Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Albanlar, Qafqaz albanları — Qafqaz Albaniyası dövlətinin əsasını qoymuş, azərbaycanlıların etnogenezində mühüm rol oynamış, qafqaz dil ailəsinə mənsub olan Cənubi Qafqazın yerli xalqı.
| Ümumi sayı | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ? | |||||||||
| Yaşadığı ərazilər | |||||||||
| |||||||||
| Dili | |||||||||
| Dini | |||||||||
| Qohum xalqlar | |||||||||
Tarixi
Alban etnosunun adı ilk dəfə e.ə. 331-ci ildə Əhəməni ordusu ilə Makedoniyalı İskəndərin ordusu arasında baş vermiş Qavqamel döyüşü ilə əlaqədar olaraq II əsr müəllifi tərəfindən çəkilir. Deyilir ki, Əhəməni ordusunda albanlar da vardı . E.ə. I əsrdə baş vermiş hadisələrlə əlaqədar bu etnosun məskun olduğu ölkə yunan və latın mənbələrində eranın əvvəllərindən başlayaraq Albaniya adlanır. Albaniya indiki Dağıstana mənsub Samur-Dərbəndarası bölgə, indi Ermənistana aid Göyçə və Zəngəzur bölgələri daxil olmaqla indiki Şimali Azərbaycan ərazisi əhatə edirdi. Lakin Azərbaycanın Kür çayının Arazla birləşdiyi yerdən Xəzərə qədərki hissəsindən cənubdakı inzibati rayonların (Saatlı, Sabirabad, Neftçala, Salyan, Biləsuvar, Cəlilabad, Masallı, Lənkəran, Lerik və Astara rayonları) ərazisi və Naxçıvan qədimdə Midiyaya, e.ə. IV əsrdən eranın VII əsrinə qədər Atropatenaya məxsus idi. Albaniya dövləti təxminən min il ömür sürmüş və ərəb işğalı nəticəsində VIII əsrdə süqut etmişdir.
Etnik mənşəyi
Albaniyada əhali müxtəlif dillərdə (I əsr müəllifi Strabona görə 26 dildə) danışırdı. Ona görə mənbələrdə alban etnonimi iki mənada işlənir: birincisi, Albaniya ölkəsində yaşadıqlarına görə bütün tayfaların ümumi adı kimi; ikincisi, bu tayfalardan birinin konkret etnik adı kimi, özünü adlandırması kimi. Prof. Q. Qeybullayev yazır ki, Albaniyada özünü Alban adlandıran bir tayfa yaşayırdı. Özlüyündə aydındır ki, bu tayfa ölkədə aparıcı rola malik idi. Əks halda ölkə onun adı ilə Albaniya adlanmazdı və sözsüz ki, çarlıq edən sülalə də bu tayfadan idi. Ümumi mənada alban adlanan digər tayfaların hərəsinin də etnik adı vardı.
Bir qrup alim (ermənişünas, qafqazşünas və iranşünaslar) A.Q.Şanidze , Q.A.Melikişvili , İ.M.Dyakonov , K.V. Trever , S. T.Yeremyan , A.P.Novoseltsev , Q. A.Klimov və Azərbaycan tədqiqatçıları İ. H. Əliyev, F. Məmmədova albanlarının hamısını, o sıradan alban tayfasının özünün də Qafqazdilli olunduğunu hesab edirdilər.
Başqa bir qrup tədqiqatçılar, akademik Y. Yusifov , akademik M. İsmayılov , Z. İ. Yampolski , Q. Qeybullayev , K. Əliyev , Ş. Kaya , M. Bala , F. Cəlilov , X. Xəlili isə albanları türk mənşəli tayfa hesab edirlər.
Albaniya tayfaları
Tədqiqatlar göstərmişdir ki, albanların, yaxud Albaniya tayfalarının hamısı yox, yalnız bir hissəsi, əsasən Dağıstanla həmsərhəd bölgələrdə yaşayan Dağıstandilli, alban etnik adını daşıyanlar, yəni alban tayfası və daha bir neçə tayfa türkdilli idi.
Dağıstandilli tayfalar indiki udinlərin, ləzgilərin, avarların, saxurların, xınalıqlıların, qrızlıların və buduqluların əcdadları idi. Lakin ləzgilərin, avarların və saxurların əsas hissəsi indiki Dağıstanda yaşayırdı. Dağıstan isə bütünlükdə Albaniyaya aid deyildi. Albaniyada yaşayan Dağıstandilli yaxud ləzgidilli tayfalar köklü, yerli idilər, lakin onların yaşadıqları bölgələrin ayrı – ayrılıqda dəqiq coğrafi koordinatları məlum deyil.
Albaniyanın şimal – qərbində, Dağıstan və Gürcüstan ilə sərhəd bölgədə bir tayfa V əsrdən başlayaraq gürcü mənbələrində her, onun yaşadığı mahal Hereti adlanır. Gürcü tədqiqatçıları bu tayfanın ümumi mənada albanlar olduqlarını təsdiqləyirlər. Müəyyən edilmişdir ki, Herlər indiki Dağıstandilli qrızların və haputluların ulu əcdadlarıdır, onlar özlərinə indi də "hər" deyirlər.
Alban tarixçisi Musa Kalankatlının Alban tarixi əsərində Albaniyanın şimal – qərbində bir əyalət Xeni adlandırılır. Xınalıq kəndinin adı həmin əyalətin adını əks etdirir, lakin xınalıqların ulu əcdadları V əsrə aid bir mənbədə albanlarda bir tayfanın adı kimi qeyd etdiyi qat tayfasıdır, xınalıqlılar özlərinə indi də kət deyirlər.
Alban tarixində və V- VII əsrlərə aid qədim mənbələrdə həmin bölgədə yaşayan lpin (lbin), silv və ciqb tayfalarının adları çəkilir. Lbinlər avarların Albaniyada yaşayan hissəsinin , silvlər Dağıstanda yaşayan hissəsinin etnik adlarıdır; civblər isə indiki saxurlardır, onlar özlərinə indi də yixbı deyirlər.
Albaniyanın şimal – şərqində V-VII əsr mənbələrində çoxlu tayfaların yaşaması qeyd olunmuşdur: xaçmatak, qluar, , xursan, çul, tavaspar, ləg və b. Bu tayfalardan tavasparlar (tabasaranlar) və ləglər indiki ləzgilərin əcdadlarıdır. İlk dəfə ləg formasında ləzgilərin adı I əsr müəllifi Strabonun əsərində çəkilir. O yazır ki, albanların qonşuluğunda ləglər yaşayır . Qədim mənbələrdə ləzgilər haqqında məlumat çox azdır. İlk dəfə olaraq IX əsrə aid ərəb mənbəində Samurdan şimalda Ləkz ölkəsi qeyd olunur. Ləzgilərin IX əsrdə Samur üstündə Mixyar adlı qalası vardı.
Albaniyada İrandilli tayfalar da yaşamışdır. Eranın III – IV əsrlərindən tatların ulu əcdadları burada məskun idi. Tat adını bu etnosa qədim türklər vermişlər, mənası da oturaq, əkinçi deməkdir. Tatlar heç vaxt köçəriliklə məşğul olmamışlar. Səlcuq oğuzları Cənubi Azərbaycanın yerli, oturaq, türkdilli əhalisini tat adlandırırlar. Parslar isə Balaxanı və Suraxanının qədim sakinləridir. Dağlıq Şirvanda və Quba rayonunda Rusta, Afurca, Xaltan, Varna, Avaxil və b. İranmənşəli toponimlər müasir tat dilində deyildir, lakin qədim fars dili ilə aydınlaşdırılır. IV- VI əsrlərdə Beşbarmaq, Gilgilçay, daha sonra Dərbənd sədlərinin çəkməsilə əlaqədar olaraq Sasani şahları Xızı, Dəvəçi və Quba rayonlarındakı tatları və Dərbənd bölgəsindəki yəhudiləri İrandan köçürtmüşlər. Məsudi yazır ki, Ənuşirəvan əl Bab və – l Əbvab adı ilə tanınmış bu şəhəri, onun quru, dəniz və dağlarda uzanmış səddini tikdirdiyi zaman, müxtəlif xalqları və onların hökmdarlarını buraya köçürtdü .
Özlərini alban adlandıranlar qədimdə Atropatenada da yaşayırdı. Strabon albanların bir hissəsinin Midiya dağlarında yaşadığını yazmışdır. Prof. Q. Qeybullayev qeyd edir ki, Midiya dağlarında eradan əvvəl (Strabonun bu məlumatı er. əv. IV-III əsrlərə aiddir) heç bir Dağıstandilli tayfa yaşaya bilməzdi. Toponimlər əsasında alban tayfasının Ermənistanda, Gürcüstanda və Dağıstanda (Dərbənd zonasında) yaşaması da müəyyən edilmişdir .
Şəxslərin adları
Oroys – E.ə. I əsrdə Alban çarı. Adın bu formasını Plutarx yazmışdır . Appian bu adı Oroz, Oriz, Dion Kassi isə Oris kimi qeyd etmişdir. Əsl forması Appianın qeyd etdiyi Orozdur ki, bu da əslində Oruz, yaxud Uruz adının fonetik şəklidir. Türkcə xoşbəxt əlamət, xoş nişanə, qismət, nəsib, xoş güzəran, sağlamlıq, sərvət, var-dövlət mənalarında olan orəz, oraz, orıs, ırıs, oruz sözündəndir. Firdovsinin Şahnaməsində Alp Arus (Alp Ər Tunqanın oğlu), Kitabi Dədə Qorqudda Uruz, XII əsrdə Orta Asiyada Uruzbək , dövründə qırğız inallarından biri Urus, Qırğız sultanlarının banisi Urusxan, XIV əsrdə Orta Asiya xalqlarının hakimi Orusxan (Qazaxıstanda Aq Orda xanı – 1361 – 1380) və b. şəxs adları ilə müqayisə olunur.
Kozis – Oruzun qardaşının, Alban sərkərdəsinin adı . Latın dilinin fonetikasına uyğun şəkildə verilmiş bu adın əsl forması məlum deyil. Güman ki, türk dillərində Kozik ulduzu adlanan ulduzun adındandır (məsələn, qırğız dilində qütb ulduzu Altın kozık, Oğlaq bürcü Təmir kozik adlanır). Oğuznamənin uyğur variantında Kazuk şəxs adı vardır . Monqollarda və türklərdə Kuçuk şəxs adı da kozik sözünün fonetik formasıdır.
Zober – E.ə. I əsrdə, Alban çarının adı. Yunan və latın dillərində ç, c, ş səsləri olmadığına görə, güman ki, adın başlanğıcındankı z səsi əslində ç yaxud ş səsini ifadə edir. Lakin bu səs köklü s da ola bilər. Bir sıra türk dillərində çəpər (lakin xakasca sibət, başqırdca səbər, monqolca tsəbər, buryat-monqolca səbər) təmiz, gözəl qayda-qanunu sevən, intizamlı, ehtiyatlı, vicdanlı, nəcib, düz sözündəndir. Türk dillərində çəbər, çəvər, şəvər formalarında olan bu söz çoxmənalıdır. Məsələn, qırğızca çəbər – mahir, mərhəmətli, cəld, diribaş, zirək, çevik, fəndgir, qazaxca şəbər – usta‖, uyğurca çəvər – mahir, başqırdca sibər – qanışirin, suyuşirin, məlahətli, cazibəli, xakasca səbər – səliqəli, türkməncə çəpər – gözəl və s. mənalarındadır . Er. əv. V əsrdə sak çarı Sabar, hun Kuturqur tayfasının xanı (559-cu il) Zaberxan, VII əsrin ikinci yarısında Şibir xaqan, VIII əsrdə türk bolqarların çarı Sabar, IX əsrdə Arsakda hakim Savar şəxs adları ilə eynidir.
Aran – I əsrin ortalarında Alban çarının adı. Türkcə erən, ərən – şücaətli, cəsur döyüşçü, mərd oğul, qoçaq, qüvvətli sözündəndir . Qeyd etmək lazımdır ki, ərən – döyüşçü sözü hələ er. əv. III minillikdə şumer dilində vardı . III əsrdə hun xaqanlarından Eran (bu ad V əsrə aid qədim erməni mənbəində qeyd olunub), XVIII əsrdə Xivə xanlığına aid sənədlərdə Aran-Qazi və b. şəxs adları ilə müqayisə olunur.
I əsrdən IV əsrədək bəzi Alban çarlarının adları məlum deyil. Alban tarixçisi yazır ki, kitablar və Bibliyanın hissələri yandırıldığına görə (VIII əsrin əvvəlində Alban kilsəsi Ərəb xəlifəsinin əmri ilə erməni kilsəsinin tabeliyinə verildikdən sonra erməni kilsə başçısı İlyanın sırıncamı əsasında alban dilində yazılmış kitablar yandırılmış, yeşiklərə doldurularaq Tərtərçaya atılmışdırQeybullayev 94, Məmmədova 93). Albanların bu əsrlərdəki çarlarının adları bilinmir Alban tarixi, I kitab, 8-ci fəsil.
Urnayr – IV əsr, Alban çarının adı . Türkcə orun – taxt – tacda oturan, hakimiyyət sürən və ər – kişi, igid, döyüşçü sözlərindəndir. Bu adın birinci komponentini qədim türkcə urunq – təmiz, saf, nəcib, alicənab, əsilzadə sözündən (nq qovuşuq səsinin n səsinə keçməsilə) ibarət olduğunu da gumanedilir. Adın sonunu təşkil edən "ər" sözünün "ayr" kimi yazılışı türk dillərindən qədim erməni dilinə keçmiş (lakin erməni tədqiqatçıları bunu bilərəkdən danınırlar və "ər" sözünü Ari – farsları əcdadlarının adını bildirən Ari etnonimi ilə bağlayırlar) "ər" sözünun "ayr" kimi tələffüzündən irəli gəlir. XVIII əsrdə Xivə xanlığına aid sənədlərdə Orunbəy şəxs adı ilə müqayisə edilir.
Asay – IV əsrdə Alban çarının adı. Türkcə as – iltifat, mərhəmət, nəvaziş, əziz sözündən və "ay" şəkilçisindəndir. Alban tarixində Mehranilərdən (Cavanşirin mənsub olduğu nəsildən) Varaz Tridatın oğlanlarından biri də qədim ermənicə yazılışda İsay (Esay, Asay adının şəkli) kimi qeyd olunmuşdur. Asay və Esay şəxs adları Orta Asiya və Volqaboyu türk xalqlarında geniş yayılmışdır: azərbaycanlılarda Azay, ruslarda Aseev, ermənilərdə Esayan, gürcülərdə Esadze və. b. IX əsrdə Arsakda xristian albanların hakimi Esay Stepannos (ərəb mənbələrində İsa ibn İstifanus), XVII əsrdə Alban xristian tarixçisi adları ilə müqayisə olunur.
Mate – V əsr, Albaniyanın Bərdə mahalının xristian ruhanisinin adı. Türkmənşəli Mete adının qədim ermənicə yazılış formasıdır. Er. əv. III əsrdə Hun imperiyasının əsasını qoymuş Mete (209 – 174) xaqanın adı ilə eynidir. Türk dillərindəki matı – gözəl, vicdanlı, sədaqətli, səmimi, doğruçul , yaxud matı (batı) – mətin, qüvvətli, möhkəm sözündəndir.
Manas – V əsrdə Qəbələ şəhərinin yepiskopunun adı. Geniş yayılmış türkmənşəli adlardandır. Oğuznamənin Altay variatında Alp- Manaş, qırğızların Manas dastanında Manas şəxs adları ilə müqayisə olunur. Türkcə manq – bahadır, döyüşçü sözü və as şəkilçisindən ibarətdir.
Vaçe – V əsrdə Alban çarının adı. Türkcə (əsli irancadan) vaç – haqqı ödəyən sözündəndir. Soqd dilində pac – oruc tutmaq və Vaçaq – oruc sözlərindəndir. Qədim türklərdə Vaça şəxs adı ilə müqayisə olunur.
Həsən Cəlal – XII əsrdə Qarabağın dağlıq hissəsində xristian albanların Xaçın knyazının adı. Ermənicə epiqrafik abidədə Hasan Calal kimi yazılmışdır. Bu adın Cəlal hissəsi orta əsrlərdə geniş yayılmış ərəbcə Calal- üd Dövlə titulunun qısaldılmış formasıdır. Prof. Q. Qeybullayev qeyd edir ki, "hakimin əsl adı isə Əsəndir, lakin ermənicə adın əvvəlinə h səsi əlavə olunmuş və ə səsi olmadığına görə Hasan kimi yazılmışdır. Tarixçilərimiz isə bu kişinin adını indiyədək ermənicədən ruscaya Qasan, Xasan, ruscadan azərbaycancaya Həsən kimi çevirib yazırlar. Beləliklə, türkmənşəli Əsən şəxs adı (türkcə əsən – sağlam, gümrah sözündən) ərəb mənşəli Həsən adı ilə eyniləşdirilmişdir, halbuki albanların xristian hissəsinin hakiminin, ərəblərin və islamın qatı əleyhdarının adı ərəbcə ola bilməzdi. Lakin Hambarsumyan kimi tələffüz edilən və yazılan adı erməilər heç də rusca Xambarsumyan, yaxud Qambarsumyan yox, Ambarsumyan yazırlar və düz də edirlər." Əsən Calalın babasının adı da Əsən olmuşdur və ermənicə o da Hasan yazılır. Gəncəsər monastırında (1216 – 1238-ci ildə tikilmişdir) 1240 – cı ilə aid kitabədə Əsən Calalın Vaxtanqın oğlu, böyük Hasanın nəvəsi Hasan Calal adlanmasından görünür ki, onun babası da Əsən adlanmışdır. Aydındır ki, həmin Əsən də ərəbcə Həsən adından ola bilməzdi. Deməli, qədim ermənicə yazılışda şəxs adlarının və toponimlərin əvvəlinə h səsi artırılma olduğu nəzərə alınmalıdır. Erməni mənbələrində indiki Aterk – Haterk, Aran-Daş – Hrandaş, Aran – Hran və s. kimi yazılmışdır. Əsən sözü şəxs adlarında alban Sanesan şəxs adında öz əksini tapmışdır. Antik müəllif Şimali Qafqazda Azık (Yazıq) tayfasının başçısının adını Zantik kimi yazmışdır. Yazıqları iranmənşəli tayfa hesab edən tədqiqatçılar Zantik şəxs adı üstündə çox çalışmış, lakin onu İran dilləri vasitəsilə izah edə bilməmişlər. Halbuki bu şəxs adı türkcə əsən, əzən – sağlam, gümrah sözü və -tık (-lık) şəkilçisindən ibarətdir. Lakin antik müəllif adın başında duran e və ya ə səsini yazmamış, yaxud onu məlumatçısının tələffüz etdiyi kimi qeyd etmişdir. Əsən Calalın adı erkən orta əsrlərdə uyğurlarda Asan, Asan-tiqin , XIII əsrdə monqollarda Esen-Buqa, Esen- Teymur, Əsən, – Tuqay və b., XIV əsrdə Bulqar xanı Asan adı ilə müqayisə olunur.
Səhl ibn Sunbat – Sunbat adının (danışıqda n-m əvəzlənməsinə görə) fonetik formasıdır. IX əsrdə Babəki tutub ərəb sərkərdəsi Afşinə təslim edən Sisakan çarı Səhl ibn Sunbatın adı ilə müqayisə olunur. Türkcə sun – gözətçi, keşikçi və bat – mətin sözlərindəndir.
Toponimləri
Mənbələrdə Albaniya ərazisində çoxlu yer adları çəkilir. II əsr müəllifi Albaniya ərazisində 29 yaşayış məntəqəsi və 5 çay adını çəkir. Bu toponimlərin mənşəyi haqqında geniş ədəbiyyat var, lakin demək olar, heç birinin mənası açılmamışdır. Pqof. Q. Qeybullayev isə onun göstərdiyi Sanua, Qelda, Alam, Baruka, Tabilaka və İobula toponimlərini müvafiq olaraq Albaniyanın Xeni, Qelavu, orta əsrlərdə Olom, Ulam və müasir Berikey (Dərbənd rayonunda), Tövlə (Qəbələ rayonu) və Balakən adları ilə qarşılaşdırır. Maraqlıdır ki, Ptolemey Sioda toponimini Kürlə Arazın birləşdiyi yerdə (təxminən indiki Cavad kəndinin yerində) qeyd edir. Ehtimal ki, bu toponim Suv-ada çayların qovuşduqları yürdə üç tərəfdən su ilə əhatə olunan ada formalı yer sözüdür və Suada toponimi zaman keçdikcə Cavad formasını qəbul etmişdir. Ptolemeyin qeyd etdiyi Alban, Qelda, Kamexiya, Osika və Tilbida toponimləri müvafiq surətdə Albaniyanın Alban, Gel, Şamake, Şaka və Silb tayfalarının adlarını əks etdirir. Ptolemeyin qeyd etdiyi Alam toponimi türkcə olam, olom keçid sözündən ibarətdir. İori və Alazan çaylarının qovuşuğunda orta əsrlərdə Olom toponimi vardı.
Albaniya toponimlərinin çoxu Musa Kalankatlının Alban tarixində qeyd edilmişdir. Lakin tədqiqat göstərmişdir ki, bu mənbədə göstərilən yer adlarını iki qismə ayırırlar: Albaniyada yaşamış tayfaların adlarını əks etdirənlər; yerin müsbət və mənfi relyef formalarını bildirən sözlərdən ibarət adlar. Birinci qrupa Habant, Arajank, Arandjinak, Aranrot, Qarqar, Qoroz, Kanqark, Kolb, Kolt, Medz-Arank, Medz-Kolmank, Pazkank, Trtu, Tuçkatak, Çol, Çur, Xarqlank, Xunanakert və s. aid edilir. Bu toponimlərin Albaniyada yaşayan türkmənşəli Abant, Araz, Aran, Qarqar, Gorus, Kəngər, Kol (Kul), Çol (Çul), Peçeneq, Tərtər, Katak, Xun (Hun) tayfalarının adlarını əks etdirir. Albaniyanın Lpink, Lubnas, Hereti və Xeni toponimləri isə Dağıstanmənşəli tayfaların adlarını əks etdirir.
İstinadlar
- Ямпольский З.И. Древнейшие сведения о тюрках в зоне Азербайджана, //Учен. зап. АГУ им. С.М.Кирова, 1966, № 2.
- Ямпольский З.И. Древние авторы о языке населения Азербайджана //ИАН АзССР, 1955, № 8
- Arrian, II, 2, 4
- F. Məmmədova – Qafqaz albaniyasının siyasi tarixi və tarixi coğrafiyası, Bakı, 1993
- Q. Qeybullayev Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən, Bakı, 1994
- Шанидвг А. Г. Новооткрытый алфавит кавказских албанцев и его значение для науки. Известия ИЯИМК. Груз. ФАН СССР, том IV" Тбилиси, 1938 , səh 37
- Меликишвили Г. А. Древневосточные материалы по истории народов Закавказья. I, Наири-Урарту, Тбилиси, 1954, səh 405
- Дьяконов И. М. История Мидии. М. — Л., 1956, səh 283
- Тревер К. В. Очерки по истории и культуре Кавказской Албании. М. — Л., 1959, səh 306
- Еремян С. Т. Раннефеодальные государства Закавказья в III— VII вв. "Очерки истории СССР". М., 1958 , səh 306
- Новосельцев А. П., Пашуто В. Т., Черепнин А. В. Пути развития феодализма. М, 1962 , səh 41
- Климов. Г. А. Кавказские языки, М., 1960, səh 97
- Юсифов Ю.Б., Бабаев И.А. Кавказская Албания в эллинистическую эпоху. В кн.: Причерноморье в эпоху эллинизма.//Мат-лы III Все-союзн. симпозиума по древней истории Причерноморья. Цхалтубо, 1982, Тбилиси, 1985.
- M. İsmayılov – Azərbaycan xalqının təşəkkülü, Bakı, 1993
- Гейбуллаев Г. А. К этногенезу азербайджанцев, том 1. Баку, 1991
- Алиев К.Г. Кавказская Албания. Баку, 1974
- Şükrü Kaya, Seferoğlu Adnan, Muderris oğlu. Türk dövlətləri tarihi, Azərbaycanın kültür derneyi yayınları № 2, Ankara, 1986
- M. Bala – Azerbaycan tarihinde türk Albanya, Ankara, 1945
- F. Cəlilov Azər xalqı, Bakı, 2007
- X. Xəlili – Azərbaycan türklərinin təşəkkül və milli inkişaf tarixi, Bakı, 2009
- Strabon, XI, 5, 1
- Vəlixanlı N. M. IX – XII əsr ərəb coğrafiyaşünas – səyyahları Azərbaycan haqında. Bakı, 1974, səh 52.
- Strabon, XI, 7, I və XI, 8, 8.
- Plutarx, Lukull, 34
- Севортян Э. В. Этимологический словаоь тюркских языков.. Том I, М., 1974; том II, М, 1978; том III, М., 1982, I, səh 667
- Древнетюркский словарь, М., 1969, səh 616
- Шербак. Г. А. Огузнаме. М., 1959, səh 27
- Dion Kassiy, XI, I, 24.
- L. Z. Budaqov, II, 467
- Радлов В. В. Опыт словаря тюркских наречий, т. I—IV, III, səh 1993
- Егоров Е. Г. Этимологический словарь чувашского языка. Че-боксары, 1964, səh 326
- Севортян Э. В. Этимологический словаоь тюркских языков.. Том I, М., 1974; том II, М, 1978; том III, М., 1982, I, səh 290-291
- Юсифов Ю. Б. Об актуальных проблемах этнической истории Азербайджана. "Проблемы изучения источников по истории Азербай джана". Баку, 1988, səh 27
- Дьяконов И. М. Языки древней Передней Азии. М., 1967, səh 50
- Alban tarixi, I kitab, 19-cu fəsil
- Севортян Э. В. Этимологический словаоь тюркских языков.. Том I, М., 1974; том II, М, 1978; том III, М., 1982, I, səh 479
- Yesai Həsən Calalyan. Alban ölkəsinin tarixi. 1702-1722. Bakı, 1992
- Радлов В. В. Опыт словаря тюркских наречий, т. I—IV, IV, II, səh 2045
- Alban tarixi, I kitab, 26-cı fəsil
- Радлов В. В. Опыт словаря тюркских наречий, т. I—IV, V.V. IV, 2
- Древнетюркский словарь, М., 1969, səh 76
- Древнетюркский словарь, М., 1969
- Тихонов Д. И. Хозяйство и общественный строй уйгурского государства X—XIV вв. М. —Л., 1966, səh 128, 178
- VDİ, 1948, № 1
Ədəbiyyat
- Qiyasəddin Qeybullayev-Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən,Bakı,1994
- Qiyasəddin Qeybullayev-Azərbaycanlıların etnogenez tarixindən.Bakı,1991(rus dilində)
- Fəridə Məmmədova-Qafqaz Albaniyası və albanlar,Bakı,2005
- Ziya Bünyadov-Azərbaycan VII-IX əsrlərdə,Bakı,2006
Xarici keçidlər
- Qafqaz Albaniyası haqqında portal (rusca)
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Albanlar Qafqaz albanlari Qafqaz Albaniyasi dovletinin esasini qoymus azerbaycanlilarin etnogenezinde muhum rol oynamis qafqaz dil ailesine mensub olan Cenubi Qafqazin yerli xalqi Qafqaz albanlari Umumi sayi Yasadigi erazilerAzerbaycanDagistan cenub rayonlarGurcustan Iberiya Alazan vadisiDiliAlban diliDiniPoliteizm Zerdustilik XristianliqQohum xalqlarUtiler Atropatenliler QarqarlarTarixiAlban etnosunun adi ilk defe e e 331 ci ilde Ehemeni ordusu ile Makedoniyali Iskenderin ordusu arasinda bas vermis Qavqamel doyusu ile elaqedar olaraq II esr muellifi terefinden cekilir Deyilir ki Ehemeni ordusunda albanlar da vardi E e I esrde bas vermis hadiselerle elaqedar bu etnosun meskun oldugu olke yunan ve latin menbelerinde eranin evvellerinden baslayaraq Albaniya adlanir Albaniya indiki Dagistana mensub Samur Derbendarasi bolge indi Ermenistana aid Goyce ve Zengezur bolgeleri daxil olmaqla indiki Simali Azerbaycan erazisi ehate edirdi Lakin Azerbaycanin Kur cayinin Arazla birlesdiyi yerden Xezere qederki hissesinden cenubdaki inzibati rayonlarin Saatli Sabirabad Neftcala Salyan Bilesuvar Celilabad Masalli Lenkeran Lerik ve Astara rayonlari erazisi ve Naxcivan qedimde Midiyaya e e IV esrden eranin VII esrine qeder Atropatenaya mexsus idi Albaniya dovleti texminen min il omur surmus ve ereb isgali neticesinde VIII esrde suqut etmisdir Etnik menseyi Albaniyada ehali muxtelif dillerde I esr muellifi Strabona gore 26 dilde danisirdi Ona gore menbelerde alban etnonimi iki menada islenir birincisi Albaniya olkesinde yasadiqlarina gore butun tayfalarin umumi adi kimi ikincisi bu tayfalardan birinin konkret etnik adi kimi ozunu adlandirmasi kimi Prof Q Qeybullayev yazir ki Albaniyada ozunu Alban adlandiran bir tayfa yasayirdi Ozluyunde aydindir ki bu tayfa olkede aparici rola malik idi Eks halda olke onun adi ile Albaniya adlanmazdi ve sozsuz ki carliq eden sulale de bu tayfadan idi Umumi menada alban adlanan diger tayfalarin heresinin de etnik adi vardi Bir qrup alim ermenisunas qafqazsunas ve iransunaslar A Q Sanidze Q A Melikisvili I M Dyakonov K V Trever S T Yeremyan A P Novoseltsev Q A Klimov ve Azerbaycan tedqiqatcilari I H Eliyev F Memmedova albanlarinin hamisini o siradan alban tayfasinin ozunun de Qafqazdilli olundugunu hesab edirdiler Basqa bir qrup tedqiqatcilar akademik Y Yusifov akademik M Ismayilov Z I Yampolski Q Qeybullayev K Eliyev S Kaya M Bala F Celilov X Xelili ise albanlari turk menseli tayfa hesab edirler Albaniya tayfalari Tedqiqatlar gostermisdir ki albanlarin yaxud Albaniya tayfalarinin hamisi yox yalniz bir hissesi esasen Dagistanla hemserhed bolgelerde yasayan Dagistandilli alban etnik adini dasiyanlar yeni alban tayfasi ve daha bir nece tayfa turkdilli idi Dagistandilli tayfalar indiki udinlerin lezgilerin avarlarin saxurlarin xinaliqlilarin qrizlilarin ve buduqlularin ecdadlari idi Lakin lezgilerin avarlarin ve saxurlarin esas hissesi indiki Dagistanda yasayirdi Dagistan ise butunlukde Albaniyaya aid deyildi Albaniyada yasayan Dagistandilli yaxud lezgidilli tayfalar koklu yerli idiler lakin onlarin yasadiqlari bolgelerin ayri ayriliqda deqiq cografi koordinatlari melum deyil Albaniyanin simal qerbinde Dagistan ve Gurcustan ile serhed bolgede bir tayfa V esrden baslayaraq gurcu menbelerinde her onun yasadigi mahal Hereti adlanir Gurcu tedqiqatcilari bu tayfanin umumi menada albanlar olduqlarini tesdiqleyirler Mueyyen edilmisdir ki Herler indiki Dagistandilli qrizlarin ve haputlularin ulu ecdadlaridir onlar ozlerine indi de her deyirler Alban tarixcisi Musa Kalankatlinin Alban tarixi eserinde Albaniyanin simal qerbinde bir eyalet Xeni adlandirilir Xinaliq kendinin adi hemin eyaletin adini eks etdirir lakin xinaliqlarin ulu ecdadlari V esre aid bir menbede albanlarda bir tayfanin adi kimi qeyd etdiyi qat tayfasidir xinaliqlilar ozlerine indi de ket deyirler Alban tarixinde ve V VII esrlere aid qedim menbelerde hemin bolgede yasayan lpin lbin silv ve ciqb tayfalarinin adlari cekilir Lbinler avarlarin Albaniyada yasayan hissesinin silvler Dagistanda yasayan hissesinin etnik adlaridir civbler ise indiki saxurlardir onlar ozlerine indi de yixbi deyirler Albaniyanin simal serqinde V VII esr menbelerinde coxlu tayfalarin yasamasi qeyd olunmusdur xacmatak qluar xursan cul tavaspar leg ve b Bu tayfalardan tavasparlar tabasaranlar ve legler indiki lezgilerin ecdadlaridir Ilk defe leg formasinda lezgilerin adi I esr muellifi Strabonun eserinde cekilir O yazir ki albanlarin qonsulugunda legler yasayir Qedim menbelerde lezgiler haqqinda melumat cox azdir Ilk defe olaraq IX esre aid ereb menbeinde Samurdan simalda Lekz olkesi qeyd olunur Lezgilerin IX esrde Samur ustunde Mixyar adli qalasi vardi Albaniyada Irandilli tayfalar da yasamisdir Eranin III IV esrlerinden tatlarin ulu ecdadlari burada meskun idi Tat adini bu etnosa qedim turkler vermisler menasi da oturaq ekinci demekdir Tatlar hec vaxt kocerilikle mesgul olmamislar Selcuq oguzlari Cenubi Azerbaycanin yerli oturaq turkdilli ehalisini tat adlandirirlar Parslar ise Balaxani ve Suraxaninin qedim sakinleridir Dagliq Sirvanda ve Quba rayonunda Rusta Afurca Xaltan Varna Avaxil ve b Iranmenseli toponimler muasir tat dilinde deyildir lakin qedim fars dili ile aydinlasdirilir IV VI esrlerde Besbarmaq Gilgilcay daha sonra Derbend sedlerinin cekmesile elaqedar olaraq Sasani sahlari Xizi Deveci ve Quba rayonlarindaki tatlari ve Derbend bolgesindeki yehudileri Irandan kocurtmusler Mesudi yazir ki Enusirevan el Bab ve l Ebvab adi ile taninmis bu seheri onun quru deniz ve daglarda uzanmis seddini tikdirdiyi zaman muxtelif xalqlari ve onlarin hokmdarlarini buraya kocurtdu Ozlerini alban adlandiranlar qedimde Atropatenada da yasayirdi Strabon albanlarin bir hissesinin Midiya daglarinda yasadigini yazmisdir Prof Q Qeybullayev qeyd edir ki Midiya daglarinda eradan evvel Strabonun bu melumati er ev IV III esrlere aiddir hec bir Dagistandilli tayfa yasaya bilmezdi Toponimler esasinda alban tayfasinin Ermenistanda Gurcustanda ve Dagistanda Derbend zonasinda yasamasi da mueyyen edilmisdir Sexslerin adlariEsas meqale Oroys E e I esrde Alban cari Adin bu formasini Plutarx yazmisdir Appian bu adi Oroz Oriz Dion Kassi ise Oris kimi qeyd etmisdir Esl formasi Appianin qeyd etdiyi Orozdur ki bu da eslinde Oruz yaxud Uruz adinin fonetik seklidir Turkce xosbext elamet xos nisane qismet nesib xos guzeran saglamliq servet var dovlet menalarinda olan orez oraz oris iris oruz sozundendir Firdovsinin Sahnamesinde Alp Arus Alp Er Tunqanin oglu Kitabi Dede Qorqudda Uruz XII esrde Orta Asiyada Uruzbek dovrunde qirgiz inallarindan biri Urus Qirgiz sultanlarinin banisi Urusxan XIV esrde Orta Asiya xalqlarinin hakimi Orusxan Qazaxistanda Aq Orda xani 1361 1380 ve b sexs adlari ile muqayise olunur Kozis Oruzun qardasinin Alban serkerdesinin adi Latin dilinin fonetikasina uygun sekilde verilmis bu adin esl formasi melum deyil Guman ki turk dillerinde Kozik ulduzu adlanan ulduzun adindandir meselen qirgiz dilinde qutb ulduzu Altin kozik Oglaq burcu Temir kozik adlanir Oguznamenin uygur variantinda Kazuk sexs adi vardir Monqollarda ve turklerde Kucuk sexs adi da kozik sozunun fonetik formasidir Zober E e I esrde Alban carinin adi Yunan ve latin dillerinde c c s sesleri olmadigina gore guman ki adin baslangicindanki z sesi eslinde c yaxud s sesini ifade edir Lakin bu ses koklu s da ola biler Bir sira turk dillerinde ceper lakin xakasca sibet basqirdca seber monqolca tseber buryat monqolca seber temiz gozel qayda qanunu seven intizamli ehtiyatli vicdanli necib duz sozundendir Turk dillerinde ceber cever sever formalarinda olan bu soz coxmenalidir Meselen qirgizca ceber mahir merhemetli celd diribas zirek cevik fendgir qazaxca seber usta uygurca cever mahir basqirdca siber qanisirin suyusirin melahetli cazibeli xakasca seber seliqeli turkmence ceper gozel ve s menalarindadir Er ev V esrde sak cari Sabar hun Kuturqur tayfasinin xani 559 cu il Zaberxan VII esrin ikinci yarisinda Sibir xaqan VIII esrde turk bolqarlarin cari Sabar IX esrde Arsakda hakim Savar sexs adlari ile eynidir Aran I esrin ortalarinda Alban carinin adi Turkce eren eren sucaetli cesur doyuscu merd ogul qocaq quvvetli sozundendir Qeyd etmek lazimdir ki eren doyuscu sozu hele er ev III minillikde sumer dilinde vardi III esrde hun xaqanlarindan Eran bu ad V esre aid qedim ermeni menbeinde qeyd olunub XVIII esrde Xive xanligina aid senedlerde Aran Qazi ve b sexs adlari ile muqayise olunur I esrden IV esredek bezi Alban carlarinin adlari melum deyil Alban tarixcisi yazir ki kitablar ve Bibliyanin hisseleri yandirildigina gore VIII esrin evvelinde Alban kilsesi Ereb xelifesinin emri ile ermeni kilsesinin tabeliyine verildikden sonra ermeni kilse bascisi Ilyanin sirincami esasinda alban dilinde yazilmis kitablar yandirilmis yesiklere doldurularaq Tertercaya atilmisdirQeybullayev 94 Memmedova 93 Albanlarin bu esrlerdeki carlarinin adlari bilinmir Alban tarixi I kitab 8 ci fesil Urnayr IV esr Alban carinin adi Turkce orun taxt tacda oturan hakimiyyet suren ve er kisi igid doyuscu sozlerindendir Bu adin birinci komponentini qedim turkce urunq temiz saf necib alicenab esilzade sozunden nq qovusuq sesinin n sesine kecmesile ibaret oldugunu da gumanedilir Adin sonunu teskil eden er sozunun ayr kimi yazilisi turk dillerinden qedim ermeni diline kecmis lakin ermeni tedqiqatcilari bunu bilerekden daninirlar ve er sozunu Ari farslari ecdadlarinin adini bildiren Ari etnonimi ile baglayirlar er sozunun ayr kimi teleffuzunden ireli gelir XVIII esrde Xive xanligina aid senedlerde Orunbey sexs adi ile muqayise edilir Asay IV esrde Alban carinin adi Turkce as iltifat merhemet nevazis eziz sozunden ve ay sekilcisindendir Alban tarixinde Mehranilerden Cavansirin mensub oldugu nesilden Varaz Tridatin oglanlarindan biri de qedim ermenice yazilisda Isay Esay Asay adinin sekli kimi qeyd olunmusdur Asay ve Esay sexs adlari Orta Asiya ve Volqaboyu turk xalqlarinda genis yayilmisdir azerbaycanlilarda Azay ruslarda Aseev ermenilerde Esayan gurculerde Esadze ve b IX esrde Arsakda xristian albanlarin hakimi Esay Stepannos ereb menbelerinde Isa ibn Istifanus XVII esrde Alban xristian tarixcisi adlari ile muqayise olunur Mate V esr Albaniyanin Berde mahalinin xristian ruhanisinin adi Turkmenseli Mete adinin qedim ermenice yazilis formasidir Er ev III esrde Hun imperiyasinin esasini qoymus Mete 209 174 xaqanin adi ile eynidir Turk dillerindeki mati gozel vicdanli sedaqetli semimi dogrucul yaxud mati bati metin quvvetli mohkem sozundendir Manas V esrde Qebele seherinin yepiskopunun adi Genis yayilmis turkmenseli adlardandir Oguznamenin Altay variatinda Alp Manas qirgizlarin Manas dastaninda Manas sexs adlari ile muqayise olunur Turkce manq bahadir doyuscu sozu ve as sekilcisinden ibaretdir Vace V esrde Alban carinin adi Turkce esli irancadan vac haqqi odeyen sozundendir Soqd dilinde pac oruc tutmaq ve Vacaq oruc sozlerindendir Qedim turklerde Vaca sexs adi ile muqayise olunur Hesen Celal XII esrde Qarabagin dagliq hissesinde xristian albanlarin Xacin knyazinin adi Ermenice epiqrafik abidede Hasan Calal kimi yazilmisdir Bu adin Celal hissesi orta esrlerde genis yayilmis erebce Calal ud Dovle titulunun qisaldilmis formasidir Prof Q Qeybullayev qeyd edir ki hakimin esl adi ise Esendir lakin ermenice adin evveline h sesi elave olunmus ve e sesi olmadigina gore Hasan kimi yazilmisdir Tarixcilerimiz ise bu kisinin adini indiyedek ermeniceden ruscaya Qasan Xasan ruscadan azerbaycancaya Hesen kimi cevirib yazirlar Belelikle turkmenseli Esen sexs adi turkce esen saglam gumrah sozunden ereb menseli Hesen adi ile eynilesdirilmisdir halbuki albanlarin xristian hissesinin hakiminin ereblerin ve islamin qati eleyhdarinin adi erebce ola bilmezdi Lakin Hambarsumyan kimi teleffuz edilen ve yazilan adi ermeiler hec de rusca Xambarsumyan yaxud Qambarsumyan yox Ambarsumyan yazirlar ve duz de edirler Esen Calalin babasinin adi da Esen olmusdur ve ermenice o da Hasan yazilir Genceser monastirinda 1216 1238 ci ilde tikilmisdir 1240 ci ile aid kitabede Esen Calalin Vaxtanqin oglu boyuk Hasanin nevesi Hasan Calal adlanmasindan gorunur ki onun babasi da Esen adlanmisdir Aydindir ki hemin Esen de erebce Hesen adindan ola bilmezdi Demeli qedim ermenice yazilisda sexs adlarinin ve toponimlerin evveline h sesi artirilma oldugu nezere alinmalidir Ermeni menbelerinde indiki Aterk Haterk Aran Das Hrandas Aran Hran ve s kimi yazilmisdir Esen sozu sexs adlarinda alban Sanesan sexs adinda oz eksini tapmisdir Antik muellif Simali Qafqazda Azik Yaziq tayfasinin bascisinin adini Zantik kimi yazmisdir Yaziqlari iranmenseli tayfa hesab eden tedqiqatcilar Zantik sexs adi ustunde cox calismis lakin onu Iran dilleri vasitesile izah ede bilmemisler Halbuki bu sexs adi turkce esen ezen saglam gumrah sozu ve tik lik sekilcisinden ibaretdir Lakin antik muellif adin basinda duran e ve ya e sesini yazmamis yaxud onu melumatcisinin teleffuz etdiyi kimi qeyd etmisdir Esen Calalin adi erken orta esrlerde uygurlarda Asan Asan tiqin XIII esrde monqollarda Esen Buqa Esen Teymur Esen Tuqay ve b XIV esrde Bulqar xani Asan adi ile muqayise olunur Sehl ibn Sunbat Sunbat adinin danisiqda n m evezlenmesine gore fonetik formasidir IX esrde Babeki tutub ereb serkerdesi Afsine teslim eden Sisakan cari Sehl ibn Sunbatin adi ile muqayise olunur Turkce sun gozetci kesikci ve bat metin sozlerindendir ToponimleriEsas meqale Qafqaz Albaniyasinin toponimleri Menbelerde Albaniya erazisinde coxlu yer adlari cekilir II esr muellifi Albaniya erazisinde 29 yasayis menteqesi ve 5 cay adini cekir Bu toponimlerin menseyi haqqinda genis edebiyyat var lakin demek olar hec birinin menasi acilmamisdir Pqof Q Qeybullayev ise onun gosterdiyi Sanua Qelda Alam Baruka Tabilaka ve Iobula toponimlerini muvafiq olaraq Albaniyanin Xeni Qelavu orta esrlerde Olom Ulam ve muasir Berikey Derbend rayonunda Tovle Qebele rayonu ve Balaken adlari ile qarsilasdirir Maraqlidir ki Ptolemey Sioda toponimini Kurle Arazin birlesdiyi yerde texminen indiki Cavad kendinin yerinde qeyd edir Ehtimal ki bu toponim Suv ada caylarin qovusduqlari yurde uc terefden su ile ehate olunan ada formali yer sozudur ve Suada toponimi zaman kecdikce Cavad formasini qebul etmisdir Ptolemeyin qeyd etdiyi Alban Qelda Kamexiya Osika ve Tilbida toponimleri muvafiq suretde Albaniyanin Alban Gel Samake Saka ve Silb tayfalarinin adlarini eks etdirir Ptolemeyin qeyd etdiyi Alam toponimi turkce olam olom kecid sozunden ibaretdir Iori ve Alazan caylarinin qovusugunda orta esrlerde Olom toponimi vardi Albaniya toponimlerinin coxu Musa Kalankatlinin Alban tarixinde qeyd edilmisdir Lakin tedqiqat gostermisdir ki bu menbede gosterilen yer adlarini iki qisme ayirirlar Albaniyada yasamis tayfalarin adlarini eks etdirenler yerin musbet ve menfi relyef formalarini bildiren sozlerden ibaret adlar Birinci qrupa Habant Arajank Arandjinak Aranrot Qarqar Qoroz Kanqark Kolb Kolt Medz Arank Medz Kolmank Pazkank Trtu Tuckatak Col Cur Xarqlank Xunanakert ve s aid edilir Bu toponimlerin Albaniyada yasayan turkmenseli Abant Araz Aran Qarqar Gorus Kenger Kol Kul Col Cul Peceneq Terter Katak Xun Hun tayfalarinin adlarini eks etdirir Albaniyanin Lpink Lubnas Hereti ve Xeni toponimleri ise Dagistanmenseli tayfalarin adlarini eks etdirir IstinadlarYampolskij Z I Drevnejshie svedeniya o tyurkah v zone Azerbajdzhana Uchen zap AGU im S M Kirova 1966 2 Yampolskij Z I Drevnie avtory o yazyke naseleniya Azerbajdzhana IAN AzSSR 1955 8 Arrian II 2 4 F Memmedova Qafqaz albaniyasinin siyasi tarixi ve tarixi cografiyasi Baki 1993 Q Qeybullayev Azerbaycan turklerinin tesekkulu tarixinden Baki 1994 Shanidvg A G Novootkrytyj alfavit kavkazskih albancev i ego znachenie dlya nauki Izvestiya IYaIMK Gruz FAN SSSR tom IV Tbilisi 1938 seh 37 Melikishvili G A Drevnevostochnye materialy po istorii narodov Zakavkazya I Nairi Urartu Tbilisi 1954 seh 405 Dyakonov I M Istoriya Midii M L 1956 seh 283 Trever K V Ocherki po istorii i kulture Kavkazskoj Albanii M L 1959 seh 306 Eremyan S T Rannefeodalnye gosudarstva Zakavkazya v III VII vv Ocherki istorii SSSR M 1958 seh 306 Novoselcev A P Pashuto V T Cherepnin A V Puti razvitiya feodalizma M 1962 seh 41 Klimov G A Kavkazskie yazyki M 1960 seh 97 Yusifov Yu B Babaev I A Kavkazskaya Albaniya v ellinisticheskuyu epohu V kn Prichernomore v epohu ellinizma Mat ly III Vse soyuzn simpoziuma po drevnej istorii Prichernomorya Chaltubo 1982 Tbilisi 1985 M Ismayilov Azerbaycan xalqinin tesekkulu Baki 1993 Gejbullaev G A K etnogenezu azerbajdzhancev tom 1 Baku 1991 Aliev K G Kavkazskaya Albaniya Baku 1974 Sukru Kaya Seferoglu Adnan Muderris oglu Turk dovletleri tarihi Azerbaycanin kultur derneyi yayinlari 2 Ankara 1986 M Bala Azerbaycan tarihinde turk Albanya Ankara 1945 F Celilov Azer xalqi Baki 2007 X Xelili Azerbaycan turklerinin tesekkul ve milli inkisaf tarixi Baki 2009 Strabon XI 5 1 Velixanli N M IX XII esr ereb cografiyasunas seyyahlari Azerbaycan haqinda Baki 1974 seh 52 Strabon XI 7 I ve XI 8 8 Plutarx Lukull 34 Sevortyan E V Etimologicheskij slovao tyurkskih yazykov Tom I M 1974 tom II M 1978 tom III M 1982 I seh 667 Drevnetyurkskij slovar M 1969 seh 616 Sherbak G A Oguzname M 1959 seh 27 Dion Kassiy XI I 24 L Z Budaqov II 467 Radlov V V Opyt slovarya tyurkskih narechij t I IV III seh 1993 Egorov E G Etimologicheskij slovar chuvashskogo yazyka Che boksary 1964 seh 326 Sevortyan E V Etimologicheskij slovao tyurkskih yazykov Tom I M 1974 tom II M 1978 tom III M 1982 I seh 290 291 Yusifov Yu B Ob aktualnyh problemah etnicheskoj istorii Azerbajdzhana Problemy izucheniya istochnikov po istorii Azerbaj dzhana Baku 1988 seh 27 Dyakonov I M Yazyki drevnej Perednej Azii M 1967 seh 50 Alban tarixi I kitab 19 cu fesil Sevortyan E V Etimologicheskij slovao tyurkskih yazykov Tom I M 1974 tom II M 1978 tom III M 1982 I seh 479 Yesai Hesen Calalyan Alban olkesinin tarixi 1702 1722 Baki 1992 Radlov V V Opyt slovarya tyurkskih narechij t I IV IV II seh 2045 Alban tarixi I kitab 26 ci fesil Radlov V V Opyt slovarya tyurkskih narechij t I IV V V IV 2 Drevnetyurkskij slovar M 1969 seh 76 Drevnetyurkskij slovar M 1969 Tihonov D I Hozyajstvo i obshestvennyj stroj ujgurskogo gosudarstva X XIV vv M L 1966 seh 128 178 VDI 1948 1EdebiyyatQiyaseddin Qeybullayev Azerbaycan turklerinin tesekkulu tarixinden Baki 1994 Qiyaseddin Qeybullayev Azerbaycanlilarin etnogenez tarixinden Baki 1991 rus dilinde Feride Memmedova Qafqaz Albaniyasi ve albanlar Baki 2005 Ziya Bunyadov Azerbaycan VII IX esrlerde Baki 2006Xarici kecidlerQafqaz Albaniyasi haqqinda portal rusca Hemcinin baxQafqaz Albaniyasi Alban xac daslari Cavansir