Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
 | Bu məqalə Gədəbəy rayonu haqqındadır. Şəhər üçün Gədəbəy səhifəsinə baxın. |
Gədəbəy rayonu — Azərbaycan Respublikasında inzibati – ərazi vahidi. İnzibati mərkəzi Gədəbəy şəhəridir.
| Rayon | |
| Gədəbəy | |
|---|---|
 Soldan sağa: Birinci sıra: Həmşivəng monastırı, Namərdqala İkinci sıra: Qanlı körpü, Çarekvəng monastırı Üçüncü sıra: Koroğlu qalasından Qalakənd kəndinin görünüşü | |
|
| |
| Ölkə | |
| Daxildir | Qazax-Tovuz |
| İnzibati mərkəz | Gədəbəy |
| İcra başçısı | Orxan Mürsəlov |
| Tarixi və coğrafiyası | |
| Yaradılıb | 8 avqust 1930 |
| Sahəsi | 1 230 km² |
| Hündürlük | 1.849 m |
| Əhalisi | |
| Əhalisi | 100 400 nəfər |
| Rəqəmsal identifikatorlar | |
| ISO kodu | AZ-GAD |
| Telefon kodu | +994 22 |
| Poçt indeksi | AZ 2100 |
| Avtomobil nömrəsi | 21 |
| Rəsmi sayt | |
 | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Tarixi
Gədəbəy rayonu Azərbaycanın ən qədim insan yaşayış məskənlərindən biridir. Ərazidə olan tarixi mədəniyyət abidələri eramizdan əvvəl 12–7-ci əsrləri əhatə edən Xocalı-Gədəbəy mədəniyyətinin bir hissəsi kimi tariximizə daxil olmuşdur.
XIX əsrin ortalarinda Gədəbəy rayonu ərazisində mis filizi yataqları kəşf edilmiş və 1855–1856-cı illərdə yerli sahibkarlar tərəfindən Mis əritmə zavodu tikilmişdir. Daha sonra həmin zavod Almaniyanin "Simens" şirkəti tərəfindən alınaraq, 1865-ci ildə yenidən qurulmuşdur. "Simens" şirkəti tərəfindən 1883-cü ildə Qalakənd misəritmə zavodu tikilmiş, 1879-cu ildə Zaqafqaziyada ilk dəfə uzunluğu 28 km olan Gədəbəy-Qalakənd arasında dəmir yolu çəkilmişdir. Bu dəmir yolunda 4 lokomotiv, 33 vaqon hərəkət etmişdir. Bu gün də həmin yol ilə bağlı salınmiş körpülər tarixi abidə kimi qalmaqdadır. 1883-cü ildə Qalakənd kəndində Çar Rusiyası ərazisində ilk su elektrik stansiyası tikilmiş, Qalakənd misəritmə zavodunda elektroliz üsulu ilə mis əridilmişdir. Bu zaman Avropanın mərkəzi şəhəri London, Paris, Sankt Peterburq şəhərlərində kerosin lampalarından istifadə olunduğu halda, Gədəbəydə elektrik işığından istifadə edilirdi. Həmin dövrdə alman alimləri tərəfindən Gədəbəy rayonu ərazisində arxeoloji qazıntı işləri aparılmışdır. Arxeoloji qazıntının nəticələri Almaniyanin "Folker Şpis" elmi nəşriyyatı tərəfindən "Qalakənd" adlı elmi əsər şəklində Berlində çap edilmişdir. Əsər Berlin Dövlət muzeyində saxlanılır.
Sovet İttifaqı Kommunist Partiyası və Nazirlər Sovetinin 1968-ci il 22 iyun qərarında göstərilir ki, "Gədəbəy rayonunun Tağlar kəndinin heç bir prespektivi olmadığı üçün həmin kəndin ərazisi meşə zolağı ilə birlikdə Ermənistan SSR-nin Şəmsəddin rayonuna verilsin". Azərəbaycan KP MK-nın birinci katibi Vəli Axundovun rəhbərliyi dövründə yerli əhalinin razılığı olmadan, Gədəbəy rayonunun Şınıx zonasından 76 km² torpaq sahəsi olan Hacılar sovetliyinin Tağlar kəndi, Qaravəlilər və Göyəli kəndlərinin yaylaq və biçənək sahələri Ermənistana verildi. Tağlar kəndi 1969-cu il mayın 7-də Sovet İttifaqı Kommunist Partiyasının qərarına uyğun olaraq Ermənistan SSR-nin tərkibinə verilib. 1969-cu ilin noyabr ayının 17-də imzalanmış 3 bənddən ibarət razılaşma əsasında Azərbaycan KP MK, Ermənistan KP MK və SSRİ Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi Sov. İKP MK katibliyinin qərarına uyğun meydana çıxmış əlavə halları nəzərə alaraq, Tağlar kəndinin Ermənistana verilməsini qərara alır. Həmin sənəddə qeyd edilir ki, Azərbaycan SSR Gədəbəy rayonunun Tağlar kəndinin gələcək inkişafının olmadığını nəzərə alaraq, iki il ərzində həmin kəndin sakinlərinin Azərbaycan SSR Gədəbəy rayonun digər yaşayış məntəqəsinə köçürülməsinin məqsədəuyğunluğu qəbul edilsin. Gələcək insidentlərin aradan qaldırılması üçün respublika sərhədi yaxınlığında inşa edilmiş Ermənistan SSR Şəmşəddil rayonu Ayqedzor kolxozunun mal-qara ağılı Tağlar kəndi köçürüləndən sonra hazırda onun sakinlərinin istifadə etdiyi meşə sahəsinə köçürülsün.
Gədəbəy toponimi
"Gədə" və "bəy" sözlərinin birləşməsidir. Gədəbəy ərazisində qədim türk tayfaları yaşayıb. Kət və bək sözlərindən yaranan coğrafi adlar Orta Asiya türk dövlətlərində də var. Qədim türkcədə "kət" sözünün əks tapdığı həmin yerlərdə, əhalini düşmənlərin qəfil basqınlarından xəbərdar etmək məqsədilə bir çox qarovulxana, keşikçi – gözətçi məntəqələri mövcud olub. Gədəbəy adı ilə bağlı onlarla rəvayət mövcuddur. Alban tarixçisi Mxitar Qoş "Albaniya xronikası" əsərində (1206-cı il) Gədəbəy əyalətinin adını "Getabey" kimi işlədib. Ehtimal edirlər ki, "Gettabey" sözü sonradan deformasiyaya uğrayaraq Gədəbəyə çevrilib. Qədim türkcə böyük, qüdrətli adam mənasında işlədilib. Coğrafi relyefinə görə bura qədimdə döyüşkən türk tayfalarının yerləşdiyi ərazi olub. Gədəbəy sözü də buna müvafiq olaraq bədii ədəbiyyatda müraciət olunan şəxs, igid oğlan mənalarını verir. Gədəbəy toponimi qədim türkcə gədə – keşikçi və bək – təpə sözlərindən ibarətdir və "gözətçi təpəsi" deməkdir. Bu ehtimal həqiqətə daha yaxındır. Tarixi mənbələrdə adı ilk dəfə 12-ci əsrdə çəkilən Gədəbəy qalasının xarabalıqları rayonun Təpəlik sayılan yuxarı hissəsindədir. Başqa bir ehtimala görə isə, Dədəbəy sözü deformasiyaya uğrayaraq Gədəbəy olub. Orta əsrlərdə bu torpaqların bir hissəsi Atabəy, Şəkərbəy, Gədəbəy – ata və oğulları arasında bölüşdürülüb. Gədəbəy, Atabəyin oğlu olub. Ərazidə indi də Atabəy və Şəkərbəy adlı kəndlər var. Bək – təpə sözü ilə əlaqədar olaraq Gədəbəy oyko-niminin haqqında da danışmaq lazımdır. Gədəbəy qədim türk dillərindən ket – keşik, gözətçi və türk dillərindəki bək – təpə sözlərindən ibarət olub gözətçi (keşikçi) təpəsi mənasını daşıyır.
Coğrafiyası
Kiçik Qafqazın orta və yüksək dağlıq qurşaqlarında yerləşir. Ərazisi Şahdağ silsiləsinin şimal yamacını, Başkənd-Dəstəfur çökəkliyinin və Şəmkir dağ massivinin bir hissəsini əhatə edir. Ən yüksək zirvələri: Qoşabulaq (3549 m.), Qocadağ (3317 m.) və s.
Yura, Təbaşir, Paleogen və Antropogen çöküntüləri yayılmışdır. Qara və ağ mərmər yataqları var. Yayı quraq keçən mülayim isti, qışı quraq keçən soyuq və dağlıq tundra iqlimi üstündür.
Çay şəbəkəsi sıxdır. Axıncaçay və Zəyəm çaylarının yuxarı axını bu rayonun ərazisindədir. Şəmkirçayının yuxarı axını rayonun cənub-qərb sərhədindən axır. Qonur dağ-meşə, çimli dağ-çəmən və s. torpaqlar yayılmışdır.
Meşələrin ümumi sahəsi 30,5 min hektardır(1980). Heyvanları: qayakeçisi, cüyür, qonur ayı, canavar və s. Quşlardan tetra, ular, qartal və s. var.
Rayonda ərazisində məşhur Qızılca Dövlət Təbiət Yasaqlığı və 4 təbii abidə – Qovdu, Gödəkdərə, Qamış və Şamlıq meşə massivləri var. Keçidərəsi yarğanında gözəl bir şəlalə, Keçi- keçi, Cərcə, Cüyür və Ayıbulaqları, eləcə də Çaldaş, Qızılca Narzan, Mor-mor mineral su bulaqları var. Rayonun dağlarında, meşə və dərələrində heyvanat və bitki aləmi çox zəngindir.
Relyefi
Gədəbəy rayonu Kiçik Qafqazın orta və yüksəklik dağlıq qurşağında yerləşir. Rayon ərazisi Şahdağ silsiləsinin şimal yaçacını, Başkənd-Dəstəfur çökəkliyinin və Şəmkir dağ massivinin bir hissəsini əhatə edir.
Geoloji quruluşu
Yura, Təbaşir, Paleogen və Antropogen çöküntüləri yayılmışdır. Qranitlə zəngin metamorfik süxur olan gədəbəyit ilk dəfə (1903) Gədəbəy Mis-kolçedan yatağında öyrənilmişdir.
Çayları və su hövzələri
Çay şəbəkəsi sıxdır. Mormor, Turşsu,Koroğlu, Şahzadə, narzan, Böyük Bulaq və s. mineral və süfrə su bulaqları ilə zəngindir. Əsas çayları Axımca, Zəyəm, İnəkboğan, mamasan, Şəmkir, Gədəbəy Cəhri və s.
Faunası
Qayakeçisi bezoar keçisi, cüyür, qonur ayı, canavar və s. Quşlardan arıquşaoxşar bığlıca, qaraquş, ispan sərçəsi, daşlıq sərçəsi, qafqaz tetrası, qafqaz uları və s. quşlara rast gəlinir.
Landşaftı və bioloji müxtəlifliyi
Orta dağlıqda kollu və seyrək meşəli çəmənliklər, enliyarpaqlı meşələr yayılmışdır. Meşələrdə palıd, fıstıq, qafqaz vələsi ağacları üstünlük təşkil edir. Yüksək dağlıq ərazilərdə sübalp və alp çəmənlikləri vardır.
Meşələr burada 2000–2500 m-ə qədər yüksəlir. Yüksək dağlıq meşələrin tərkibi, əsasən şərq palıdı, şərq fıstığı, tozağacı, trautvetter ağcaqayını, buasye quşarmudu, adi meşə gilasından ibarət olur.
Ərazinin subalp binkiləri 1800–2600 m yüksəklikləri əhatə edir. Burada qaragilə, topaçiçək əsmə, şərq nəmgülü, adaçayı, alışan lalə, kəpənəkçiçək, yeddi dilimli acıçiçək, keçiqulağı, iberiya ətirşahı və s.
Alp yüksəkliyinin əsas bitkiləri taxıllar və çil fəsiləsinə aiddir. Bu bitkilər burada alp xalıları yaradır. Alp xalılarının əsas tərkibini qafqaz zirəsi, şaxduran, qayabağayarpağı, çəmən yoncası, cil, steven zənciotu, sibbaldia, üçdişli zəngçiçəyi, cinotu təşkil edir.
Geoloji təbiət abidələri
Ərazinin ən gözəl geoloji təbiət abidələri mənzərəli landşaftlara malik olan Axıncaçay, Şəmkirçay, Zəyəmçay dərələridir. Digər mənzərəli ərazi İnəkboğançay boyunca uzanan keçidərəsidir. Haçaqaya dağının ətəyində, Şır-şır şəlaləsi vardır.
Arxeroloji abidələri
Xarxar kəndində Tunc dövrünə aid müdafiə qalaçası. Slavyanka kəndində Tunc Dövrünə aid müdafiə qalaçaıarı, Nova İvanovka kəndində Ağkilsə Abidəsi 4 əsr. Maarif kəndində Tunc və dəmir Dödrlərində aid Şıx müdafiə qalası. Söyüdlü kəndi yaxınlığında Tunc dövrünə aid Pirdağ qalası, Kiçik Qaramurad kəndində Dəlmə, sarıdaş müdafiə qalaçaları, Qalakənd kəndində Tunc və Dəmir Dövrlərinə aid Ağsu, Çapığın, Xənalitəpə müdafiə qalaçaları.
Əhalisi
İqtisadiyyat
Təsərrüfatı əsasən kənd təsərrüfatından ibarətdir. İqtisadiyyatında kartofçuluq, heyvandarlıq və taxılçılıq əsas yer tutur. Rayonda kəşf edilmiş (1849) mis filizi əsasında yaradılan (1855–1956) Gədəbəy misəritmə zavodu və Qalakənd (1883) mis əritmə zavodu mövcuddur.
Azərbaycanda ilk su elektrik stansiyasi 1880-ci ildə ve ilk 29 km-lik dəmiryolu 1879-cu ildə bu rayonda tikilmişdir. Bu yaxınlarda rayon ərazisində qızıl yataqları kəşf olunub və istismarı başlamaq üzrədir. Məşhur Simens qardaşları bu rayonda mis mədənlərinin istismarından külli miqdarda gəlir əldə etmişlər. İndi qızıl yataqları kəşf olunduqdan sonra bəziləri bu fikirdədi ki, Simens qardaşları Gədəbəydən mis adıyla qızıl çıxardıblar. Şəmkir çayında balıq tutmaq üçün yaxşı şərait var. Qalakənd kəndinin yaxınlığında balıqçılıq təsərrüfatı fəaliyyət göstərir.
Mədəniyyət
Rayonda 86 ümumtəhsil məktəbi (16 ibtidai, 28 doqquz illik,42 orta), 1 texniki peşə məktəbi var. Həmçinin rayonda 13 mədəniyyət evi, 26 klub, 67 kitabxana, 39 kinoqurğu var. Rayonun mərkəzində 5 min nəfərlik stadion var. Rayonda 325 çarpayılıq 10 xəstəxana, 36 feldşer-mama məntəqəsi, sanitariya-epidemioloji stansiya, 75 həkim, 298 orta tibb işçisi var (1980).
"Gədəbəy dəfinələri" adı ilə məşhur olan, içərisində müxtəlif qiymətli əşyalar, gümüş sikkələr, ev müxəlləfatı, boyunbağılar və bəzək əşyaları olan qədim küplər tapılmışdır. Şah Təhmasibin hakimiyyətdə olduğu dövrdə (1524–1576-cı illər) zərb edilmiş sikkələr Gəncədə, Təbrizdə, Şirvanda və Ərdəbildə dövriyyədə olurdu. Rayonda xalq sənətlərindən əl ilə tikmə, xalçaçılıq, ağac və metal üzərində oyma peşələri qorunub saxlanmışdır.
Rayonda aşıq sənətinin özünə məxsus yeri var. İsfəndiyar Rüstəmov, Miskinli Vəli, Nemət Qasımlı, Ulduz Sönməz, Fəzail Miskinli , Dəmir Gədəbəyli və bir sıra başqa tanınmış aşıq musiqisin ustad sənətkarları Gədəbəy rayonunda anadan olmuşdur.
Memarlıq abidələri
Memarlıq abidələrindən Söyüdlü kəndində (Şəmkirçayının üstündə) Namərdqala / Qız qalası (9-cu əsr) və Çarekvəng monastırı , Novosaratovka kəndində məbəd (1535), Qalakənd kəndində Koroğlu qalası (16-cı əsr), Böyük Qaramurad kəndində qala (1634), Dikdaş kəndi ərazisində (Bayram dərəsində) alban kilsəsi və Həmşivəng məbədi, Çaldaş kəndində Çaldaş məbədi, Səbətkeçməz kəndində üç körpü (19-cu əsr), və s. qalmışdır.
Gədəbəy rayonu ərazisindəki abidələr Azərbaycan tarixinə Xocalı-Gədəbəy mədəniyyəti adı ilə daxil olmuş mədəniyyətin tərkib hissələridir. Burada tunc dövrünün sonuna aid siklopik tikililər, Böyükqala qalası, Qalakənd qalası (XVI əsr), Qız qalası (Onu Namərd-qala da adlandırırlar, IX əsr), XIX əsrdə tikilmiş tağlı körpü var.
Qarabağ savaşı dövründə
Ümumilikdə Gədəbəy rayonu Qarabağ müharibəsi dövründə 200-dən çox şəhid vermişdir. Qarabağ müharibəsi dövründə Ermənistan Silahlı Qüvvələri tərəfindən 1992-ci ilin avqustun 8-də rayonun iki kəndi, Motudərə və Qasımağalı kəndləri, o cümlədən 78 yaşayış evi, 1 məktəb və 2 tibb məntəqəsi yandırılmışdır. Hazırda həmin kəndlərdə məktəb və tibb məntəqəsi, 17 yaşayış evi bərpa olunmuş, digər yaşayış evlərinin bərpası davam etdirilir.
Qarabağ müharibəsi zamanı Ermənistan ordusu rayon ərazisində yerləşən Başkənddən Azərbaycanın Gədəbəy rayonunun Şınıx bölgəsini və Tovuz rayonunun bəzi kəndlərini atəş altında saxlamaq üçün istifadə edirdi.
1992-ci ilin yayında Ermənistan ordusu Gədəbəy rayonuna Ermənistan tərəfdən hücuma keçdi. Məqsəd Başkəndin anklav vəziyyətindən çıxarılaraq Ermənistanla birləşdirilməsi idi, lakin Azərbaycan ordusunun hissələrinin, xüsusən yerli və Tovuz rayonundan olan könüllülərin keçirdiyi uğurlu hücum əməliyyatı nəticəsində Başkənd işğalçılardan azad edildi.
2010-cu il təxribat cəhdi
2010-cu il sentyabrın 11-də Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin əsgərləri tərəfindən Gədəbəy rayonunun Zamanlı kəndi ərazisində təxribat törətməyə çalışan Ermənistan xüsusi xidmət orqanlarının əməkdaşı Manvel Sarıbekyan tutulmuşdur. Sonrakı araşdırmalar nəticəsində onun Azərbaycan ərazisinə kənd məktəbini partlatmaq üçün keçdiyi məlum olmuşdur.
Tanınmış şəxslər
- Nurəddin Rzayev – əməkdar elm xadimi, professor
- Mikayıl Xıdırzadə — Azərbaycanın görkəmli riyaziyyatçı alimi, Bakı Dövlət universitetinin mexanika-riyaziyyat fakültəsinin ilk azərbaycanlı dekanı
- Tokay Hüseynov — AMEA Biofizika İnstitutu, Ekoloji biofizika laboratoriyasının müdiri, biologiya elmləri doktoru, professor.
- Tofiq Köçərli – Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının akademiki.
- Firudin Köçərli — Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının akademiki.
- Qoşqar Əhmədov — Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü.
- Yaqub Məmmədov — tibb elmləri doktoru, professor, AMEA-nın muxbir üzvü.
- İlyas Tapdıq — şair, tərcüməçi, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, Azərbaycan komsomolu mükafatı laureatı (1972).
- Xəlil İsmayılov — tarix elmləri doktoru, professor, əməkdar mədəniyyət işçisi.
- Sabir Məmmədli — siyasi elmlər doktoru, könüllülər taborunun komandiri.
- Mehdi Quliyev — Sovet İttifaqı Qəhrəmanı.
- Məzahir Rüstəmov — Qarabağ müharibəsi şəhidi, Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı.
- Aytəkin Məmmədov — Qarabağ müharibəsi şəhidi, Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı.
- İlham Əliyev — Qarabağ müharibəsi şəhidi, Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı.
- İsgəndər Aznaurov — Qarabağ müharibəsi şəhidi, Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı.
- Cahangir Rüstəmov — Qarabağ müharibəsi şəhidi, alay komandiri.
- Cəfər İbrahimov — tarix elmləri doktoru, professor.
- Cəmil Əhmədli — fəlsəfə elmləri doktoru, professor, əməkdar elm xadimi.
- Mahmud Rüstəmov — kimya elmləri doktoru, professor.
- Rafiq Məmmədhəsənov — tibb elmləri doktoru (1990), Əməkdar elm xadimi (2000), təltifçisi (2010), millət vəkili (2006 və 2010).
- Qara Məşədiyev — dilçi alim, Filologiya elmləri doktoru, professor.
- Sahib Əliyev — Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının akademiki, kimya elmləri doktoru.
- — alim, mexanika riyaziyyat elmləri doktoru.
- Mirzə Sadıxov — SSRİ Dövlət mukafatı laureatı, akademik.
- Haqverdi Cəfərov — biologiya elmləri doktoru, professor, "Əməkdə fərqlənmə", "Şərəfli əmək nişanı", ÜXTN-nin medalı laureatı.
- Dəmir Gədəbəyli — şair, filologiya elmləri doktoru, professor.
Şəkillər
-
![image]()
Gədəbəy rayonunun təbiəti -
![image]()
-
![image]()
Çarekvəng monastırının qalıqları -
![image]()
Qalakənddən görüntü -
![image]()
Qanlı körpü -
![image]()
Əyrivəng kilsəsinin qalıqları
Həmçinin bax
İstinadlar
- Ümumi məlumat. — Azərbaycan Respublikasının inzibati–ərazi vahidləri. — İnzibati kənd rayonları (1. yanvar 2006), səhifə 11. // Azərbaycan Milli Ensiklopediyası. 25 cilddə. Məsul katib akademik T. M. Nağıyev. "Azərbaycan" cildi. Bakı: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi, 2007, 884 səhifə.
- "Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin Prezident Kitabxanası – İnzibati ərazi vahidləri : Gədəbəy rayonu" (PDF). 2016-03-06 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2021-02-16.
- "Arxivlənmiş surət". 2020-06-07 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-05-02.
- "Mübahisəli ərazilər: Ermənistanın Başkənd iddiasına qarşı Tağlar kəndi". 2022-09-22 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-09-20.
- "Arxivlənmiş surət". 2016-03-06 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-08-09.
- Azərbaycan: Ekoturizm potensialı
- Azərbaycan: ekoturizm potensialı. II cild Bakı, 2012 Şərq-Qərb. nəş. s. 298–300
- "Gədəbəy dəfinələri". 2016-03-05 tarixində . İstifadə tarixi: 2009-11-12.
- . 2017-02-02 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-11-19.
- Ermənilər Azərbaycanda məktəbi partlatmaq istəyiblər [ölü keçid]
Xarici keçidlər
- Gədəbəy rayonunun İcra Hakimiyyəti Rəsmi sayti
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqale Gedebey rayonu haqqindadir Seher ucun Gedebey sehifesine baxin Gedebey rayonu Azerbaycan Respublikasinda inzibati erazi vahidi Inzibati merkezi Gedebey seheridir RayonGedebeySoldan saga Birinci sira Hemsiveng monastiri Namerdqala Ikinci sira Qanli korpu Carekveng monastiri Ucuncu sira Koroglu qalasindan Qalakend kendinin gorunusu40 33 56 sm e 45 48 58 s u Olke AzerbaycanDaxildir Qazax TovuzInzibati merkez GedebeyIcra bascisi Orxan MurselovTarixi ve cografiyasiYaradilib 8 avqust 1930Sahesi 1 230 km Hundurluk 1 849 mEhalisiEhalisi 100 400 neferReqemsal identifikatorlarISO kodu AZ GADTelefon kodu 994 22Poct indeksi AZ 2100Avtomobil nomresi 21Resmi sayt Vikianbarda elaqeli mediafayllarTarixiGedebey rayonu Azerbaycanin en qedim insan yasayis meskenlerinden biridir Erazide olan tarixi medeniyyet abideleri eramizdan evvel 12 7 ci esrleri ehate eden Xocali Gedebey medeniyyetinin bir hissesi kimi tariximize daxil olmusdur XIX esrin ortalarinda Gedebey rayonu erazisinde mis filizi yataqlari kesf edilmis ve 1855 1856 ci illerde yerli sahibkarlar terefinden Mis eritme zavodu tikilmisdir Daha sonra hemin zavod Almaniyanin Simens sirketi terefinden alinaraq 1865 ci ilde yeniden qurulmusdur Simens sirketi terefinden 1883 cu ilde Qalakend miseritme zavodu tikilmis 1879 cu ilde Zaqafqaziyada ilk defe uzunlugu 28 km olan Gedebey Qalakend arasinda demir yolu cekilmisdir Bu demir yolunda 4 lokomotiv 33 vaqon hereket etmisdir Bu gun de hemin yol ile bagli salinmis korpuler tarixi abide kimi qalmaqdadir 1883 cu ilde Qalakend kendinde Car Rusiyasi erazisinde ilk su elektrik stansiyasi tikilmis Qalakend miseritme zavodunda elektroliz usulu ile mis eridilmisdir Bu zaman Avropanin merkezi seheri London Paris Sankt Peterburq seherlerinde kerosin lampalarindan istifade olundugu halda Gedebeyde elektrik isigindan istifade edilirdi Hemin dovrde alman alimleri terefinden Gedebey rayonu erazisinde arxeoloji qazinti isleri aparilmisdir Arxeoloji qazintinin neticeleri Almaniyanin Folker Spis elmi nesriyyati terefinden Qalakend adli elmi eser seklinde Berlinde cap edilmisdir Eser Berlin Dovlet muzeyinde saxlanilir Sovet Ittifaqi Kommunist Partiyasi ve Nazirler Sovetinin 1968 ci il 22 iyun qerarinda gosterilir ki Gedebey rayonunun Taglar kendinin hec bir prespektivi olmadigi ucun hemin kendin erazisi mese zolagi ile birlikde Ermenistan SSR nin Semseddin rayonuna verilsin Azerebaycan KP MK nin birinci katibi Veli Axundovun rehberliyi dovrunde yerli ehalinin raziligi olmadan Gedebey rayonunun Sinix zonasindan 76 km torpaq sahesi olan Hacilar sovetliyinin Taglar kendi Qaraveliler ve Goyeli kendlerinin yaylaq ve bicenek saheleri Ermenistana verildi Taglar kendi 1969 cu il mayin 7 de Sovet Ittifaqi Kommunist Partiyasinin qerarina uygun olaraq Ermenistan SSR nin terkibine verilib 1969 cu ilin noyabr ayinin 17 de imzalanmis 3 bendden ibaret razilasma esasinda Azerbaycan KP MK Ermenistan KP MK ve SSRI Kend Teserrufati Nazirliyi Sov IKP MK katibliyinin qerarina uygun meydana cixmis elave hallari nezere alaraq Taglar kendinin Ermenistana verilmesini qerara alir Hemin senedde qeyd edilir ki Azerbaycan SSR Gedebey rayonunun Taglar kendinin gelecek inkisafinin olmadigini nezere alaraq iki il erzinde hemin kendin sakinlerinin Azerbaycan SSR Gedebey rayonun diger yasayis menteqesine kocurulmesinin meqsedeuygunlugu qebul edilsin Gelecek insidentlerin aradan qaldirilmasi ucun respublika serhedi yaxinliginda insa edilmis Ermenistan SSR Semseddil rayonu Ayqedzor kolxozunun mal qara agili Taglar kendi kocurulenden sonra hazirda onun sakinlerinin istifade etdiyi mese sahesine kocurulsun Gedebey toponimi Gede ve bey sozlerinin birlesmesidir Gedebey erazisinde qedim turk tayfalari yasayib Ket ve bek sozlerinden yaranan cografi adlar Orta Asiya turk dovletlerinde de var Qedim turkcede ket sozunun eks tapdigi hemin yerlerde ehalini dusmenlerin qefil basqinlarindan xeberdar etmek meqsedile bir cox qarovulxana kesikci gozetci menteqeleri movcud olub Gedebey adi ile bagli onlarla revayet movcuddur Alban tarixcisi Mxitar Qos Albaniya xronikasi eserinde 1206 ci il Gedebey eyaletinin adini Getabey kimi isledib Ehtimal edirler ki Gettabey sozu sonradan deformasiyaya ugrayaraq Gedebeye cevrilib Qedim turkce boyuk qudretli adam menasinda isledilib Cografi relyefine gore bura qedimde doyusken turk tayfalarinin yerlesdiyi erazi olub Gedebey sozu de buna muvafiq olaraq bedii edebiyyatda muraciet olunan sexs igid oglan menalarini verir Gedebey toponimi qedim turkce gede kesikci ve bek tepe sozlerinden ibaretdir ve gozetci tepesi demekdir Bu ehtimal heqiqete daha yaxindir Tarixi menbelerde adi ilk defe 12 ci esrde cekilen Gedebey qalasinin xarabaliqlari rayonun Tepelik sayilan yuxari hissesindedir Basqa bir ehtimala gore ise Dedebey sozu deformasiyaya ugrayaraq Gedebey olub Orta esrlerde bu torpaqlarin bir hissesi Atabey Sekerbey Gedebey ata ve ogullari arasinda bolusdurulub Gedebey Atabeyin oglu olub Erazide indi de Atabey ve Sekerbey adli kendler var Bek tepe sozu ile elaqedar olaraq Gedebey oyko niminin haqqinda da danismaq lazimdir Gedebey qedim turk dillerinden ket kesik gozetci ve turk dillerindeki bek tepe sozlerinden ibaret olub gozetci kesikci tepesi menasini dasiyir CografiyasiKicik Qafqazin orta ve yuksek dagliq qursaqlarinda yerlesir Erazisi Sahdag silsilesinin simal yamacini Baskend Destefur cokekliyinin ve Semkir dag massivinin bir hissesini ehate edir En yuksek zirveleri Qosabulaq 3549 m Qocadag 3317 m ve s Yura Tebasir Paleogen ve Antropogen cokuntuleri yayilmisdir Qara ve ag mermer yataqlari var Yayi quraq kecen mulayim isti qisi quraq kecen soyuq ve dagliq tundra iqlimi ustundur Cay sebekesi sixdir Axincacay ve Zeyem caylarinin yuxari axini bu rayonun erazisindedir Semkircayinin yuxari axini rayonun cenub qerb serhedinden axir Qonur dag mese cimli dag cemen ve s torpaqlar yayilmisdir Meselerin umumi sahesi 30 5 min hektardir 1980 Heyvanlari qayakecisi cuyur qonur ayi canavar ve s Quslardan tetra ular qartal ve s var Rayonda erazisinde meshur Qizilca Dovlet Tebiet Yasaqligi ve 4 tebii abide Qovdu Godekdere Qamis ve Samliq mese massivleri var Kecideresi yarganinda gozel bir selale Keci keci Cerce Cuyur ve Ayibulaqlari elece de Caldas Qizilca Narzan Mor mor mineral su bulaqlari var Rayonun daglarinda mese ve derelerinde heyvanat ve bitki alemi cox zengindir Relyefi Gedebey rayonu Kicik Qafqazin orta ve yukseklik dagliq qursaginda yerlesir Rayon erazisi Sahdag silsilesinin simal yacacini Baskend Destefur cokekliyinin ve Semkir dag massivinin bir hissesini ehate edir Geoloji qurulusu Yura Tebasir Paleogen ve Antropogen cokuntuleri yayilmisdir Qranitle zengin metamorfik suxur olan gedebeyit ilk defe 1903 Gedebey Mis kolcedan yataginda oyrenilmisdir Gedebey BabacancayCaylari ve su hovzeleri Cay sebekesi sixdir Mormor Turssu Koroglu Sahzade narzan Boyuk Bulaq ve s mineral ve sufre su bulaqlari ile zengindir Esas caylari Aximca Zeyem Inekbogan mamasan Semkir Gedebey Cehri ve s Faunasi Qayakecisi bezoar kecisi cuyur qonur ayi canavar ve s Quslardan ariqusaoxsar biglica qaraqus ispan sercesi dasliq sercesi qafqaz tetrasi qafqaz ulari ve s quslara rast gelinir Landsafti ve bioloji muxtelifliyi Orta dagliqda kollu ve seyrek meseli cemenlikler enliyarpaqli meseler yayilmisdir Meselerde palid fistiq qafqaz velesi agaclari ustunluk teskil edir Yuksek dagliq erazilerde subalp ve alp cemenlikleri vardir Meseler burada 2000 2500 m e qeder yukselir Yuksek dagliq meselerin terkibi esasen serq palidi serq fistigi tozagaci trautvetter agcaqayini buasye qusarmudu adi mese gilasindan ibaret olur Erazinin subalp binkileri 1800 2600 m yukseklikleri ehate edir Burada qaragile topacicek esme serq nemgulu adacayi alisan lale kepenekcicek yeddi dilimli acicicek keciqulagi iberiya etirsahi ve s Alp yuksekliyinin esas bitkileri taxillar ve cil fesilesine aiddir Bu bitkiler burada alp xalilari yaradir Alp xalilarinin esas terkibini qafqaz ziresi saxduran qayabagayarpagi cemen yoncasi cil steven zenciotu sibbaldia ucdisli zengciceyi cinotu teskil edir Geoloji tebiet abideleri Erazinin en gozel geoloji tebiet abideleri menzereli landsaftlara malik olan Axincacay Semkircay Zeyemcay dereleridir Diger menzereli erazi Inekbogancay boyunca uzanan kecideresidir Hacaqaya daginin eteyinde Sir sir selalesi vardir Arxeroloji abideleri Xarxar kendinde Tunc dovrune aid mudafie qalacasi Slavyanka kendinde Tunc Dovrune aid mudafie qalacaiari Nova Ivanovka kendinde Agkilse Abidesi 4 esr Maarif kendinde Tunc ve demir Dodrlerinde aid Six mudafie qalasi Soyudlu kendi yaxinliginda Tunc dovrune aid Pirdag qalasi Kicik Qaramurad kendinde Delme saridas mudafie qalacalari Qalakend kendinde Tunc ve Demir Dovrlerine aid Agsu Capigin Xenalitepe mudafie qalacalari EhalisiEsas meqaleler Azerbaycan ehalisinin siyahiyaalinmasi 1999 ve Azerbaycan ehalisinin siyahiyaalinmasi 2009 IqtisadiyyatTeserrufati esasen kend teserrufatindan ibaretdir Iqtisadiyyatinda kartofculuq heyvandarliq ve taxilciliq esas yer tutur Rayonda kesf edilmis 1849 mis filizi esasinda yaradilan 1855 1956 Gedebey miseritme zavodu ve Qalakend 1883 mis eritme zavodu movcuddur Azerbaycanda ilk su elektrik stansiyasi 1880 ci ilde ve ilk 29 km lik demiryolu 1879 cu ilde bu rayonda tikilmisdir Bu yaxinlarda rayon erazisinde qizil yataqlari kesf olunub ve istismari baslamaq uzredir Meshur Simens qardaslari bu rayonda mis medenlerinin istismarindan kulli miqdarda gelir elde etmisler Indi qizil yataqlari kesf olunduqdan sonra bezileri bu fikirdedi ki Simens qardaslari Gedebeyden mis adiyla qizil cixardiblar Semkir cayinda baliq tutmaq ucun yaxsi serait var Qalakend kendinin yaxinliginda baliqciliq teserrufati fealiyyet gosterir MedeniyyetRayonda 86 umumtehsil mektebi 16 ibtidai 28 doqquz illik 42 orta 1 texniki pese mektebi var Hemcinin rayonda 13 medeniyyet evi 26 klub 67 kitabxana 39 kinoqurgu var Rayonun merkezinde 5 min neferlik stadion var Rayonda 325 carpayiliq 10 xestexana 36 feldser mama menteqesi sanitariya epidemioloji stansiya 75 hekim 298 orta tibb iscisi var 1980 Gedebey defineleri adi ile meshur olan icerisinde muxtelif qiymetli esyalar gumus sikkeler ev muxellefati boyunbagilar ve bezek esyalari olan qedim kupler tapilmisdir Sah Tehmasibin hakimiyyetde oldugu dovrde 1524 1576 ci iller zerb edilmis sikkeler Gencede Tebrizde Sirvanda ve Erdebilde dovriyyede olurdu Rayonda xalq senetlerinden el ile tikme xalcaciliq agac ve metal uzerinde oyma peseleri qorunub saxlanmisdir Rayonda asiq senetinin ozune mexsus yeri var Isfendiyar Rustemov Miskinli Veli Nemet Qasimli Ulduz Sonmez Fezail Miskinli Demir Gedebeyli ve bir sira basqa taninmis asiq musiqisin ustad senetkarlari Gedebey rayonunda anadan olmusdur Memarliq abideleriEsas meqale Gedebey abideleri Memarliq abidelerinden Soyudlu kendinde Semkircayinin ustunde Namerdqala Qiz qalasi 9 cu esr ve Carekveng monastiri Novosaratovka kendinde mebed 1535 Qalakend kendinde Koroglu qalasi 16 ci esr Boyuk Qaramurad kendinde qala 1634 Dikdas kendi erazisinde Bayram deresinde alban kilsesi ve Hemsiveng mebedi Caldas kendinde Caldas mebedi Sebetkecmez kendinde uc korpu 19 cu esr ve s qalmisdir Gedebey rayonu erazisindeki abideler Azerbaycan tarixine Xocali Gedebey medeniyyeti adi ile daxil olmus medeniyyetin terkib hisseleridir Burada tunc dovrunun sonuna aid siklopik tikililer Boyukqala qalasi Qalakend qalasi XVI esr Qiz qalasi Onu Namerd qala da adlandirirlar IX esr XIX esrde tikilmis tagli korpu var Qarabag savasi dovrundeUmumilikde Gedebey rayonu Qarabag muharibesi dovrunde 200 den cox sehid vermisdir Qarabag muharibesi dovrunde Ermenistan Silahli Quvveleri terefinden 1992 ci ilin avqustun 8 de rayonun iki kendi Motudere ve Qasimagali kendleri o cumleden 78 yasayis evi 1 mekteb ve 2 tibb menteqesi yandirilmisdir Hazirda hemin kendlerde mekteb ve tibb menteqesi 17 yasayis evi berpa olunmus diger yasayis evlerinin berpasi davam etdirilir Qarabag muharibesi zamani Ermenistan ordusu rayon erazisinde yerlesen Baskendden Azerbaycanin Gedebey rayonunun Sinix bolgesini ve Tovuz rayonunun bezi kendlerini ates altinda saxlamaq ucun istifade edirdi 1992 ci ilin yayinda Ermenistan ordusu Gedebey rayonuna Ermenistan terefden hucuma kecdi Meqsed Baskendin anklav veziyyetinden cixarilaraq Ermenistanla birlesdirilmesi idi lakin Azerbaycan ordusunun hisselerinin xususen yerli ve Tovuz rayonundan olan konullulerin kecirdiyi ugurlu hucum emeliyyati neticesinde Baskend isgalcilardan azad edildi 2010 cu il texribat cehdi 2010 cu il sentyabrin 11 de Azerbaycan Silahli Quvvelerinin esgerleri terefinden Gedebey rayonunun Zamanli kendi erazisinde texribat toretmeye calisan Ermenistan xususi xidmet orqanlarinin emekdasi Manvel Saribekyan tutulmusdur Sonraki arasdirmalar neticesinde onun Azerbaycan erazisine kend mektebini partlatmaq ucun kecdiyi melum olmusdur Taninmis sexslerNureddin Rzayev emekdar elm xadimi professor Mikayil Xidirzade Azerbaycanin gorkemli riyaziyyatci alimi Baki Dovlet universitetinin mexanika riyaziyyat fakultesinin ilk azerbaycanli dekani Tokay Huseynov AMEA Biofizika Institutu Ekoloji biofizika laboratoriyasinin mudiri biologiya elmleri doktoru professor Tofiq Kocerli Azerbaycan Milli Elmler Akademiyasinin akademiki Firudin Kocerli Azerbaycan Milli Elmler Akademiyasinin akademiki Qosqar Ehmedov Azerbaycan Milli Elmler Akademiyasinin muxbir uzvu Yaqub Memmedov tibb elmleri doktoru professor AMEA nin muxbir uzvu Ilyas Tapdiq sair tercumeci Azerbaycan Yazicilar Birliyinin uzvu Azerbaycan komsomolu mukafati laureati 1972 Xelil Ismayilov tarix elmleri doktoru professor emekdar medeniyyet iscisi Sabir Memmedli siyasi elmler doktoru konulluler taborunun komandiri Mehdi Quliyev Sovet Ittifaqi Qehremani Mezahir Rustemov Qarabag muharibesi sehidi Azerbaycanin Milli Qehremani Aytekin Memmedov Qarabag muharibesi sehidi Azerbaycanin Milli Qehremani Ilham Eliyev Qarabag muharibesi sehidi Azerbaycanin Milli Qehremani Isgender Aznaurov Qarabag muharibesi sehidi Azerbaycanin Milli Qehremani Cahangir Rustemov Qarabag muharibesi sehidi alay komandiri Cefer Ibrahimov tarix elmleri doktoru professor Cemil Ehmedli felsefe elmleri doktoru professor emekdar elm xadimi Mahmud Rustemov kimya elmleri doktoru professor Rafiq Memmedhesenov tibb elmleri doktoru 1990 Emekdar elm xadimi 2000 Tereqqi medali teltifcisi 2010 millet vekili 2006 ve 2010 Qara Mesediyev dilci alim Filologiya elmleri doktoru professor Sahib Eliyev Azerbaycan Milli Elmler Akademiyasinin akademiki kimya elmleri doktoru alim mexanika riyaziyyat elmleri doktoru Mirze Sadixov SSRI Dovlet mukafati laureati akademik Haqverdi Ceferov biologiya elmleri doktoru professor Emekde ferqlenme Serefli emek nisani UXTN nin medali laureati Demir Gedebeyli sair filologiya elmleri doktoru professor SekillerGedebey rayonunun tebieti Namerdqala Carekveng monastirinin qaliqlari Qalakendden goruntu Qanli korpu Eyriveng kilsesinin qaliqlariHemcinin baxAzerbaycanin inzibati bolgusuIstinadlarVikianbarda Gedebey rayonu ile elaqeli mediafayllar var Umumi melumat Azerbaycan Respublikasinin inzibati erazi vahidleri Inzibati kend rayonlari 1 yanvar 2006 sehife 11 Azerbaycan Milli Ensiklopediyasi 25 cildde Mesul katib akademik T M Nagiyev Azerbaycan cildi Baki Azerbaycan Milli Ensiklopediyasi Elmi Merkezi 2007 884 sehife ISBN 9789952441017 Azerbaycan Respublikasi Prezidentinin Isler Idaresinin Prezident Kitabxanasi Inzibati erazi vahidleri Gedebey rayonu PDF 2016 03 06 tarixinde PDF Istifade tarixi 2021 02 16 Arxivlenmis suret 2020 06 07 tarixinde Istifade tarixi 2020 05 02 Mubahiseli eraziler Ermenistanin Baskend iddiasina qarsi Taglar kendi 2022 09 22 tarixinde Istifade tarixi 2022 09 20 Arxivlenmis suret 2016 03 06 tarixinde Istifade tarixi 2021 08 09 Azerbaycan Ekoturizm potensiali Azerbaycan ekoturizm potensiali II cild Baki 2012 Serq Qerb nes s 298 300 Gedebey defineleri 2016 03 05 tarixinde Istifade tarixi 2009 11 12 2017 02 02 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2011 11 19 Ermeniler Azerbaycanda mektebi partlatmaq isteyibler olu kecid Xarici kecidlerGedebey rayonunun Icra Hakimiyyeti Resmi sayti