serq diyarinda genis duzenliyi kesen Kur adli boyuk cay boyunca erazilere hokmdar teyin edir mudriklik ve agil islerinde birinci olan Arani hakim elan edir Lakin Sisak insanlari haqqinda da bil cunki biz bu boyuk ve adli sanli tayfani birinci kitabda qeyd etmeyi unutmusuq onlara Alvan duzenliyi daglara dagru uzanan Erasx cayindan Xnarakert adlandirilan qalaya kimi miras qalmisdir Olke ise onun Alvaniya adlandirildi cunki onu xos xasiyyetine gore alu adlandirirdilar Onun varislerinden biri gorkemli ve cenur Draya parfiyali Valarsak terefinden hakim on minbasi teyin edildi Deyirler ki utiler Qardman knyazligi sakinleri ve qarqarlar onun neslinden gelenlerdir Moisey Kalankatli B e VII esr Ve her gun Tanriya xidmetinden ilham alaraq o muqeddeslerin xatiresi ucun ibadet edirdi Bundan sonra o III Momun Vacaqan istehkamlari cox olan ve hakimiyyeti altinda olan Arsakin ehalisine emr etdi ki onlar butlere ibadetden onlara qurban vermekden ve butperest merasimden el ceksinler TarixDagliq Qarabag tarixiBu meqaleler olke seriyasindandirTarixden evvelki dovrAzix magarasiSusa magarasiXocali Gedebey medeniyyetiQedim tarixArsakQafqaz AlbaniyasiOrta esrlerXacin knyazligiMuasir dovrXemse meliklikleriQarabag beylerbeyliyiQarabag xanligiGulustan muqavilesiYelizavetpol quberniyasiAzerbaycan Ermenistan muharibesiAzerbaycan SSR Dagliq Qarabag Muxtar Vilayeti HazirdaQarabag muharibesiQondarma Dagliq Qarabag RespublikasiDagliq Qarabag portali br Tunc dovrune aid Xocali kurqanlarindan askarlanmis uzerinde mixi yazilarla Assuriya krali adi yazilmis muncuq Azerbaycan Tarix Muzeyi Gegarkunik merzinin Asagi Zagali kendinden askarlanmis II Sardurinin e e VIII esr mixi yazili Urartu kitabesinde Geqam golunun cenub serqinde Urtexe ve ya Urtexini adli olkenin yerlesmesi xatirlanir Tanri Haldi oz silahi ile yuruse cixaraq Arkukini olkesine qalib geldi Sarduri deyir hucum ederek Arkukini olkesini isgal etdim Urtexini olkesine kimi catdim Ermeni tarixcilerinin fikrince Urtexini adi sonraki dovre aid yunan dilli menbelerde qeyd edilen Orxistena yun Ὀrxisthnh ve qedim ermeni dilli menbelerde qeyd edilen Arsak erm Արցախ toponiminin prototipi ola biler Urartu mixi yazilarinda Arsak erazisinde hem de Piruaini olkesi xatirlanir ki tedqiqatci A Petrosyan bu olkenin adini Het panteonundan az bilinen tanrilardan biri Pirva ile elaqelendirir Qarakilse seheri erazisinden askarlanmis Urartu hokmdari II Argisti e e VIII VII esrler dovrune aid mixi yazili kitabede xatirlanan Amusa seherini italyan urartusunas Mario Salvini muasir Xankendi seherinin yeri ile lokallasdirir Salvininin fikrince Qarakilse kitabesi Urartu serhedlerinin muasir Qarabag istiqametine genislendiyini gosterir E e VI esrde erazi Midiya dovletinin daha sonra ise Ehemeniler dovletinin terkibine qatilmisdir E e VII VI esrlerde Arsak erazisi Qafqazda skif carligi Iskuzanin terkibine qatilmisdir Cenubi Qafqazda skiflerin meskunlasdigi eraziler cenub serqde Midiya cenubda Manna dovleti qerbde Urartu dovleti simalda ise qedim menbelerde Cola kimi qeyd edilen hemcinin qedim dovrlerden Qafqazin Qapisi ve ya Masqutlar olkesi adlandirilan erazi ile serhedlenirdi Tedqiqatcilarin ortaq fikrine gore Iskuza erazisi cenubda Urmiya golunun simalindan baslamis simalda kur cayina kimi uzanmis ehtimal ki Mil duzunu de ehate etmisdir fikrince Arsakin yerli ehalisi qeyri Hind Avropa dillerinde danisan tayfalar olmuslar A Petrosyanin fikrince Arsakin ilkin ehalisi arasinda hem de het ve luvi dillerine yaxin dillerde danisan tayfalar ola bilerdi E e I esrin sonlari b e I esrin evvellerinde eraziye saklarin axini bas verir Movses Xorenatsi ve Moisey Kalankatlinin verdiyi melumata gore e e I esrde Parfiya hokmdari I Vologez Arrani Araz cayindan Xunan qalasina kimi genis erazinin hokmdari teyin edir Arran Arransahlar sulalesinin esasini qoyur ve Alban Arsakilerinden I Vacaqan hakimiyyete gelene kimi bu sulalenin 34 hokmdari Qafqaz Albaniyasinda hokm surmusdur Ekser tarixcilerin fikrine gore Boyuk Ermenistanin serq serhedleri e e II esrde hokmdar I Artasesin yurusleri zamani Kur cayina qeder genislendirilmisdir Bu zaman I Artases Araz sahillerinde ermenilerin yasadigi eraaziler hemcinin Kur sahillerinde albanlar utiler qarqarlar saklar ve diger tayfalarin yasadigi erazileri ele kecirmisdir Bezi tedqiqatcilar qeyd edirler ki bu yuruslerin heyata kecirildiyi zaman merkezlesdirilmis alban dovleti movcud deyildi ve alban dovletinin merkezlesdirilmesi e e II esrin sonlari ve ya e e I esrin ortalarina aid edilir IV esrin 50 ci illerinde Hokmdar Urnayrin rehberliyi ile albanlar Kur cayinin sag sahilinde bir sira vilayetlerde hakimiyyeti yeniden ozlerine qaytarirlar V esrde yasamis ermeni tarixci Favstos Buzandin verdiyi melumata gore qisa muddet sonra Boyuk Ermenistan sparapeti Museq Mamikonyan qaytarilmis yurus ederek yeniden bu erazileri Boytuk Ermenistan hokmdarina tabe edir ve Kur cayini evvel oldugu kimi Albaniya ve Ermenistan arasinda serhed edir 387 ci ilde zamani Uti ve Arsak eyaletleri Sasanilerden vassal asililiginda olan Qafqaz Albaniyasinin terkibine qatilir VII esre aid Asxaratsuyts adli ermeni menbesinde yazilir albanlar ermenilerden bu eyaletleri aldilar Qardman Kolt Zave ve bunlardan basqa Araksin Kure tokulduyu yere qeder 20 eyalet Arsakin eyaleti erazisindeki Amaras monastiri alban hokmdari III Momun Vacaqanin gosterisi ile Muqeddes Qriqorisin mezari uzerinde insa edilmis sonradan hokmdar ozu de monastir erazisinde defn olunmusdur Ananiya Sirakatsinin melumatina gore Arsakin Vaykunik eyaletinde indiki Istisu erazisinde Qafqaz Albaniyasi hokmdarlarinin hamam kompleksi yerlesirdi Qafqaz Albaniyasinda xristianligi teblig eden Muqeddes Qriqoris 334 cu ilde Maskut ve ya Paytakaran erazisinde sehid edilir Bundan sonra onun cesedi Arsakin eyaletinden olan ardicillari terefinden getirilerek eyalet erazisinde defn edilir 489 cu ilde Qafqaz Albaniyasi hokmdari III Momun Vacaqanin gosterisi ile Muqeddes Qriqorisin mezari uzerinde Amaras monastiri insa edilmisdir basqa bir varianta gore Vacaqan monastiri berpa etdirmisdir V esrde Qafqaz Albaniyasi hokmdari II Vacenin gosterisi ile Arsak erazisinde Besikdag kilsesi insa edilmisdir V esrin sonlarinda Arsak erazisindeki Aluen seheri yaxinliginda III Momun Vacaqanin teskilatciligi ile Alban Hevari Kilsesinin Aluen Kilse Mesclisi teskil edilmis ve Momun Vacaqanin kanonlari qebul edilmisdir j 822 ci ilde alban hokmdar sulalesi olan Mehranilerin son numayendesi II Varaz Trdatin olumunden sonra Araniler sulalesinden olan Sehl ibn Sunbat Yuxari Arsak Xacin erazisini ele kecirir qisa muddetde ise Arranin boyuk hissesini ozune tabe edir Sehlden sonra erazide onun neslinden gelen Hovannes Atrnerseh ve Qriqor Hammam hakimiyyetde olmuslar Albaniya knyazi titulunu qebul etmis Qriqor Hammam hakimiyyeti dovrunde kecmis Qafqaz Albaniyasi erazisinin boyuk bir hissesini o cumleden Uti Seki ve Kambisena erazilerini de ozune tabe etmisdi X esrde Arsak erazisinde xristian feodal dovleti olan Xacin knyazligi yaranir XIV esrden baslayaraq koceri turk tayfalarinin tesiri ile Araz ve Kur caylari arasindaki genis dagliq ve duzenlik eraziler menbelerde Qarabag dalandirilmaga baslayir Lakin vassal veziyyetinde olsa da ve hakimiyyetleri yalniz xristian ehaliye aid edilse de Xacin knyazlari texminen XVII esre kimi hakimiyyetlerini saxlaya bilirler XVII esrde Arsak erazisinde Xemse meliklikleri formalasir IstinadlarAkopyan Melik Bahshyan Barsegyan 1986 Hewsen 1992 seh 193 Hewsen Robert H Ethno History and the Armenian Influence upon the Caucasian Albanians in Thomas J Samuelian ed Classical Armenian Culture Influences and Creativity Pennsylvania Scholars Press 1982 What do we know of the native population of these regions Arc ax and Utik prior to the Armenian conquest Unfortunately not very much Greek Roman and Armenian authors together provide us with the names of several peoples living there however Utians in Otene Mycians Caspians Gargarians Sakasenians Gelians Sodians Lupenians Balas ak anians Parsians and Parrasians and these names are sufficient to tell us that whatever their origin they were certainly not Armenian Kalankatuaci Movses Istoriya strany Aluank Perevod s drevnearmyanskogo Sh V Smbatyana Erevan Institut drevnih rukopisej im Mashtoca Matenadaran 1984 2020 05 29 tarixinde Istifade tarixi 2022 09 24 Vsled za etim on Vachagan III Blagochestivyj povelel zhitelyam Arcaha strany trudnodostupnoj nahodyashejsya pod ego vlastyu ostavit obryady idolopoklonstva i zhertvoprinosheniya i pokloneniya skvernym idolam ARMYaNSKAYa GEOGRAFIYa VII VEKA TEKST I PEREVOD S PRISOVOKUPLENIEM KART I OBYaSNITELNYH PRIMEChANIJ IZDAL K P PATKANOV Sankt Peterburg Tipografiya Imperatorskoj Akademii Nauk V O 9 l 12 1877 Arcah ryadom s Syunik imeet 12 oblastej 1 Vakunik 2 Myus Gaband 3 Berdadzor 4 Mec Kuank 5 Mec Irank 6 Harchlank 7 Muhank 8 Piank 9 Panckank 10 Sisakan vostan 11 Kusta Parnes 12 Kolt gde dobyvaetsya mumiya Ulubabyan Bagrat Արցախի պատմությունը սկզբից մինչև մեր օրերը History of Artsakh from the beginning to our days PDF ermeni Yerevan M Varandean Publishing House 1994 9 10 12 13 ISBN 5 8079 0960 7 2022 08 06 tarixinde PDF Istifade tarixi 2022 10 29 Alishan 1993 seh 9 Strabon Cografiya XI kitab XIV fesil IV hisse Perevod G A Stratanovskogo pod obshej redakciej prof S L Utchenko Moskva Nauka 1964 2021 05 09 tarixinde Istifade tarixi 2022 09 25 Pro vin ci ej Arme nii yavlya yut sya Fave na a tak zhe Komi se na i Orhi ste na vystav lya yu shaya nai bol shee chis lo vsad ni kov Ptolomey Klavdi Cografiya V kitab XIII fesil IX hisse translated or transliterated by Brady Kiesling from the Greek texts of Karl Nobbe 1843 and Karl Muller 1883 2020 10 09 tarixinde Istifade tarixi 2022 09 25 Greater Armenia is bounded on the north by a part of Kolchis by Iberia and Albania on the line indicated running through the Kyros river Horenaci Movses Istoriya Armenii II kitab VIII fesil Perevod s drevnearmyanskogo yazyka vvedenie i primechaniya Gagika Sarkisyana Erevan Ajastan 1990 2012 05 11 tarixinde Istifade tarixi 2022 09 26 Vsled za tem on uchrezhdaet namestnichestvo v velikom i slavnom mnogolyudnom severo vostochnom krae vdol bolshoj reki po nazvaniyu Kur chto prorezaet obshirnuyu ravninu na znachiv Arana muzha imenitogo pervogo vo vseh delah mudrosti i razuma Uznaj odnako i o lyudyah Sisaka ibo eto veli koe i imenitoe plemya my zabyli upomyanut v Pervoj knige kotorye unasledovali Alvanskuyu ravninu vklyuchaya ee obrashen nuyu k goram storonu ot reki Erash do kreposti nazyvaemoj Hnarakert strana zhe poluchila nazvanie Alvanii iz za ego krotkogo nrava ibo ego nazyvali alu I vot odin iz ego potomkov upomyanutyj imenityj i doblestnyj Draya i byl na znachen parfyaninom Valarshakom namestnikom desyatitysyachnikom Govoryat chto plemya utijcev i knyazhestva gardmancev cavdejcev i gargarcev proishodyat ot ego otpryskov Kalankatuaci Movses Istoriya strany Aluank v 3 h knigah I kitab VIII fesil Perevod s drevnearmyanskogo Sh V Smbatyana Erevan Institut drevnih rukopisej im Mashtoca Matenadaran I den za dnem vdohnovlyayas v bogolyubivom sluzhenii on Vachagan III Blagochestivyj neustanno otpravlyal sluzhbu v pamyat svyatyh Vsled za etim on povelel zhitelyam Arcaha strany trudnodostupnoj nahodyashejsya pod ego vlastyu ostavit obryady idolopoklonstva i zhertvoprinosheniya i pokloneniya skvernym idolam Melikishvili G A Urartskie klinoobraznye nadpisi Moskva Izd AN SSSR 1960 seh 446 Arutyunyan H V Biajnili Urartu Voenno politicheskaya istoriya i voprosy toponimiki 2 e izd dop i pererab SPb Izdatelstvo S Peterburgskogo universiteta 2006 seh 205 Arutyunyan B A K voprosu o territorii ArcahaVostochnyh kraev Armenii i Karabaha Istoriko filologicheskij zhurnal 1 2 Erevan 1994 seh 256 266 Muradyan P M Nagornyj Karabah s drevnih vremen do 1917 g K osvesheniyu problem istorii i kultury Kavkazskoj Albanii i vostochnyh provincij Armenii Erevan Izdatelstvo Erevanskogo gos universiteta 1991 seh 37 49 Petrosyan A The Problem of Armenian Origins Myth History Hypotheses JIES Monograph Series No 66 Washington DC 2018 seh 89 90 Salvini M The Eastern Provinces of Urartu and the Beginning of History in Iranian Azerbaijan 2009 seh 497 512 ISBN S 2022 10 30 tarixinde Istifade tarixi 2022 10 30 Salvini M The Spread of the Cuneiform Culture to the Urartian North IX VII Century BCE PDF Edited by Markham J Geller 2014 seh 299 329 2022 03 25 tarixinde PDF Istifade tarixi 2022 10 30 Chorbajian L Donabedian P Mutafian C The Caucasian Knot The History amp Geopolitics of Nagorno Karabagh Zed Books 1994 2022 10 30 tarixinde Istifade tarixi 2022 10 30 Diakonoff 1985 seh 89 109 Artamonov M I Kimmerijcy i skify Izdatelstvo Leningradskogo Universiteta 1974 28 Dyakonov I M Istoriya Midii Moskva Leningrad Akademiya Nauk SSSR 1956 250 251 254 310 Tehov B V Skify i Centralnyj Kavkaz v VII VI vv do n e Moskva 1980 10 Alekseev S V Inkov A A Skify Ischeznuvshie vladyki stepej Moskva Veche 2010 73 74 Hewsen 1982 seh 32 33 Petrosyan A The Problem of Armenian Origins Myth History Hypotheses JIES Monograph Series No 66 Washington DC 2018 seh 89 90 Kalankatuaci Movses Istoriya strany Aluank v 3 h knigah I kitab VIII fesil Perevod s drevnearmyanskogo Sh V Smbatyana Erevan Institut drevnih rukopisej im Mashtoca Matenadaran Zdes nachinaetsya istoriya knyazhestva strany Aluank Ot nachala sotvoreniya chelovecheskogo roda do carya armyanskogo Valarshaka o prozhivayushih bliz vysokih gor Kavkaza my ne mozhem nichego dostovernogo rasskazat slushatelyam Pri ustanovlenii poryadka u zhitelej severnyh on sozval predstavitelej prishlyh dikih plemen zhivushih v severnoj ravnine i u podnozhiya Kavkazskih gor v dolinah i ushelyah k yugu do togo mesta gde nachinaetsya ravnina i prikazal im prekratit razboj i verolomstvo platit pokorno carskie podati Zatem car naznachil im vozhdej i pravitelej vo glave kotoryh po prikazu Valarshaka byl postavlen nekto iz roda Sisaka odnogo iz potomkov Iafeta po imeni Aran kotoryj unasledoval doliny i gory strany Aluank ot reki Erash do kreposti hYnarakert Iz za ego Arana myagkogo nrava strana eta byla nazvana Aluank ibo iz za myagkogo nrava zvali ego Alu Mnogie hrabrye i znatnye iz potomkov etogo Arana govoryat byli naznacheny Valarshakom Partevom namestnikami i tysyachnikami Ot ego Arana syna proizoshli plemena Utijskogo Gardmanskogo Cavdejskogo Gargarskogo knyazhestv Do sih por ukazanie o rodoslovnoj Kalankatuaci Movses Istoriya strany Aluank v 3 h knigah I kitab VIII fesil Perevod s drevnearmyanskogo Sh V Smbatyana Erevan Institut drevnih rukopisej im Mashtoca Matenadaran Perechen imen pravitelej vlastvovavshih v Albanii ot Iafeta i Arana do Vachagana tretego Iafet Gomer Tiras Torgom Ajk Armaneak Aramais Amasia Gelam Arma Aran pri nem byl Avraam Ara Prekrasnyj pri nem Isaak Anushavan Paret Arbak Zavan Parnak Sur pri nem Iisus Navin Avnak Vashtak Ajkak Ambak Arnak Shavarsh Norajr Vstamkar Gorak Grant Yndzak Gzak Oro Zarmajr Perch pri nem David Arbun Bazuk Oj Iusak Kajpak Skajordi etot poluchil koronu ot carya Vavilonskogo Parujr Grachea Parnavaz Pachujch Kornak Pavos drugoj Ajkak Eruand Sakavak Tigran Iz ih zhe roda byl Aran naznachennyj pravitelem Albanii Schmitt R ARMENIA and IRAN i Armina Achaemenid province Encyclopaedia Iranica 2011 2021 01 18 tarixinde Istifade tarixi 2022 10 05 Bordering on Media Cappadocia and Assyria the Armenians settled according to classical sources beginning with Herodotus and Xenophon in the east Anatolian mountains along the Araxes Aras river and around Mt Ararat Lake Van Lake Rezaiyeh and the upper courses of the Euphrates and Tigris they extended as far north as the Cyrus Kur river To that region they seem to have immigrated only about the 7th century B C Trever K V Ocherki po istorii i kulture Kavkazskoj Albanii IV v do n e VII v n e istochniki i literatura Moskva Leningrad 1959 42 Chaumont M L Albania Encyclopaedia Iranica 2013 07 23 tarixinde Istifade tarixi 2022 10 05 Kolhida Iberiya i Albaniya v III I vv do n e Vsemirnaya istoriya T 2 Moskva 1956 413 417 2008 06 02 tarixinde Istifade tarixi 2022 10 05 Territoriya Albanii k seredine I v do n e po sravneniyu s predshestvuyushim periodom umenshilas granicej mezhdu Armeniej i Albaniej stala reka Kir Kura Gosudarstvo v Albanii vozniklo povidimomu v seredine I v do n e na osnove albanskogo plemennogo soyuza V eto vremya u albanov uzhe poyavlyaetsya otdelyonnoe ot naroda vojsko Nalichie tyazhyoloj konnicy ukazyvaet na znachitelnoe socialnoe rassloenie V istochnikah 1 v n e albanskie cari upominayutsya naryadu s caryami midyan Deyaniya Avgusta i iberov Tacit Albanskij car zhil v ukreplenii Kabalake na territorii pozdnejshego Shirvana Na rubezhe nashej ery v strane poyavlyayutsya goroda razvitie kotoryh padaet v osnovnom uzhe na sleduyushij period Novoselcev A P K voprosu o politicheskoj granice Armenii i Kavkazskoj Albanii v antichnyj period Kavkaz i Vizantiya Sb I Erevan Nauka 1979 seh 10 18 2020 02 26 tarixinde Istifade tarixi 10 oktyabr 2022 do konca IV v za isklyucheniem nebolshogo otrezka vremeni v 30 60 gg etogo stoletiya armyano albanskaya granica prohodila po reke Kure a oblasti Sakasena Arcah Utik Gardman i drugie vhodili v sostav Armyanskogo carstva Lish dogovor 387 g izmenil eto polozhenie kak izmenil mnogoe v sudbah samoj Kavkazskoj Albanii Buzand Favstos Ermenistan tarixi Per s dr arm i komment M A Gevorgyana Pod red S T Eremyana Erevan Akademiya Nauk Armyanskoj SSR 1953 seh V kitab XIII fesil 2006 06 23 tarixinde Istifade tarixi 2022 10 10 Poshel vojnoyu takzhe na stranu albanov i zhestoko razgromil ih Otnyal u nih mnogo gavarov kotorye imi byli zahvacheny Uti Shakashen i Gardmanadzor Kolt i sopredelnye im gavary Reku Kuru sdelal granicej mezhdu svoej stranoj i Albaniej kak bylo ranshe Mnogih iz glavarej ubil ostalnyh oblozhil danyu i vzyal u nih zalozhnikov Vsemirnaya istoriya Enciklopediya Tom 3 Moskva Gosudarstvennoe izdatelstvo politicheskoj literatury 1957 Vnutrennij stroj stran Zakavkazya ostavalsya bez izmeneniya do serediny V v nesmotrya na to chto v rezultate dogovora 387 g Armeniya okazalas razdelyonnoj mezhdu Iranom i Rimom Lazika byla priznana sferoj vliyaniya Rima a Kartli i Albaniya dolzhny byli podchinitsya Iranu Trever K V Ocherki po istorii i kulture Kavkazskoj Albanii IV v do n e VII v n e istochniki i literatura M L 1959 Iz etogo teksta my uznaem chto v hode borby Persii s Armeniej Urnajr otnyal u Armenii ryad oblastej teper ej vozvrashennyh chto do etogo granica mezhdu Armeniej i Albaniej prohodila po Kure kotoraya teper byla vosstanovlena no pravda ne nadolgo tak kak posle razdela Armenii v 387 g granica snova peremestilas V 387 g imel mesto razdel Armenii mezhdu rimlyanami i persami 2 a v 428 g prekratilas dinastiya Arshakidov v vostochnoj chasti Armenii Istochniki nichego ne soobshayut ob Albanii v etot period hotya vse vysheizlozhennye sobytiya ne mogli ne otrazitsya na eyo sudbah Iz sopostavleniya dannyh v armyanskih istochnikah mozhno zaklyuchit chto posle 387 g albanskim caryam udalos prisoedinit k svoim vladeniyam oblasti Arcah Karabah i Utik 3 Takim obrazom v V v predely Albanskogo carstva rasshirilis v nego vhodilo i pravoberezhe Kury ot Hunarakerta do vpadeniya Araksa v Kuru vklyuchaya drevnie oblasti Shakashen Utik Arcah i oblast goroda Pajtakarana ARMYaNSKAYa GEOGRAFIYa TEKST I PEREVOD S PRISOVOKUPLENIEM KART I OBYaSNITELNYH PRIMEChANIJ IZDAL K P PATKANOV SANKT PETERBURG Tipografiya Imperatorskoj Akademii Nauk V O 9 l 12 1877 albancy ottorgli u armyan oblasti Shikashen Gardman Kolt Zave i eshe 20 oblastej lezhashih do vpadeniya Araksa v reku Kur Hewsen Robert H The Geography of Ananias of Sirak 1992 seh 197 Trever K V Ocherki po istorii i kulture Kavkazskoj Albanii IV v do n e VII v n e istochniki i literatura M L Izdanie Akademii nauk SSSR 1959 seh 197 Mahe Jean Pierre L historiographie armenienne de la conversion des Albaniens Philologie et historiographie du Caucase chretien 1 octobre 2008 seh 34 35 Մակար Բարխուդարյան Մունք Ստեփանակերտ 1995 266 Akopyan V Z Udiny yuga Rossii Nasledniki Kavkazskoj Albanii Vestnik Essentukskogo instituta 2015 11 S 9 12 Hristianstvo nachinaet rasprostranyatsya sredi udin Sv Grigorisom 30 40 e gg IV v synom armyanskogo katolikosa Sv Vrtanesa i vnukom pervoepiskopa Armenii Sv Grigoriya Prosvetitelya Vposledstvii Agvanskaya eparhiya katolikosat dlya podnyatiya svoego prestizha stala svyazyvat rasprostranenie hristianstva na territorii Utika s imenem Sv Egishe Eliseya rukopolozhennogo apostolom Iakovym pervym ierusalimskim patriarhom Ko vremeni Agvanskogo sobora 488 493 g sozvannogo carem Vachaganom III Blagochestivym Agvanskaya cerkov imela svoego arhiepiskopa rezidenciya v g Partave Berdaa i 8 eparhij Bolshinstvo prihozhan na territoriyah k yugu ot r Kury oblasti Arcah i Utik byli armyane k severu predki nyneshnih udin V F Minorskij Istoriya Shirvana i Derbenda M 1963 str 30 2008 03 11 tarixinde Istifade tarixi 2013 01 18 V Minorsky Caucasica IV Bulletin of the School of Oriental and African Studies University of London Vol 15 No 3 1953 pp 504 529 Asogik III 110 Dowsett 1958 seh 482 Bartold 1965 Bolshaya sovetskaya enciklopediya 1970 Encyclopaedia of Islam 1986 seh 639 640EdebiyyatAkopyan T H Melik Bahshyan St T Barsegyan O H Slovar toponimov Armenii i prilegayushih oblastej Erevan Izd vo Erev un ta 1986 Hewsen R H The Geography of Ananias of Sirak Asxarhacʻoycʻ the Long and the Short Recensions Reichert 1992 Alishan Ghevond Արցախ Artsʻakh ermeni Tʻosunyan G B terefinden tercume olunub 1993 5 6 ISBN 5 8084 0221 2 Dowsett C J F The Albanian Chronicle of Mxit ar Gos Bulletin of the School of Oriental and African Studies C 21 1 3 1958 seh 472 490 Bartold V V Sochineniya Otv red toma A M Belenickij T III Moskva Nauka 1965 Bolshaya sovetskaya enciklopediya T 2 Sovetskaya enciklopediya 1970 Istifade tarixi 30 oktyabr 2022 Canard M Cahen Cl Deny J Arminiya Encyclopaedia of Islam I cild Leiden BRILL 1986 seh 634 650 Diakonoff I M Media Gershevitch Ilya redaktor The Cambridge History of Iran Volume 2 Kembric Cambridge University Press 1985 ISBN 978 0 521 20091 2 K V Trever Ocherki po istorii i kulture Kavkazskoj Albanii IV v do n e VII v n e Moskva Leningrad Izdatelstvo Akademii nauk SSSR 1959 389 s Mamedova Farida Politicheskaya istoriya i istoricheskaya geografiya Kavkazskoj Albanii III v do n e VIII v n e Baku Elm 1986 Mamedova Farida Kavkazskaya Albaniya i albany Baku Centr Issledovanij Kavkazskoj Albanii 2005 Kemal Aliev Antichnaya Kavkazskaya Albaniya Baku Azerbajdzhanskoe izdatelsko poligraficheskoe obedinenie 1992 238 s Z I Yampolskij Voprosy istorii Kavkazskoj Albanii Sbornik statej Baku Azerbajdzhanskoe izdatelsko poligraficheskoe obedinenie 1962 Hemcinin baxQarqarlar Utiler Dagliq Qarabag