Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Həsən Cəlaləddövlə (v. 1261, Qəzvin) — Xaçın knyazı (1215–1261) Alban əsilli, dövlət xadimi. Qafqaz Albaniyası son qalan xristian alban məlikliklərini birləşdirərək vahid Xaçen dövlətini qurmuşdur.
| Həsən Cəlal | |
|---|---|
| erm. Հասան Ջալալ Դոլա | |
 | |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Vəfat tarixi | 1261 |
| Vəfat yeri | |
| Atası | II Vaxtanq Tangik |
| Dini | Erməni Həvari kilsəsi |
Haqqında
Həsən Cəlalın dövründə Xaçın knyazlığı ən yüksək inkişaf mərhələsinə çatıb. O, Qafqaz Albaniyasında uzun müddət hakimiyyətdə olmuş Aranoğulları sülaləsinin və gürcü çarı Tamaranın məşhur sərkərdələri Mxarqradzelilərin nəslindəndir.indiki Rəhimli(köhnə adı.AşağıXaç)kəndində Anadan Olub.
1261-ci ildə monqol yürüşləri zamanı həlak olan Həsən Cəlal və onun nəslindən olan alban katolikosları Gəncəsər məbədinin ərazisində(indiki Kəlbəcər rayonu) dəfn olunublar.
Həsən Cəlal həmişə dövrün epiqrafik abidələrində böyük minnətdarlıqla "Xaçın ölkələri knyazı", "Albaniya hökmdarı" və başqa bu kimi titullarla anılır. Məhz Həsən Cəlalın göstərişi ilə alban memarlığının şah əsəri olan Gəncəsər məbədi tikilib. Həsən Cəlal dövrünün ən görkəmli dövlət xadimlərindən biri olub.
Həyatı
1215-ci ildə Xaçın knyazlığında hakimiyyətə Həsən Cəlal gəlir. Ondan qalmış çoxsaylı yazılar onun mənşəyini öyrənməyə imkan verir. Belə ki, yazıların birində o belə qeyd edir: "Mən, Tanrının aciz qulu Həsən, Vaxtanqın oğlu, böyük Həsənin nəvəsi...". Müəyyən edilmişdir ki, onun atası Mehranilər sülaləsindən olan Vaxtanq, anası isə Xorişax adlı qadın olmuşdur (həyatının sonunda bu qadın Qüds (Yerusəlim) şəhərinə ziyarətə getmiş və orada vəfat etmişdir). Dövrün mənbələrində Həsən Cəlala "knyazlar knyazı" deyilsə də, o özü "işxan" titulu daşıdığını göstərir. Erkən türk dövlətlərində bu titul hökmdarlarda olmuş və "işıq xan" söz birləşməsindən əmələ gəlmişdir. Bu ondan irəli gəlirdi ki, erkən türk dövlətlərində dövlət başçısı həm də dini ayinlərin icraçısı hesab edilirdi.
Olduqca mömin bir ailədən çıxmış Həsən Cəlal özü də dindar adam olmuşdur.
Dövrün mənbələri onu sakit, mülayim, kasıblara və zəiflərə əl tutan, dini ayinləri xırdalıqlarına qədər icra edən, daim kitab oxuyan bir şəxs kimi göstərirlər. Alban ailəsindən olan həyat yoldaşı da günlərini fağırlara kömək göstərməkdə və dua etməkdə keçirirmiş.
Siyasi qalmaqallardan uzaq olmağa çalışan Həsən Cəlal Azərbaycan Atabəyləri dövlətinin (Eldənizlər dövləti) tərkibində olduğu dövrdə əsasən tikinti işləri ilə məşğul olmuşdur. İnşa edilən məktəblərə, kilsə və monastırlara kitablar bağışlanır, orada xristian alimləri dərs deyirmiş. Müstəqil Alban kilsəsinin başçısı Nerses bu işlərə başçılıq edirmiş. Monqol qoşunları Azərbaycana hücum edəndə Həsən Cəlal Atabəylərə əlindən gələn köməyi göstərmiş, Atabəylər dövləti məğlub olduqda isə əhalini dağ qalalarına köçürmüşdür. Azərbaycanda qısa müddətə xarəzmşah Cəlaləddinin hakimiyyəti qurulanda Həsən Cəlal onunla dil tapa bilmişdi.
1231-ci ildə monqol qoşunlarının Azərbaycana ikinci – dağıdıcı yürüşü başlayır. Sərkərdə Cormaqunun başçılığı ilə monqol qoşunları ardıcıl olaraq bütün şəhərlərimizi zəbt edir, müqavimət göstərənləri qılıncdan keçirirlər. Vəziyyətin belə olduğunu görən və heç yerdən kömək almaq ümidi olmayan Həsən Cəlal Cormaqunun düşərgəsinə gedir və itaətini bildirir. Cormaqun da öz qoşunlarına onun knyazlığında heç kimə xətər yetirməməyi tapşırır. Beləliklə, Həsən Cəlal Qarabağın qədim alban tikililərini dağıntılardan qorumağa müvəffəq olur. Daim monqolların nəzarəti altında olan Həsən Cəlal Azərbaycanın hər bölgəsindən Qarabağa axışanlara köməklik göstərir, alban ziyalılarına isə xüsusi qayğı ilə yanaşır.
Monqolların yürüşündən əvvəl Gəncədə yaşamış alban tarixçisi Kirakos Qanzakesi (Gəncəli) özünün "Tarix" əsərini yazmışdır. Əvvəllər Gəncədə yaşamış məşhur alban alimi Mxitar Qoş Xaçında "Alban xronikası" adlı əsərini tamamlayır. Monqollar hakimiyyətlərinin ilk dövrlərində ölkədə islam dininə mənfi yanaşır, şəriət qanunlarını icra etməyə imkan vermirlər. Qanunsuzluğun qarşısının alınmasına çalışan Həsən Cəlalın tapşırığı ilə Mxitar Qoş "Məhkəmə qanunnaməsi" adlı bir əsər yazır və ölkədə ədalət məhkəməsi onun əsasında icra olunur. Mxitar Qoşun tərtib etdiyi alban kilsə başçılarının siyahısından aydın olur ki, bu kilsə lap qədimdə də, monqolların dövründə də müstəqil olmuş, onun başında yalnız albanlar dayanmışlar. Həsən Cəlalın əmri ilə VII əsr alban tarixçisi Moisey Kalankatlının əsərinin davamı yazılmışdır. Bütün bu tədbirləri rəğbətlə qarşılayan Cormaqun oğluna Həsən Cəlalın qızını alır və beləliklə, mövqeləri möhkəmlənən Həsən Cəlal geniş tikinti işləri aparmaq üçün imkan əldə edir. Onun dövründə Qarabağda inşa edilən abidələr arasında ən möhtəşəmi Qandzasar monastır kompleksidir. İndiyədək bu kompleks Qafqazda alban-xristian memarlığının ən nadir incisi hesab olunur. Onun inşası 1238-ci ildə başa çatmışdır. O fəaliyyətə başlayanda Həsən Cəlal ətraf torpaqları və bağları monastırın əmlakı elan etmiş, monastıra gümüş qab-qacaq bağışlamışdır.
Alban kilsəsinin mərkəzinə çevrildiyindən bəzən Alban katolikosluğu Qandzasar katolikosluğu adlanmağa başlayır. Qandzasarın divarında "Albaniyanın baş kilsəsi" və "Mən, Həsən Cəlal onu mənim alban xalqım üçün inşa etdim" sözləri yazılmışdır. Həsən Cəlalın uğurlu fəaliyyəti bir çox monqol sərkərdələrinin xoşuna gəlmir. Odur ki, Cormaqunun ölümündən sonra onun vəziyyəti ağırlaşır.
1246-cı ildə monqol düşərgəsinə dəvət olunan Həsən Cəlal Buğa adlı sərkərdə tərəfindən həbs edilir, bir çox qalaları talanır. Xəzinəsi talanandan sonra Həsən Cəlal buraxılır.
1261-ci ildə o növbəti dəfə həbs olunur və ağır işgəncələrdən sonra öldürülür.
Həsən Cəlalın ölümü ilə "Alban renessansı" adlı dövr də sona çatır. O, ağır tarixi şəraitdə Azərbaycan xalqının tərkib hissəsi olan albanların mənliyini qoruyub-saxlamış, onların mədəniyyətini inkişaf etdirmiş, onların kilsələrinin müstəqilliyini təmin etmişdir.
Hər zaman erməniləri dəstəkləyən Rusiya çarizmi 1836-cı ildə xüsusi fərmanla müstəqil alban kilsəsini ləğv edir. Albanlara aid bütün tikililər və nadir əlyazmalar erməni kilsəsinə verilir. Bundan istifadə edən ermənilər onları öz adlarına çıxmağa başlayırlar. Erməniləri Azərbaycan torpaqlarına köçürən imperiyaya da elə bu lazım idi. Beləliklə, onlar albanların tarixini silməklə Azərbaycan tarixinin çox mühüm bir hissəsini silməyə cəhd edirlər.
Qarabağa göz dikən ermənilər hal-hazırda Həsən Cəlalı və onun tikililərini özününküləşdirirlər. Onlar çəkinmədən görkəmli tarixi şəxsiyyətimizə "Həsən Cəlalyan" deyir, Qanzasar monastırı üzərində olan alban yazıları və ornamentlərini qoparıb onu "erməni kilsə kompleksi" kimi qələmə verirlər. Hətta Kirakos Qanzakesinin "Tarix" əsərini özlərinə lazım olan şəkildə "Ermənistan tarixi" adı ilə çap edirlər. Zəbt etdikləri Azərbaycan torpaqlarında möhkəmlənməyə çalışan ermənilər bunun üçün xalqımızın mədəni irsini və tarixini özününküləşdirirlər. Bunun qarşısı mütləq alınmalıdır.
İstinadlar
- V. Minorsky. Caucasia IV // Bulletin of the School of Oriental and African Studies. — University of London, 1953. — Т. 15, № 3. — С. 508.:
Həmçinin bax
Ədəbiyyat
- Azərbaycan tarixindən yüz şəxsiyyət // S.Ə.Əhmədov. – Bakı: Ayna Mətbu Evi, 2006.
Xarici keçidlər
- . "Virtual Qarabağ" İKT Mərkəzinin rəsmi portalı (az.). virtualkarabakh.az. 2013. 2017-12-22 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-10-14.
 | Şəxs və ya bioqrafiya haqqında olan bu məqalə halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. |
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Hesen Celaleddovle v 1261 Qezvin Xacin knyazi 1215 1261 Alban esilli dovlet xadimi Qafqaz Albaniyasi son qalan xristian alban melikliklerini birlesdirerek vahid Xacen dovletini qurmusdur Hesen Celalerm Հասան Ջալալ ԴոլաSexsi melumatlarVefat tarixi 1261Vefat yeri Qezvin Qezvin sehristani Qezvin ostani IranAtasi II Vaxtanq TangikDini Ermeni Hevari kilsesiHaqqindaHesen Celalin dovrunde Xacin knyazligi en yuksek inkisaf merhelesine catib O Qafqaz Albaniyasinda uzun muddet hakimiyyetde olmus Aranogullari sulalesinin ve gurcu cari Tamaranin meshur serkerdeleri Mxarqradzelilerin neslindendir indiki Rehimli kohne adi AsagiXac kendinde Anadan Olub 1261 ci ilde monqol yurusleri zamani helak olan Hesen Celal ve onun neslinden olan alban katolikoslari Genceser mebedinin erazisinde indiki Kelbecer rayonu defn olunublar Hesen Celal hemise dovrun epiqrafik abidelerinde boyuk minnetdarliqla Xacin olkeleri knyazi Albaniya hokmdari ve basqa bu kimi titullarla anilir Mehz Hesen Celalin gosterisi ile alban memarliginin sah eseri olan Genceser mebedi tikilib Hesen Celal dovrunun en gorkemli dovlet xadimlerinden biri olub Heyati1215 ci ilde Xacin knyazliginda hakimiyyete Hesen Celal gelir Ondan qalmis coxsayli yazilar onun menseyini oyrenmeye imkan verir Bele ki yazilarin birinde o bele qeyd edir Men Tanrinin aciz qulu Hesen Vaxtanqin oglu boyuk Hesenin nevesi Mueyyen edilmisdir ki onun atasi Mehraniler sulalesinden olan Vaxtanq anasi ise Xorisax adli qadin olmusdur heyatinin sonunda bu qadin Quds Yeruselim seherine ziyarete getmis ve orada vefat etmisdir Dovrun menbelerinde Hesen Celala knyazlar knyazi deyilse de o ozu isxan titulu dasidigini gosterir Erken turk dovletlerinde bu titul hokmdarlarda olmus ve isiq xan soz birlesmesinden emele gelmisdir Bu ondan ireli gelirdi ki erken turk dovletlerinde dovlet bascisi hem de dini ayinlerin icracisi hesab edilirdi Olduqca momin bir aileden cixmis Hesen Celal ozu de dindar adam olmusdur Dovrun menbeleri onu sakit mulayim kasiblara ve zeiflere el tutan dini ayinleri xirdaliqlarina qeder icra eden daim kitab oxuyan bir sexs kimi gosterirler Alban ailesinden olan heyat yoldasi da gunlerini fagirlara komek gostermekde ve dua etmekde kecirirmis Siyasi qalmaqallardan uzaq olmaga calisan Hesen Celal Azerbaycan Atabeyleri dovletinin Eldenizler dovleti terkibinde oldugu dovrde esasen tikinti isleri ile mesgul olmusdur Insa edilen mekteblere kilse ve monastirlara kitablar bagislanir orada xristian alimleri ders deyirmis Musteqil Alban kilsesinin bascisi Nerses bu islere basciliq edirmis Monqol qosunlari Azerbaycana hucum edende Hesen Celal Atabeylere elinden gelen komeyi gostermis Atabeyler dovleti meglub olduqda ise ehalini dag qalalarina kocurmusdur Azerbaycanda qisa muddete xarezmsah Celaleddinin hakimiyyeti qurulanda Hesen Celal onunla dil tapa bilmisdi 1231 ci ilde monqol qosunlarinin Azerbaycana ikinci dagidici yurusu baslayir Serkerde Cormaqunun basciligi ile monqol qosunlari ardicil olaraq butun seherlerimizi zebt edir muqavimet gosterenleri qilincdan kecirirler Veziyyetin bele oldugunu goren ve hec yerden komek almaq umidi olmayan Hesen Celal Cormaqunun dusergesine gedir ve itaetini bildirir Cormaqun da oz qosunlarina onun knyazliginda hec kime xeter yetirmemeyi tapsirir Belelikle Hesen Celal Qarabagin qedim alban tikililerini dagintilardan qorumaga muveffeq olur Daim monqollarin nezareti altinda olan Hesen Celal Azerbaycanin her bolgesinden Qarabaga axisanlara komeklik gosterir alban ziyalilarina ise xususi qaygi ile yanasir Monqollarin yurusunden evvel Gencede yasamis alban tarixcisi Kirakos Qanzakesi Genceli ozunun Tarix eserini yazmisdir Evveller Gencede yasamis meshur alban alimi Mxitar Qos Xacinda Alban xronikasi adli eserini tamamlayir Monqollar hakimiyyetlerinin ilk dovrlerinde olkede islam dinine menfi yanasir seriet qanunlarini icra etmeye imkan vermirler Qanunsuzlugun qarsisinin alinmasina calisan Hesen Celalin tapsirigi ile Mxitar Qos Mehkeme qanunnamesi adli bir eser yazir ve olkede edalet mehkemesi onun esasinda icra olunur Mxitar Qosun tertib etdiyi alban kilse bascilarinin siyahisindan aydin olur ki bu kilse lap qedimde de monqollarin dovrunde de musteqil olmus onun basinda yalniz albanlar dayanmislar Hesen Celalin emri ile VII esr alban tarixcisi Moisey Kalankatlinin eserinin davami yazilmisdir Butun bu tedbirleri regbetle qarsilayan Cormaqun ogluna Hesen Celalin qizini alir ve belelikle movqeleri mohkemlenen Hesen Celal genis tikinti isleri aparmaq ucun imkan elde edir Onun dovrunde Qarabagda insa edilen abideler arasinda en mohtesemi Qandzasar monastir kompleksidir Indiyedek bu kompleks Qafqazda alban xristian memarliginin en nadir incisi hesab olunur Onun insasi 1238 ci ilde basa catmisdir O fealiyyete baslayanda Hesen Celal etraf torpaqlari ve baglari monastirin emlaki elan etmis monastira gumus qab qacaq bagislamisdir Alban kilsesinin merkezine cevrildiyinden bezen Alban katolikoslugu Qandzasar katolikoslugu adlanmaga baslayir Qandzasarin divarinda Albaniyanin bas kilsesi ve Men Hesen Celal onu menim alban xalqim ucun insa etdim sozleri yazilmisdir Hesen Celalin ugurlu fealiyyeti bir cox monqol serkerdelerinin xosuna gelmir Odur ki Cormaqunun olumunden sonra onun veziyyeti agirlasir 1246 ci ilde monqol dusergesine devet olunan Hesen Celal Buga adli serkerde terefinden hebs edilir bir cox qalalari talanir Xezinesi talanandan sonra Hesen Celal buraxilir 1261 ci ilde o novbeti defe hebs olunur ve agir isgencelerden sonra oldurulur Hesen Celalin olumu ile Alban renessansi adli dovr de sona catir O agir tarixi seraitde Azerbaycan xalqinin terkib hissesi olan albanlarin menliyini qoruyub saxlamis onlarin medeniyyetini inkisaf etdirmis onlarin kilselerinin musteqilliyini temin etmisdir Her zaman ermenileri destekleyen Rusiya carizmi 1836 ci ilde xususi fermanla musteqil alban kilsesini legv edir Albanlara aid butun tikililer ve nadir elyazmalar ermeni kilsesine verilir Bundan istifade eden ermeniler onlari oz adlarina cixmaga baslayirlar Ermenileri Azerbaycan torpaqlarina kocuren imperiyaya da ele bu lazim idi Belelikle onlar albanlarin tarixini silmekle Azerbaycan tarixinin cox muhum bir hissesini silmeye cehd edirler Qarabaga goz diken ermeniler hal hazirda Hesen Celali ve onun tikililerini ozununkulesdirirler Onlar cekinmeden gorkemli tarixi sexsiyyetimize Hesen Celalyan deyir Qanzasar monastiri uzerinde olan alban yazilari ve ornamentlerini qoparib onu ermeni kilse kompleksi kimi qeleme verirler Hetta Kirakos Qanzakesinin Tarix eserini ozlerine lazim olan sekilde Ermenistan tarixi adi ile cap edirler Zebt etdikleri Azerbaycan torpaqlarinda mohkemlenmeye calisan ermeniler bunun ucun xalqimizin medeni irsini ve tarixini ozununkulesdirirler Bunun qarsisi mutleq alinmalidir IstinadlarV Minorsky Caucasia IV Bulletin of the School of Oriental and African Studies University of London 1953 T 15 3 S 508 Hemcinin baxQafqaz Albaniyasi Xacin knyazligi Genceser mebediEdebiyyatAzerbaycan tarixinden yuz sexsiyyet S E Ehmedov Baki Ayna Metbu Evi 2006 Xarici kecidler Virtual Qarabag IKT Merkezinin resmi portali az virtualkarabakh az 2013 2017 12 22 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2014 10 14 Sexs ve ya bioqrafiya haqqinda olan bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin