Mənbələrdə ilk olaraq ərəblərin VII əsrin ortalarında Cənubi Qafqaza etdikləri yürüşlərindən bəhs edilərkən adı çəkilir. Gürcü mənbələrinə əsasən Şəkidə VIII əsrin ortalarında knyazlıq formalaşmış, IX əsrin əvvəlləri üçün bu çarlığa çevrilmişdir. “Albaniya tarixi”ndə isə Şəki hökmdarlığının mövcud olması ilk dəfə yalnız IХ əsrin ortaları üçün xatırlanır.
IХ əvvəllərində Şəki hökmdarı Qriqor Hammamın oğlu Atrnerseh, həmin əsrin ortalarında Atrnersehin oğlu İşxan Əbu Əbdülmalik olmuşdur. XI əsrin onuncu illərinin əvvəlləri üçün isə mənbələrdə çariça Dinarın adı çəkilir. Dinar Atrnersehin arvadı və İşxan Əbu Əbdülmalikin anası idi, XI əsrin onuncu illərində onun 90-dan çox yaşı olmalı idi.
XI əsrin birinci rübündə Şəki iki dəfə gürcü çarı III Baqrat (1008–1014/15) tərəfindən tutulmuş, onun ölümündən sonra (1014/15) isə müstəqilliyi bərpa olmuş, az sonra – XI əsrin otuzuncu illərinin əvvəllərindən geç olmayaraq Kaxeti ilə birləşmişdir. Bu gürcü mənbələrində “Hereti-Kaxeti”, yaxud “Kaxeti”, digər mənbələrdə isə əvvəlki kimi yenə də “Şəki” yaxud, “Albaniya”, adlanmış, hökmdarları isə artıq “ranların və kaxların çarı” titulunu daşımışdır. Birləşməyə qədər isə Şəki hökmdarlarının titulu “ranların çarı”, yəni “albanların çarı” olmuşdur. Birləşmə 1104-cü ilə qədər – gürcü çarı IV David tərəfindən Kaxetinin tutulmasına qədər davamlı olmuş, birləşmiş dövlətin birinci hökmdarı Böyük Kvirikedən sonra onun bacısının oğlu, nəvəsi, nəticəsi və ən nəhayətdə kötücəsi hakimiyyətdə bir-birlərini əvəz etmişlər.
1117-ci ildə isə IV David Şəkinin yerli knyazı Qriqolun Asat və Şot adlı iki oğlunun sığındığı Kiş qalasını da tutaraq Şəki dövlətinin müstəqilliyinə son qoydu. Bundan sonra gürcü çarlarının rəsmi, yaxud qeyri-rəsmi titulları sırasına “ranların çarı”, yaxud “Şəki çarı” titulu da əlavə olundu.
1117-ci ildə Şəkinin müstəqilliyi uğrunda Kiş qalasının müdafiəsinə başçılıq etmiş Asat Qriqol oğlunun oğlu Qriqol Asat oğlu isə 61 il sonra 1178-ci ildə Şəkidə mərkəzi hakimiyyətə qarşı baş vermiş üsyanın rəhbərlərindən biri olmuş, onun oğlu Asat çariça Tamaranın (1184-1213) dövründə əvvəlcə Hereti eristavı, sonra ali orqanın üzvü olmuş, Asatın oğlu Qriqol isə atasından sonra Hereti eristavı vəzifəsini tutmuşdur.
XIII əsrin birinci rübündə Şəki ərazisi Şirvanşahlar dövlətinin, daha sonra – XIV əsrin əvvəllərində isə ayrıca vilayət kimi Hülakülər dövlətinin Azərbaycan adlı bölgəsinin tərkibində idi. XIV əsrin son rübündə isə Şəkinin müstəqilliyi bərpa olunmuş, 1117-ci ildə ləğv edilmiş Şəki dövlətinin yerində Şəki hökmdarlığı meydana çıxmışdır.
Adlanması
Müasir gürcü tarixçilərindən David Musxeleşvili hesab edir ki, ərəb mənbələrində adı çəkilən Şəki çarlığı, gürcü mənbələrində Hereti, erməni və Bizans mənbələrində isə Albaniya çarlığı kimi göstərilir. David Musxeleşviliyə görə gürcülər bu dövləti ən yaxın qonşularının, qədim alban tayfalarından biri olan herlərin adı ilə, ərəblər bu dövləti paytaxtı Şəki şəhərinin adı ilə, ermənilər və bizanslılar isə onu bu yerdə daha əvvəl mövcud olmuş Albaniya çarlığının adı ilə tanıyırmışlar. David Musxeleşvili bununla yanaşı olaraq həm də qeyd edir ki, nədənsə, “Kartlis tsxovreba”da da «bəzən “Hereti” termininin əvəzinə “Şəki” termini işlədilir»;«gürcü mənbələrində X əsrə qədər Hereti knyazlığı barədə heç bir məlumat yoxdur».
“Şəki” adı “Kartlis tsxovreba”da
Şəki dövləti tarixinin öyrənilməsi üçün ən əhəmiyyətli ilkin mənbə rolunu oynayan və XIV əsrə qədərki tarixi hadisələrdən bəhs edən “Qədim Kartlis tsxovreba” müxtəlif dövrlərdə, ayrı-ayrı müəlliflər tərəfindən yazılmış, bir-birini tamamlayan 10 məqalədən ibarətdir; XV—XVII əsrlərə aid redaktə variantları var, son redaktəsi isə XVIII əsrdə edilib. “Qədim Kartlis tsxovreba”da yer adı kimi “Şəki” sözünə yalnız 1 dəfə – XI əsr müəllifi Cauanşer Cauanşerianinin qələmə aldığı “Vaxtanq Qorqasalın həyatı” adlı məqalədə, “Şakix” şəklində təsadüf edilir; 1 yerdə – XI əsr gürcü tarixçisi (en) “Baqrationilərin tarixi və hekayəsi”ndə isə etnos adı kimi “şaklar” sözü işlədilir. Bunlar istisna olmaqla “Qədim Kartlis tsxovreba”da Şəki ərazisi “Hereti”, Şəki əhalisi isə “herlər” adı ilə təqdim olunur.
Tarixi
Şəkinin adı çəkilən ilk tarixi hadisələr və Şəkidən çıxmış Albaniya katolikosları
Kiş kilsəsi. “Albaniya tarixi”nə görə hələ I əsrdə həvari Yelisey Giş kəndində kilsə tikmişdir. Bundan üç əsr sonra Mesrop Maştots (361/362 - 440) bir müddət bu kənddə missionerlik fəaliyyəti ilə məşğul olmuş, gedərkən, şagirdlərindən birinə müqəddəs xaçın zərrəciyini vermişdir. Mesropun getməsindən sonra onun şagirdləri basqına məruz qalmış və öldürülmüşlər. Kənd əhalisi isə öldürülənlərin qəbri üzərində dördbucaqlı sövmə tikir. Daha üç əsr keçəndən sonra Cavanşirin (616-681) qardaşı Varaz Peroz həmin sövməni təmir etmək istəyir, lakin günbəzini sökə bilmir. Varaz Perozdan sonra, əvvəl Şəki yepiskopu, 683-689-cu illərdə isə Albaniya katolikosu olmuş Yeliazar sövmənin günbəzini sökür və Mesropun gətirdiyi müqəddəs xaç zərrəciyini tapır.
IX əsr ərəb tarixçisi əl-Bəlazuri VI əsrdə baş vermiş hadisələrdən bəhs edərkən, göstərir ki İran şahı I Xosrov Ənuşirəvan öz hakimiyyəti dövründə (531-579) «Arran torpağında “Şəkkən”, Kəmibəran qapılarını və Dudaniyyə qapılarını saldırdı». Bu Şəkinin adı çəkilən ilk iki tarixi hadisələrdən biridir.
Şəkinin adı çəkilən ikinci ilk tarixi hadisə isə erməni katolikosu II İovannesin öz katolikosluğu dövründə – 557-574-ci illərdə, Albaniya katolikosu Abbasa (551-595) ünvanladığı məktubunda Şəki yepiskopu da adını çəkməsidir. Məktubdan aydın olur ki, artıq 557-574-cü illər arasında Alban kilsəsinin tabeliyində olan 8 yepiskopluqdan birinin adı Şəki imiş və Şəki yepiskopun adı isə Ambakum imiş. Bundan sonra “Albaniya tarixi”ndə daha bir Şəki yepiskopunun – Yeliazarın, və bir də Şəkidə kiçik keşiş olmuş Mikayılın adları göstərilir. Bunlardan birincisi 683-689-cu illərdə, ikincisi isə 707-744-cü illərdə Albaniya katolikosu idi və hər ikisi katolikos kürsüsünə əyləşənə qədər Şəkidə dini fəaliyyətlə məşğul olmuşlar. Adları çəkilənlərdən sonra Albaniya katolikos kürsüsü hələ 1000 il mövcud olsa da bu kürsüdə Şəkidən bir nəfər belə oturmamışdır, o cümlədən, Albaniya katolikosuna tabe olan sonrakı Şəki yepiskop və keşişlərinin adları da məlum deyil.
Şəkinin adının ilk dəfə vilayət kimi çəkilməsi
“Albaniya tarixi”ndə Şəkinin vilayət, yaxud şəhər olması ilə bağlı heç bir qeyd yoxdur. Əvəzində isə VII əsr erməni müəllifi Ananiya Şiraklı “Aşxaratsuyts”da Şəkini Qafqaz Albaniyasının bir vilayəti olaraq göstərir. O cümlədən, VIII əsr erməni tarixçisi (ru) da Şəkinin adını vilayət adı kimi çəkir – o, VII əsrin sonlarında Cənubi Qafqazda xəzərlərin hücumuna məruz qalmış vilayətlərin adlarını sadalayarkən, Şəkinin adını da göstərir və bu vilayətin Albaniya vilayəti olduğunu qeyd edir.
Hökmdarlığın meydana çıxması və anonim hakimlər
Şəkinin Albaniyanın bir vilayətindən, müstəqil bir hökmdarlığa çevrilməsi mənbələrdə ilk olaraq VII əsrin ortalarında baş vermiş bəzi tarixi hadisələrin təsvirində göstərilir. Məsələn, Bəlazuri yazır ki, Osman ibn Əffanın xəlifəliyi zamanı (644–656) Salman ibn Rəbiənin komandanlığı altında Qafqaz Albaniyasına gələn ərəblər Kür çayını keçərək Qəbələni tutmuş, sonra isə “Şəkkən” və “Kəmibəran” hökmdarları ilə vergi ödəmələri şərti ilə müqavilə bağlamışdırlar.
Gürcü mənbələrinə görə isə VIII əsrin ortalarında keçmiş gürcü eristavlığı Heretinin, yəni qədim alban kantonu Şəkinin yerində, Hereti knyazlığı formalaşmış, daha sonra bu çarlığa çevrilmişdir. Başqa sözlə, VI əsrdə Iberiya çarı Vaxtanq Qorqasali (440–502) öz çarlığının ərazisinə qatdığı qədim alban çarlığının bəzi kantonlarından ibarət Hereti eristavlığını təsis etmiş, Kaxeti çarı (en) hakimiyyəti dövründə – 736–786-cı illərdə isə onun himayəsi altında (ru) Şəki vilayətinə köçmüş üç qardaş Arçilin özünün (786) və oğlunun ölümündən (807) sonra vilayətin müstəqilliyinə nail olmuş və çar adlanmışdırlar. Şəkiyə köçmüş üç qardaşın, yaxud onların nəslindən olması ehtimal edilən sonrakı Şəki hökmdarlarının genealogiyası bir qədər mübahisəlidir; bir sıra tədqiqatçılar onları Baqratilərdən, digərləri isə Mehranilərdən, yaxud Mehranilərin sələflərindən hesab edirlər.
"Alban ölkəsinin tarixi"ndə isə Şəkidə hökmdarlığının mövcud olması faktı bir qədər də gec, yalnız IX əsrin ortaları üçün, özü də ötəri olaraq tanınır: təxminən, 820–853 arasında Albaniya katolikosu olan Davudun həmdövrü olmuş hansısa Şəki hökmdarından bəhs edilir, amma adı çəkilmir.
Ərəblərə qarşı üsyan
XI əsrin son rübünün əvvəlində naməlum müəllif tərəfindən yazılmış "Tarix-i əl-Bab"a görə xəlifə Məmun (813–833) Xalid ibn Yəzid əş-Şeybanini Azərbaycan, Arran və Ermənistana vali göndərdiyi zaman Şəki əhalisi üsyan qaldırmış və onun nümayəndəsini (amilini) öldürmüşdür.
Xalid onlara qarşı hərəkət etdi, baxmayaraq ki onlar Xalidə gecə vaxtı hücum etdilər, Xalid onları məğlubiyyətə uğratdı və onlardan çoxunu öldürdü. Onlar sülh təklif etdilər, Xalid onlarla ildə 500 min dirhəm ödəmələri şərti ilə sülhə razılaşdı və girov adamlar götürüb getdi.
Hadisənin təsvirində Şəki hökmdarının adı çəkilməsə də, fəaliyyəti qabarıq şəkildə hiss edilir. Aydındır ki, Xalidlə sülh bağlayan və ona ildə 500 min dirhəm ödəməyə boyun olan Şəki ağsaqqalları yox, hansısa Şəki hökmdarı ola bilərdi.
Səhl ibn Sunbat, yaxud Müaviyə ibn Səhl (?)
"Alban ölkəsinin tarixi"ndə (Мовсес Каланкатуаци., 1985) Səhl ibn Sunbat haqqında və ona aid ola biləcək yalnız aşağıdakı məlumatlar var:
Səhl ibn Sunbatın knyaz titulu daşıması;
Səhl ibn Sunbatın "böyük knyaz" və "igid" olması;
Səhl ibn Sunbatın Zərmihr padşah nəslindən olan knyaz Eranşahik Smbatın oğlu olması;
Səhl ibn Sunbatın qardaşlarının olması və döyüşə qardaşları ilə birlikdə getməsi;
Səhl ibn Sunbatın 821/22-ci ildə Bərdədən çıxıb Amaras vilayətini qarət edən, min nəfərə qədər əsir alıb Mets İranika yeparxiyasına aid Şikarkar məntəqəsində möhkəmlənən ərəblərə öz qardaşları və öz qoşunu ilə səhərçağı hücum edərək əsirləri azad etməsi, ərəblərdən çoxunu qılıncdan keçirərək qalanını qaçırtması;
837/838-ci ildə Bağdaddan Albaniyaya gələn onikiminlik ərəb süvari qoşununu məğlub etməsi;
837/838-ci ildə Babəyi tutub ərəblərə təslim etməsi, əvəzində isə xəlifə tərəfindən "Erməniyə, İberiya və Albaniya" üzərində ali hakimiyyətin ona verilməsi;
Qelam havarını zəbt etmiş Sünik hakıminin Hayk (Haykazuni) nəslindən olması və onun da adının Səhl olması;
Səhl ibn Sunbatın Babəyi ərəblərə təslim etməsindən cəmi 1 il sonra "Erməniyə, İberiya və Albaniya" hakiminin "hökmdarlar ağası" Hovannesin olması.
Ərəb mənbələri Səhl ibn Sunbat haqqında "Alban ölkəsinin tarixi"ndəki məlumatları təsdiqlənməklə yanaşı, həm də Səhl haqqında daha ətraflı əlavə məlumatlar verir. Ən əhəmiyyətli məlumatlar aşağıdakılardır:
Səhlin iştirak etdiyi Babəkin tutulma səhnəsi daha geniş təsvir edilir;
Səhlin Kazac adlı şəhərin sahibi olması və Babəklə bu şəhərdə qarşılaşması;
837-ci ildə Araz boyunca uzanan torpaqların Səhl ibn Sunbata məxsus olması;
Səhl ibn Sunbatın Babəyi təslim etməsi müqabilində xəlifədən "batriklərin başçısı" titulu və xeyli pul alması;
O cümlədən, Səhlin oğlu Müaviyəyə Babəkin qardaşını ərəblərə təslim etdiyi üçün də mükafat verilməsi;
Səhlin daha əvvəl – 835-ci ildə, həqiqətən də ərəblərə qarşı vuruşması və qalib gəlməsi;
"Alban ölkəsinin tarixi"ndən fərqli olaraq, Səhl ibn Sunbatın həm də "əl-Ərməni" kimi təqdim edilməsi.
"Alban ölkəsinin tarixi"ndə Səhl ibn Sunbatın əcdadı kimi təqdim edilən Zərmihr bütün tədqiqatçılar tərəfindən vaxtilə, mehrani Vardanın arşak xanədanından 60 nəfəri nahara dəvət edərək, onlara "zəhərli çörək" verib hamısını məhv edərkən sağ buraxdığı yeganə nümayəndənin adı hesab edilir. Lakin unutmaq olmaz ki, "Alban ölkəsinin tarixi"ndə padşah nəslindən olan daha bir Zərmehrin də adı çəkilir: Deyləm hakiminin oğlu Zərmehr-e Varaz Kürdəkeyan, – o, qardaşı Məhəmməd-e Şiruyan ilə birlikdə Albaniyada Albaniya çarının bağışladığı torpaqlarda məskunlaşmışdı, 703–705-ci illər arasında baş tutmuş Bərdə kilsə qrultayında iştirak etmişdir.
Səhl ibn Sunbata xəlifə tərəfindən "Erməniyyə, İberiya və Albaniya üzərində" ali hakimiyyətin verilməsini göstərən "Alban ölkəsinin tarixi"ndə, cəmi 1 il sonra adı çəkilən 3 ölkə hakiminin artıq "hökmdarlar ağası" Hovannesin olması qeyd edilir. Bundan sonra tarix səhnəsində uzun müddət Səhl ibn Sunbatın adına təsadüf olunmur. Yalnız X əsrin ikinci yarısı – X əvvəllərində yaşamış erməni tarixçisi Tovma Artsruni, 980-ci ildə yazmağa başladığı əsərində Səhl ibn Smbatın 854-cü ildə Xaçın hakimi Atrnerseh və ArtsakdakıKtiş hakimi Yesai əbu Musa ilə birlikdə ərəb sərkərdəsi Buğa əl-Kəbir tərəfindən tutularaq Xilafətin paytaxtına aparıldığını yazır. Lakin eyni hadisə barədə məlumat verən ərəb mənbəsi Samirəyə göndərilənlərin adları arasında Səhlin yox, oğlunun – Arran patriki Müəvviyə İbn Səhl, ibn Sunbatın adını çəkir. Mümkündüqr ki, Tovma Artsruni mətndə Müəvviyənin adını buraxmış, əvəzində mətndə yalnız Müəvviyənin atasının adı qalmışdır; əgər belədirsə, deməli, Tovma Artsruninin Şəki hakimi kimi təqdim etdiyi şəxs, İbn əl-Əsirdə Arran batriki kimi göstərilir; Səhl ibn Sunbat isə Babəyi ərəblərə təslim edəndən 1 il sonra artıq həyatda olmamışdır.
Tarixi mənbələrdə Səhl ibn Sunbat haqqında olan məlumatlar yalnız onun Araz çayı ətrafındaki fəaliyyəti ilə bağlı olmaqla məhdudlaşsa da, Tovma Artsruninin Səhl ibn Sunbatı birdən-birə Şəki hakimi kimi təqdim etməsi həqiqətən də mübahisə doğurur. Lakin bir çox tədqiqatçılar bunu ciddi qəbul edirlər. O cümlədən, Vladimir Minorski də Şəki vilayəti hüdudlarının Sunbatman adlı qalada qurtarmasının və bu qalanın adının da "Sunbat evi" mənasını daşımasının birbaşa Səhl ibn Sunbatla əlaqəli ola biləcəyini əsas götürərək, Tovma Artsruninin yazdığını – yəni Səhl ibn Sunbatın Şəki hakimi olmasını ciddi qəbul edir.
"Albaniya tarixi" görə isə 886-cı ildə "mömin knyaz Hammam" tənəzzül etmiş Albaniya çarlığını bərpa etmişdir. Qriqori Hammamın Mehranilər sülaləsinin davamçısı olması aşağıdakı nəsil şəcərəsindən aydın görünür:
Qriqor Hammamın bərpa etdiyi Albaniya çarlığına Kürün sol sahilindəki ərazilərin, o cümlədən, Şəkinin də daxil olub-olmaması barədə mənbələrdə konkret heç nə deyilmir. Yalnız məlumdur ki, Hammamın əvvəlcə oğlu, sonra isə nəvəsi X əsrdə Şəkidə hakimiyyətdə olmuşdur.
Atrnerseh
906/907-ci il tarixli Tatev monastırının mülki haqqında sənəddə adının çəkilməsi.Stepanos Orbelyanın "Sünik vilayətinin tarixi"ndə Atrnersehin Albaniya knyazları Saak və Qriqor Yesaye ilə birlikdə və Albaniya katolikosu Simeonun (902–923) iştirakı ilə 906/907-ci ildə təsdiq etdiyi Tatev monastırının mülki haqqında sənəddən bəhs edilir.
Abxaz çarı III Konistantinin 906-cı il yürüşü ilə bağlı mənbələrdə adı çəkilən bəzi yerlər müasir Gürcüstan xəritəsində
906-cı il hadisələrində "heretilərin çarı", yaxud "patrik Adarnerse". 906-cı ildə Abxaz çarı (en) və Kaxeti xorepiskopu(en) Şəki ərazisinə daxil olaraq Vecini qalasını mühasirəyə aldılar. Vecini qalası Şəkinin Kaxeti ilə sərhəddəki ilk qalalarından biri hesab olunurdu;
Eredvi kəndindəki kilsənin kitabəsində göstərilir ki, 906-cı ilin yayında abxaz çarı III Konstantin
Heretiyə daxil oldu, heretililərin çarını qaçmağa məcbur etdi, oradan sülhlə geri döndü, Alavedidə ibadət etdi (ce) gecələdi, bir daha qalxdı və Vecini qalasını dağıtdı.
Bu hadisə "Kartli salnaməsi"ndə ("Matiane kartlisay"da) aşağıdakı şəkildə təsvir edilir:
Xorepiskop Kvirike abxaz çarı Kostantini çağırdı; Heretiyə daxil oldular və Vecini qalasını mühasirə etdilər. Abxaz çarı yuxarı tərəfdən, Kvirike isə aşağıdan qalaya doğru hərəkət etdi. Az qalmışdı ki qalanı ələ keçirələr, onda patrik Adarnerse gəldi, cümə günü Cvaridə sülh bağladılar; (Adarnerse) abxaz çarına Arişi və Qavazanini, Kvirikeyə isə Orçobini verdi. Barışıqdan sonra geri döndülər. Abxaz çarı Kostanti Alaverdiyə gedib Müqəddəs Georgiyə dua etdi və onun ikonasını qızıla tutdu.
Cvari monastırı – 906-cı ildə burada Şəki hökmdarı Atrnerseh ilə abxaz çarı III Konistantin və Kaxeti xorepiskopu I Kvirike arasında barışıq əldə olunmuşdur.
Alaverdi monastırı — ХI əsrdə Böyük Kvirike köhnə Müqəddəs Georgi kilsəsinin yerində tikdirmişdir. Hansı ki 906-cı ildə abxaz çarı III Konistantin Şəkidən sülhlə geri döndükdən sonra həmin Müqəddəs Georgi kilsəsində dini ayinləri icra etmiş, sabahı gün Vecini qalasını yola düşüb, Vecini qalasını dağıtdırmışdır.
909-cu il hadisələrində "Albaniya çarı Atrnerseh". Erməni katolikosu və tarixçisi (ru) müəllifi olduğu "Ermənistan tarixi"ndə Albaniya çarı Atrnersehin adını çəkir; Ovanes Drasxanakertli 909-cu ilin yayında Ermənistandan baş götürüb "Qafqazın şimal-şərqinə" – Albaniya knyazı Saakın (Sevedanın) və Albaniya çarı Atrnersexin yanına qaçmışdır.
Xayzan şəhərindəki "çar Adzarnarse". X əsr ərəb müəllifi İbn Rüstənin yazılma tarixi ən geci 930-cu il hesab olunan əsərində göstərilir ki,
((ru)) hökmdarının qalasının sağından uca dağlar və sıx meşəliklər arasında yol uzanır. Bu yol ilə 12 mərhələyə Xayzan adlı şəhərə yetişmək olar. Bu şəhərdə Adzarnarse adlanan çar var, o, üç dinə sitayiş edir – cümə günü müsəlmanlarla, şənbə günü yəhudilərlə, bazar günü isə xristianlarla ibadət edir. Hər kimsə, kimə çar olmaq nəsib olsa, qərar verir: «Bu dinlərin bütün tərəfdarları başqalarını öz dininə dəvət edir və hər biri hesab edir ki, məhz, o haqq yolundadır, onun sitayiş etmədiyi din isə yalandır; mən isə bütün dinlərə sitayiş edirəm, deməli bütün dinləri doğru hesab edirəm.
Mənbəni ruscaya tərcümə edən Karaulova Adzarnarseni Məsudidə adı çəkilən Şəki hökmdarı Adernerse olduğunu qeyd edir. IX əsr ərəb coğrafiyaşünası İbn Xordadbeh 846–886-cı illər arasında yazdığı "Yollar və ölkələr" əsərində Cənubi Qafqaz ərazisini təsvir edərkən Sanariyadan sonra qərbə doğru ardıcıllıqla əl-Baq, Kisal (Kasak), Абхаз, Qələ'ət əl-Cərdiman, Xayzan və Şəkkinin gəldiyini göstərir. Buradan da aydın olur ki, İbn Rüstədə adı çəkilən Xayzan Şəkidən bir qədər qərbdə yerləşirmiş. Şirinbəy Hacıəli mənbələrdə buna qədər hələ Şəki şəhərinin adının çəkilmədiyini əsas götürərək, Şəkinin ilk paytaxtının Xayzan şəhəri olması ehtimalını irəli sürür və hesab edir ki, Xayzan şəhəri ən azından Şəki dövlətinin yay iqamətgahı hesab edilə bilər.
944-cü ildə "şəkililərin hökmdarı Atrnerseh" (adının mənbələrdə son dəfə çəkilməsi). X əsr ərəb tarıxçisi və coğrafiyaşünas-səyyahı Məsudi isə Şəki vilayətinin Sanariya ilə Qəbələ arasında yerləşdiyini, vilayət əhalisinin xristian olduğunu, lakin vilayətdə ticarət və s. işlərlə məşğul olan müsəlmanların da yaşadığını göstərməklə yanaşı həm də qeyd edir ki, onun kitabının yazıldığı vaxt – 944-cü ildə, şəkililərin hökmdarı Atrnerseh ibn Hamam idi.
Bununla da tarixi mənbələrin Atrnerseh haqqında 38 illik (906–944) dövrü əhatə edən məlumatları bitir, Məsudidən sonra mənbələrdə Atrnersehin 944-cü ildən sonrakı həyatı və fəaliyyəti barədə heç bir məlumat yoxdur.
Adının "Albaniya tarixində" çəkilməməsi və bunun ehtimal olunan səbəbi. "Albaniya tarixi"nə görə Qriqor Hammamdan sonra hakimiyyətə oğlu Sahaq Sevada gəlmişdir:
Sevada adlanan Sahaq igid və bacarıqlı olduğu üçün Girdıman və vilayətlərini özünə tabe etdi və quldurları ram edərək (ru) ağası oldu. O, maarifin tərəfdarı idi və öz evində müəllim saxlayırdı. Erməni çarı Smbat dəfələrlə onunla döyüşürdü, lakin onu özünə tabe edə bilmədi.
Yuxarıda 906/907-ci il tarixli Tatev monastırının mülki haqqında sənəddə və 909-cu il hadisələrində Sahak Sevedanın adının çəkilməsi, ikincidə "Albaniyanın böyük knyazı" kimi təqdim edilməsi barədə məlumat verildi. Onun həqiqətən, Girdimana hakim olması, Coraygeti tutması, erməni çarı ilə mübarizə etməsi erməni mənbələri tərəfindən də təsdiqlənir. Bununla yanaşı, erməni mənbələrində Saak barədə daha dəqiq və daha ətraflı məlumatlar var. Məsələn, Ovanes Drasxanakertli Saakın erməni çarı (ru) (914–928/929) qayınatası və müttəfiqi olduğunu göstərir. Bununla yanaşı Ovanes Drasxanakertli məlumat verir ki, Saakın Coraygetdəki (Ağstafaçay ətrafı) qalaları tutması, bu mahalı öz knyazlığının ərazisinə qatması kürəkəninin xoşuna gəlməmiş, qayınatasının üzərinə qoşun yeritmiş, sonda təslim olan Saakın və Saakın oğlu Qriqorun gözlərini çıxartdırmışdır.
"Albaniya tarixi"ndə Qriqor Hammamın 5 oğlunun olması göstərilsə də, onlardan yalnız 3-nün adı çəkilir; böyük oğlu Əbu Əlinin digər oğlu Smbat tərəfindən öldürülməsi qeyd edildikdən sonra, yalnız bir oğlunun – Saak Sevadanın evladlarının, nəvə-nəticələrinin adları açıqlanır, Atrnersex və 5-ci oğlu barədə isə heç nə deyilmir, nəinki, onların övladları barədə. Buna diqqət yetirməyən bəzi tədqiqatçılar, çox vaxt Şəki hakimi Atrnersexi və onun oğlu İşxan Əbu Əbdülmaliki müvafiq olaraq, "Albaniya tarixi"ndə adları çəkilən Saak Sevedanın nəvələri Atrnersex və Seveda İşxanla eyniləşdirməyə cəhd edirlər, bəzən isə Moisey Kalankatuklunun "qeyri-dəqiqliyə" yol verməkdə günahlandırmağa çalışırlar.
"Albaniya tarixi"ndə Qriqor Hammamın yalnız bir oğlunun – Saak Sevadanın, evlad və nəvə-nəticələrinin adlarının açıqlanmasının səbəbi isə bu ola bilər ki, kitabın son cildi yazılarkən, Saak Sevadanın nəticəsi İoan Senekerim hələ sağ idi və hansısa ərazinin hakimi idi. Məhz bu amil "Albaniya tarixi"ndə onun nəsil şəcərəsinə daha çox diqqət yetirilməsinə, özünün isə padşah kimi təqdim edilməsinə səbəb ola bilərdi.
X əsr erməni tarixçisi, katolikos (ru) yazır ki, Х əsrin 40-cı illərində Albaniyada
X əsrin ikinci yarısında İbn Havqəl tərəfindən tərtib olunmuş bu xəritədə Şəki də göstərilir.
hökmdar Atrnersehin oğlu, mömin çar mübarək Hammamın nəvəsi İşxanik padşahlıq taxtına oturdu.
İşxanniki Stepannos Orbelean da "Albaniya hökmdarı" kimi tanıyır.
"Kartli salnaməsi"ə görə
Heretidə İşxanikin çarlığına qədər onun bütün sələfləri qeyri-pravoslav idilər. İşxanik isə eristavlar-eristavı (en) bacısının oğlu idi, onun anası Dinar, onu pravoslav etdi. Həmin vaxt Bərdə və Azərbaycan salarilər tərəfindən tutuldu.
İşxanın həm də "Əbu Əbdülmalik" adı ilə tanındlğını göstərən digər mənbədən isə məlum olur ki, o, 941–957-cü illər arasında Salarilər dövlətinə ildə 1 milyon dirhəm bac verirmiş.
Müasir erməni tədqiqatçılardan Qriqor Qriqoryanın yazdığına görə 962-ci ildə yeni Albaniya katolikosunun seçilməsi münasibətilə təşkil olunmuş mərasimdə İşxan da iştirak etmiş və hətta pravoslav məzhəbindən imtina etmişdir.
Bununla da tarixi mənbələrin və müasir tədqiqatçıların İşxan Əbu Əbdülmalik haqqında qısa bir dövrə – X əsrin ortalarına təsadüf edən məlumatları bitir. Lakin tarixi mənbələrdə İşxan Əbu Əbdülmalikdən sonra yalnız 1010-cu il üçün növbəti Şəki hökmdarının – onun anasının adı çəkilir. Bu nöqteyi-nəzərdən İşxan Əbu Əbdülmalikin hakimiyyət dövrü 1010-cu ilədək davam edə bilərdi.
XI əsrin son rübünün əvvəlində naməlum müəllif tərəfindən yazılmış "Tarix-i əl-Bab"a görə 981/982-ci ildə şirvanşah Məhəmməd ibn Əhməd (881–991) Qəbələni ələ keçirmiş, Qəbələ hakimi Əbdülbar ibn Ənbası əsir götürmüşdür. Bu hadisədən düz 10 il sonra, 992-ci ildə – Məhəmməd ibn Əhmədin qardaşı Yəzid ibn Əhmədin hakimiyyəti dövründə (991–1027), Qəbələ mahalında şirvanlılarla şəkililər arasında böyük müharibə baş vermiş, döyüşlərdə şirvanşahın vəziri Həbəşi və Şirvanın adlı-sanlı sərkərdələrinin 400 süvarisi həlak olmuşdur.
Dinar ağ atın belində – Moskva kremlinin mərmər palatası, taxt-tac zalının şimal tərəfdəki divarında şəkil. Müasir gürcü ikonoqrafiyasında da analoji obraz təsvir olunur.
"Kartli salnaməsi"nə görə gürcü çarı III Baqrat (1008–1014/15) (abxaz çarı II Baqrat (975–1014/15)) atası Qurgenin ölümündən sonra (1008) Heretini tutmuş və bura Əbu Lalanı mtivar (knyaz) təyin etmişdir. Lakin Baqrat gedən kimi, heretililər Kaxeti xorepiskopu Davidin (976–1010) tərəfinə keçmiş və David Heretini tutmuşdur. Kaxeti xorepiskopu Davidin ölümündən sonra (1010) III Baqrat yenidən Heretini tutmuş və çariça Dinarı əsir götürürmüşdür.
Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, çariça Dinar Atrnersehin arvadı və İşxan Əbu Əbdülmalikin anası idi və o, oğlu İşxan Əbu Əbdülmalikə pravoslav məzhəbini qəbul etdirmişdi. Əsir götürüldüyü zaman isə onun 90-dan çox yaşı olmalı idi.
XI əsr gürcü tarixçisi (en) yazır ki, III Baqratın ölümündən sonra (1014, yaxud 1015), oğlu
(ru) hakimiyyəti dövründə Heret-Kaxeti ölkəsi müstəqillik əldə etdi, xəyanətinə görə eristavlar tutuldu və əvvəlki hakimlər öz ölkələrinə sahib oldular.
Burada adları çəkilməsə də çariça Dinarın və Kaxeti xorepiskopu III Kvirikenin (sonralar Böyük Kvirike adlandı) 4–5 ildən sonra müvafiq olaraq Şəkidə və Kaxetidə yenidən hakimiyyətə qayıtmalarına işarə olunur. "Kartli salnaməsi"ə görə III Baqrat çariça Dinarı əsir götürdükdən 1 il sonra Kaxeti xorepiskopu III Kvirikeni də əsir götürmüş və özü ilə sarayına aparmışdı. Lakin bundan sonra tarixi mənbələrdə yalnız III Kvirikenin həyat və fəaliyyəti haqqında məlumatlar var, çariça Dinar haqqında isə heç bir məlumat yoxdur.
Hesab edilir ki o, XV – XVI əsrin əvvəllərinə aid rus povestlərindən birinin – "İberiya çariçası Dinara haqqında povest"in baş qəhrəmanidir.
Həmçinin iddia edilir ki, o, Qafan şəhəri yaxınlığında yerləşən Vahanvəng monastırında dəfn olunub və qəbri də indi orada durur.
Şəkililər 1021/22-ci ildə Bizans-gürcü müharibəsində
1014-cü ildə başlamış və 1023-cü ilə qədər davam etmiş Bizans-gürcü müharibəsində Şəki ordusu 1021/22-ci ildə gürcü çarı I Georginin müttəfiqi kimi Bizans imperatoru II Vasiliyə qarşı iştirak etmişdir.
Sumbat Davitisdzenin yazdığına görə
Georgi... Trialetiyə gəldi, Vasili də Trialetiyə yaxınlaşdı. Onlar qarşılaşan zaman, Georgi öz ordusunu yenidən gücləndirdi, belə ki sanarlar və şaklar (şəkililər) də gəldilər. Bunu görən Vasili Trialetidən geri döndü... .
Bizans-gürcü müharibəsinə aid miniatür; sol tərəfdə II Vasili, sağ tərəfdə isə təqib olunan I Georgi.
Şəki ilə Kaxetinin birləşməsi və Arevmanel sülələsinin hakimiyyət dövrü
Şəkinin qərbində yerləşən Sanariya/Kaxetinin hakimləri XI əsrin birinci rübünün ortalarına qədər "xorepiskop" titulu daşıyırdılar. Belə ki ilk dövrlərdə Sanariya xorepiskopları dini hakimiyyətlə yanaşı, dünyəvi hakimiyyəti də əllərinə almış, bundan sonra sanarlara rəhbərlik edərək Kaxetinin birləşdirilməsinə və erkənfeodal gürcü dövlətinin – yaranmasına nail olmuşdular. Nəticədə bu dövlətin başında duran knyazlar ənənəvi qaydada xorepiskop titulu qəbul edirdilər. Xorepiskop titulu artıq teokratik funksiyasını itirmiş, feodal dövlətinin dünyəvi başçısının tituluna çevrilmişdir.
Yuxarıda məlumat verildi ki III Baqrat çariça Dinarı əsir götürdükdən 1 il sonra Kaxeti xorepiskopu III Kvirikeni də əsir almış və özü ilə sarayına aparmışdır; hər ikisi III Baqratın ölümündən sonra sərbəstlik əldə edərək yenidən öz ölkələrinə sahib olmuşlar. Bundan təxminən, 20 il sonrakı hadisələri təsvir edən tarixi mənbələrdə isə III Kvirike artıq xorepiskop kimi yox "ranları və kaxların çarı" kimi təqdim edilir. Nəzərə alsaq ki "rani" gürcü dilində Qafqaz Albaniyasına verilən adlardan biridir və Şəki dövləti həm də "Albaniya", Şəki hökmdarları isə "Albaniya çarları" kimi tanınırdı, o zaman məlum olur ki, III Kvirike dövründə Şəki ilə Kaxeti birləşmişdir.
David Musxeleşvili hesab edir ki, Şəki ilə Kaxeti konkret olaraq 1008-ci ildə birləşmiş, lakin bu birləşmə elə həmin il III Baqratın Heretini, sonra isə Kaxetini tutması nəticəsində davamlı olmamış, lakin XI əsrin iyirminci illərində bərpa olunmuşdur. Şirinbəy Hacıəli isə birləşmənin 1014-cü ildən sonra baş verdiyini ehtimal edir. İlk mənbələrdə isə 1008-ci ildə III Baqratın Heretini tutmasından sonra ta XI əsrin otuzuncu illərinədək Şəki ilə Kaxetinin birləşməsi ilə bağlı heç bir məlumat yoxdur.
Şəki ilə Kaxetinin birləşməsindən sonra meydana çıxan yeni dövlət gürcü mənbələri istisna olmaqla, digər mənbələrdə "Şəki", yaxud "Albaniya" adlanıb. Bu birləşmə 1104-ci ilə qədər – gürcü çarı IV David tərəfindən Kaxetinin tutulmasına qədər davamlı olmuş, III Kvirikedən sonra onun bacısının oğlu, nəvəsi, nəticəsi və ən nəhayətdə kötücəsi hakimiyyətdə bir-birlərini əvəz etmişlər.
Böyük Kvirike
Tarixi mənbələrdə ilk dəfə olaraq 1032 – 1037/38-ci illər arasında baş vermiş hadisənin təsvirində Kvirike "ranların və kaxların çarı" və "Böyük Kvirike" kimi təqdim olunur. Erməni tarixçisi Vardan Arevelsi (Böyük Vardan) Böyük Kvirikeni Albaniya çarı kimi tanıyır. 1037/38-ci il Tiflisin mühasirəsi zamanı Böyük Kvirike artıq həyatda yox idi. "Kartli salnaməsi"nə görə o, ov zamanı hansısa osetin qul tərəfindən qətlə yetirilmişdir, səbəbi də bu imiş ki, hansısa döyüşdə osetin çarını öldürmüşdür. Nümuzmatikada Böyük Kvirikenin adı olan 3 dənə sikkə məlumdur:
Müasir Kaxeti (Gürcüstan) xəritəsində Xirsa monastırının yeri
Böyük Kvirikenin övladı olmadığı üçün onun ölümündən sonra hakimiyyətə bacısı oğlu Qagik keçdi. Böyük Kvirikenin başqa bacısının əri Aşot Marileli – Alazan çayının mənbəyi yaxınlığında yerləşən Marelisi qalasının sahibi də hakimiyyətə iddialı idi.
Yuxarıda qeyd edilən Tiflisin 1037/38-ci il mühasirəsi isə "Kartli salnaməsi"nə görə Kürün sağ sahili tərəfdən gürcü çarı IV Baqratın (1027–1072), solsahildən – İsani qalası tərəfdən, Kaxeti çarı Qagikin "kaxetilərin və heretilərin" ordusu ilə şəhərə yaxınlaşması ilə başlamış və iki il davam etmişdir. Sonda IV Baqrat Tiflis hakimi Cəfər ibn Əli ilə sülh bağlamış, bundan sonra bəzi Kaxeti əyanlarını, o cümlədən hakimiyyətə iddialı olan Aşot Marilelini də öz tərəfinə çəkərək Kaxetiyə hücum etmişdir. Mikel və Qabriel dağında baş vermiş toqquşmada IV Baqrat qalib gəlir, Tianetiyə qədər irəliləyir, burada Böyük Kvirikenin tikdirdiyi məşhur Bodoci sarayını yandırır. Lakin öz ölkəsində Kldekari eristavı Liparitin (1021–1059) qiyamından ehtiyatlanaraq geri dönməyə məcbur olur. Bundan sonra IV Baqrat Liparita qarşı illərlə mübarizə aparmış, Qagik isə canlı qüvvə sarıdan Liparita köməyini əsirgəməmişdir.
Xirsa monastırının divarındakı relyef xaçı; müasir erməni tarixçisi Hamlet Mkrtumyana görə relyef xaçının sol qanadında, iki sətirlik gürcü dilində yazının tərcüməsi belədir: "Ya İsa, çar Qagiki şöhrətləndir!".
1046-cı ildə Tiflis əmiri Cəfər ibn Əlinin ölümündən sonra sağsahil Tiflis əhalisi şəhərin bu hissəsini IV Baqrata döyüşsüz təslim etdi. Sol sahildəki İsani qalası müdafiəçiləri isə Kür çayı üzərindəki körpünü dağıdaraq IV Baqratı şəhərin bu hissəsinə buraxmadılar. Bu zaman Qagik İsani qalasının müdafiəçilərinin köməyinə gəldi və IV Baqratla danışıqlara gedərək qalanın onun əlinə keçməsinə imkan vermədi.
"Tarix-i əl-Bab"da 1049-cu il hadisələrindən bəhs edilərkən Şəddadilər dövləti ərazisində "kafirlərə" qarşı tikilmiş sərhəd qalalarının adları bir-bir sadalanır və onlardan üçünün – Tatiyan, Muckank və al-Baydau qalasının təyinatının məhz Şəki hakimlərindən gözlənilən təhlükənin qarşını almaq olduğu qeyd olunur. Daha sonra göstərilir ki, 1053-cü ildə Şəddadi hakimi Əbüləsvar Şavur (1022–1067) gürcülərin hansısa "Bəsrə" adlanan qalasını tutmuş, qalanı "adamlarla, ərzaqla və silahla gücləndirmişdir". Eyni ildə Şirvanşah Sallar ibn Yəzid (1050–1063) isə Şəki ilə Şirvan arasına yerləşən "Maluq", yaxud "Baluq" adlı qalanı silah gücünə tutmuş, orada qarnizon, silah və ərzaq yerləşdirərək qalanın müdafiə qabiliyyətini gücləndirmiş, əlavə olaraq qalanın yaxınlığında qala kimi bir şəhər də saldırmış və həmin şəhəri məskunlaşdıraraq orada Cümə məscidi tikdirmişdir. Maluq qalası kimi Bəsrə qalasının da Şəki ərazisində olması ehtimal edilir və bu nöqteyi-nəzərdən 1053-cü ildə Şirvanşah Sallar ibn Yəzid ilə Şəddadi Əbüləsvar Şavurun eyni vaxtda Şəkiyə hücum etmələri inandırıcı görünür.
Kvetera şəhər-qalasının içindəki Kvetera kilsəsi bu gün.
IV Baqratın Şəki-Kaxeti qalalarını tutması. IV Baqratın əbədi rəqibi, Şəki-Kaxetinin isə müttəfiqi olan Liparitin 1059-cu ildə Konstantinopolda ölməsindən sonra IV Baqrat Şəki-Kaxeti qalalarını bir-bir ələ keçirməyə başladı. Alp Arslanın birinci Gürcüstan yürüşünə (1064–1065) qədər IV Baqrat Kvetera və Naxçivani qalaları istisna olmaqla, artıq bütün Hereti və Kaxeti qalalarını tutmuşdu.
Tiflisi və açarlarını qəbul etməsi və satması. "Tarix-i əl-Bab"a görə 1062-ci ildə Tiflisin tanınmış adamlarından bir qrupu Şəddadi hökmdarı Əbüləsvar Şavurun yanına gedərək Tiflisin açarlarını ona təqdim edirlər və ondan xahiş edirlər ki, kim olur olsun, bir nəfəri göndərsin qalanı təslim edək. Çünki Tiflis hakimi Cəfər ibn Əli ölüb, özündən sonra iki oğlu qalıb – Mənsur və Əbul Xeyc; və onlar arasında qalada hakimiyyət üstündə dava gedir. Əhali onların hər ikisini qaladan qovub. Gələnlər Əbüləsvar Şavurdan Tiflisə adamlar, ərzaq və silah göndərməsini istəyirdilər. Əbüləsvar Şavur əvvəlcə onların təkliflərini qəbul etsə də onun vəziri onu bu fikrindən daşındırır. Bundan sonra Əbüləsvar Şavur Tiflisin açarlarını gələnlərə qaytarır. Tiflisdən gələnlər geri dönürlər və bu açarı və qalanı Şəki hökmdarı Axsartan ibn Qagikə verirlər, Axsartan onları qəbul etmiş, onlara yaxşı hədiyyələr vermiş və yola salmişdir. Bundan sonra Axsartan onu Rum hökmdarına çoxlu pula satır və Rum hökmdarı ləngimədən ora mühafizəçilər göndərir, oranın adamlarını ərzaq və silahla təchiz edir.
Şəddadi hökmdarı Əbüləsvar Şavurun Vecinini tutması və buna cavab reaksiyası. Şəddadi hökmdarı Əbüləsvar Şavur 1062-ci ildə Tiflisdən imtina etsə də elə 1063–1067-ci illər arasında Şirvana qarşı dəfələrlə qarətçi yürüşlər etmiş, yalnız birinci yürüşü zamanı 50 mindən çox adamı əsir götürmüşdür.
"Tarix-i əl-Bab"a görə Əbüləsvar Şavur 1065-сi ildə isə alınmaz bir qala hesab edilən Vecinini mühasirəyə alır; qalanın yaxınlığında öz düşərgəsini salır və zor yolu ilə qalanı tutub ora öz adamlarını yerləşdirir. Bundan sonra Gəncəyə qayıdır və ordusunu evə buraxır. Bu zaman – 1065-ci ilin oktyabr ayında, alanlar böyük dəstələrlə Bab-Allandan çıxıb Şəki və Xazrana gəlirlər.
Bundan sonra onlar “dinsiz şəkililər”lə birlikdə Arran ərazisinə hücum etdilər. Onlar Arranın hər yerində vurnuxur, müqavimətə rast gəlmədən onun dağlarında və düzlərində azğın basqınlar edərək qətl və qarətlər törədirdilər. Sərhəd vilayəti olan Şəmkirin girişində onlar 200 nəfərdən çox din yolunda könüllü-döyüşçünü öldürdülər. Onlar həmçinin Gəncə qapılarına basqın etdilər və ətraf kəndlərdə kimi tapdılarsa hamısını öldürdülər. Əbüləsvar hərbi rəisləri ilə birlikdə Gəncədə yerləşmişdi və onların gözünə görünməyə, döyüşməyə cəsarət etmədilər. Sonra lənətə gəlmiş düşmənlər Bərdəyə yollandılar və onun qapıları önündə üç gün qaldılar. Onlar vilayətə basqınlar etdilər və onun sərhədlərini keçərək Araz çayı yaxınlığındakı Xanakinə çatdılar. Arran ölkəsindən onlar çoxlu sayda - sayagəlməz miqdarda müsəlmanı və onların müttəfiqlərini əsir götürdülər.”
Daskarat əl-Hüseyn qalasına sahib olması. "Tarix-i əl-Bab"a görə 1067-ci ilin aprel ayında "C.rx.sri ibn Kurki" şirvanşaha qarşı açıq-aşkar çıxış edərək, yaxud şirvanşaha qarşı üsyan edərək qoşun ilə Şəkiyə getmiş, Daskarat əl-Hüseyn qalasını ələ keçirmiş, öz qoşununu ilə birlikdə qardaşını və oğlunu ora yerləşdirmiş, lakin sonda qalanı Şəki hökmdarı Axsartan ibn Qağikə vermişdir. Şirvanşah qoşun toplayıb bu qalanı geri almağa getsə də uğur qazana bilməyərək kor-peşman Yəzidiyəyə qayıtmışdır.
Alp Arslanın yanına gedərək islamı qəbul etməsi. "Əxbar əd-daylat əs-selcuqiyyə" əsərindəki 1067/1068-ci il hadisələrindən bəhs edilən bölmədə Şəki hökmdarı Axsartinlə bağlı aşağıdakı məlumatlar var:
460-cı (1067/1068-cı) ildə Abxazın Baqrat adlı çarı Bərdəyə hücum etdi, bu isə müsəlman şəhərlərindən biri idi. Buna görə sultan (Alp Arslan (1063 — 1072)) Abxaz ölkəsinə yürüşə qərar verdi. Yürüşün ön dəstəsinə Say-Teqin edirdi. Rum əsgərlərindən ən igidləri franklar və Şəkidən olan piyadalar idilər. Şəki isə — bu bir dairə, hansı ki Axsitan knyazlıq edirdi. Şəki dairəsi meşələr və kolluqlarla zəngin idi, hansı ki Rum və Abxaz əsgərləri gizlənirdilər. Sultan neftatanlarla həmin kolluqları yandırmağı əmr etdi və onlar bunu etdilər. Bu zaman sultan bu kolluqların arasında iki qala gördü – mıxlarla bir-birinə bənd edilmiş dəmir lövhələrdən (atbak) tikilmişdilər. Amma ki ora atın üstündə qalxmaq mümkün deyildi və sultan bunu araşdırdıqdan sonra onları tutmaq fikrindən daşındı.
Həmin iki qalanın sahibləri ilə Şəki məliyi arasında köhnə ədavət vardı. Buna görə qalaların sahibləri çıxıb sultanın yanına gəldilər, islamı qəbul etdilər və qalalarını təslim etdilər. Bundan sonra sultan başqa qalaları tutmaq üçün bu ölkənin içərisinə girdi və o vaxta qədər ölkəni qarət etdi ki, həmin vaxta qədər heç kim o qədər sərvət toplaya bilməmişdi, əgər bunların hamısı yazılarsa gözlər oxumaqdan yorular. Sultanın iqamətgahına frankların başçısı və bir dəstə süvari ilə Şəkinin sahibi Axsitan gəldi. O astanada dayandı və sultan dedi: «Ona kömək edin gəlsin və ona xidmət edin, çünki o əsilli-nəsilli hökmdardır».
Alp Arslan
Bu zaman o, tələm-tələsik sultanın yanına gəldi, o, dedi: «Təcrübəm mənə öyrətdi ki, öz adamlarımdan və yolumdan dönüm, amma sənin taxtının astanasına məni heç də bu gətirmədi, mənim məqsədim islam dinini qəbul etmək, həm də xristianlıqla bağlı əlaqələrimdən və düşüncələrimdən imtina etməkdir». Sultan taxtından durdu, onun qabağına getdi, qucaqladı və başından öpdü. Axsitan sultanın ayağından öpdü, hər ikisi təsirlənərək ağladılar və onların ürəklərində mehribançılıq atəşi alovlandı.
Və məlik Axsitan «Allahdan başqa tanrı yoxdur, Məhəmməd (Allahın ona rəhməti və salamı olsun) onun qulu və onun rəsuludur», - kəlmeyi-şəhadətini dedi. Sultan öz xəzinəsindən qiymətli daşları götürüb Axsitanın başından səpdi, bundan sonra isə ona fəxri və məxsusi hörmət göstərdi, onu öz atına otuzdurdu. Onların qarşısından atlarından enən əmirlər və xaciblər keçdilər, daha sonra onlar içi yaxşı şeylərlə dolu dəbdəbəli padşah çadırına girdilər.
Sultan ona din alimi göndərdi ki islamın qanunlarını, namaz qılmağı və Quran surələrini öyrətsin. O, əmr etdi onu sünnət etsinlər və bu vilayətlərin idarəsini ona təhvil verdi.
Müasir Kaxeti ölkəsi (Gürcüstan) xəritəsində Kvetera, Naxçivani, Vecini, Boçorma, Ucarma və Xornabuci qalasının yeri
Xornabuc və Aradeti qalalarını Şəddadilərdən, Boçorma və Ucarmanı isə IV Baqratdan döyüşsüz geri alması. "Kartli salnaməsi"nə görə Alp Arslanın bu yürüşü ərəfəsində Axsartan öz ölkəsinin ərazisinin çox yerinə nəzarəti itirmiş, əlində yalnız "azacıq əmlak" qalmışdır. Ölkənin didebulları IV Baqrataın tərəfində idilər və ölkəni ona təslim etmək istəyirdilər. Hamısı qalalarını buraxıb Qafqaz dağlarına qaçmışdılar. Belə bir vəziyyətdə IV Baqrat Kaxetini tutmaq üçün yürüşə başladı. İlk olaraq Vecini eristavı Sirkvalelinin üzərinə qoşun göndərdi. Gedənlər sülhlə qayıtdılar və sultan Alp Arslanın yürüşə başlaması səbəbindən qalanı tuta bilmədiklərini, yaxud tutub əllərində saxlaya bilmədiklərini məruzə etdilər. Bunu eşidən IV Baqrat ləngimədən öz ölkəsinə geri döndü. Axsartan isə Alp Arslanın tərəfinə keçdi, ona çoxlu hədiyyələr apardı, dinindən döndü, sünnət etdirdi və xərac verməyi boynuna götürdü. Alp Arslan isə istər IV Baqrataın adamları tərəfindən, istərsə də Axsartanın öz adamları tərəfindən tərk edilmiş bütün qalaları ona qaytardı. Üç həftədən sonra Alp Arslan IV Baqrata qarşı yürüşə başlayır. Bu yürüşdə Axsartan Alp Arslanın tərəfində iştirak edir.
Altı həftə davam etmiş bu yürüşdən sonra Sultan Alp Arslan Tiflis və ətrafındakı ərazilərin idarəsini Şəddadi hakimi Fəzl ibn Şavurun ixtiyarına buraxır. 1068-ci ilin avqustunda Fəzl ibn Şavur 33 minlik qoşunla Tiflisə gələrək həmsərhəd Kartli vilayətlərini qarət etməyə başlayır. Lakin IV Baqrat onu Silkan dağı yaxınlığında haqlayaraq ağır məğlubiyyətə uğradır. Mühasirədən və təqibdən çox çətinliklə canını qurtaran Fəzl ibn Şavur cəmi 15 süvari ilə Kaxetinin Erso vilayətinə keçə bilir. Burada qarşısına çıxan sakinə əvvəlcə özünü Fəzlin elçisi kimi təqdim edir, guya Fəzl ibn Şavur IV Baqrata qalıb gəlib və bu xəbəri Axsartana çatdırmaq üçün onu Axsartanın yanına göndərib. Lakin onu dərhal tanıyırlar və cavab verirlər ki, "sən Fəzlin elçisi deyilsən, Fəzlin özüsən!". Fəzl ibn Şavurun onu gizlətməsi müqabilində qızıl-gümüş, var-dövlət təklifini qəbul etməyən sakin, onu Jaletiyə – Mesx aznauru İsak Toloşelisdzenin yanına, İsak isə onu Telaviyə – Axsartanın yanına aparır. Axsartan Fəzli Xornabuci və Aradeti müdafiəçilərinə göstərir və hər iki qalanı döyüşsüz geri alır. Sonra isə Fəzli IV Baqrata təhvil verir, əvəzində Boçorma və Ucarmanı IV Baqratdan döyüşsüz geri alır.
"Tarix-i əl-Bab"da Fəzl ibn Şavurun Şəki hökmdarı Axsarxana əsir düşməsi səhnəsi "Kartli salnaməsi"ndən bir qədər fərqlidir. "Tarix-i əl-Bab"a görə Fəzl ibn Şavur bütün adamları həlak olduqdan sonra azıb səhvən "Şəki-Curzan" batriklərindən biri olan İvan ibn Lifaritin (Liparitin) kəndinə gedib çıxıbmış. Fəzl ibn Şavur İvan ibn Lifaritin yanında bir saat qalır, sonra İvan ibn Lifarit onu "lənətə gəlmiş Axsartan ibn Qagikin" yanına aparır. Fəzl ibn Şavur Axsartanın yanında olanda, Axsartan "xəyanət yolu" seçir və onu həbs edib bir neçə gün saxlayır, sonra isə "Apxaz hakiminə" verir.
Maluq qalasını tutması, lakin əlində saxlaya bilməməsi. "Tarix-i əl-Bab"a görə 1071-ci ilin payızında Axsartin Maluq qalasını şəxsən özü müsəlmanların əlindən almış, oraya öz "müavinini" rəhbər təyin etmişdir. Bundan sonra – Şirvanşah I Fəribürz (1063–1096) ilə Şəddadi hökmdarı Fəzl ibn Şavur qalanı birlikdə geri almaq üçün öz aralarında razılığa gələrək qalanı mühasirə edirlər və 1072-ci ilin iyun ayında qalanı ələ keçirib bünövrəsinə qədər sökürlər; orada olan bütün "dinsizləri" – qalanın bütün müdafiəçilərini isə qətlə yetirirlər.
Bu arada — hicri 464-cü ildə (1071/1072) Şirvanşah I Fəribürzun qardaşı Qucaxam ibn Sallar Şəkidə vəfat etmiş, onun nəşi Şəkidən Yəzidiyyətə aparılaraq orada dəfn edilmişdir. Qucaxam 1068-ci ildən qardaşına qarşı çıxırdı, sonra isə Dağıstana qaçmışdı.
Rustaviyə və Losobani qalasına sahib olması. Yuxarıda – Qagik haqqında bölmədə (), IV Baqrat ilə Kldekar eristavı Liparit arasasında mövcud olmuş davamlı mübarizə haqqında məlumat verildi. IV Baqrat və Liparitin ölümlərindən sonra isə onların varisləri II Georgi (1072–1089) və İvane (1059–1074) bir-birləri ilə mübarizə edirdilər. Axsartin isə məhz, bu mübarizədən yararlana bilərək 1073-cü ildə isə Losobani qalasına sahib olur. Buna qədər isə o, Rustavini öz ərazisinə qata bilmişdir.
Məlikşahın yanına getməsi və ikinci dəfə islamı qəbul etməsi. Alp-Arslan vəfatından sonra (1072) Səlcuqilər dövlətində hakimiyyətə gələn oğlu Məlikşahın dövründə səlcuqilərin Gürcüstana yürüşləri xeyli intensivləşdi. "Çarlar-çarı Davidin həyatı" adlanan ХII əsr anonim gürcü mənbəsinə görə II Georgi 1082-ci ildə ölkəsindəki "xristianları xilas etmək üçün" İsfahana – Məlikşahın yanına getməyə məcbur olur. Mənbəyə görə Məlikşah II Georgini sevimli oğlu kimi qarşılamış, Gürcüstana hücumları dayandırmağa söz vermiş, Kaxeti və Heretini ona vermiş və üstəlik, Kaxetini ələ keçirə bilməsi üçün ona böyük ordu da qoşmuşdur. Buna görə də II Georgi Kaxetiyə gəlir və Vecini qalasını mühasirə edir. Lakin qarın yağması ilə əlaqədar mühasirə baş tutmur. II Georgi ilə gələn türk ordusu isə Qabırrıçay ətrafındakı ərazilərdə qışlayır. Bu zaman Axsartan Məlikşahın yanına gedir və yenidən islam dinini qəbul edir. "Bu yolla o, Kaxetini sultandan alır".
ХII əsr erməni tarixçisi (ru) 1082-ci il üçün Şəki çarı Kverikenin adını çəkir. "Çarlar-çarı Davidin həyatı" adlanan ХII əsr anonim gürcü mənbəsinə görə
Kaxetidə Kviriki çarlıq edirdi, çarlıq etməyə layiq kişi, öz düşüncələrinə hakim, əsil xristian idi. Allah çar Davidə imkan verdi, o, Zeda-Zedeni qalasını Kvirikidən aldı.
Zeda-Zedeni (Zedazeni) qalası Tiflisin şimalında idi və "Kartlis tsxovreba"nın XVI əsr redaktəsində ("Çariça Annanın siyahısı") çar Davidin həmin qalanı 1003-cü ildə ələ keçirməsi göstərilir.
"Çarlar-çarı Davidin həyatı"na görə, Gürcü çarı IV David Zeda-Zedeni qalasını II Kvirikenin əlindən aldıqdan bir il sonra (1104) II Kvirike vəfat etdi;
Kaxlar () taxta onun qardaşı oğlu II Axsartanı otutdurdular. Lakin əmisindən tam fərqli olaraq Axsartan çarlara məxsus əlamətlərə malik olmayan boşboğaz, qanunsuz bir insan idi... Bizim kaxlar çarı kimi qeyd etdiyimiz bu Axsartanı, Heretidən olan didebulilər – Arişani və Baram qardaşları və onların dayıları Kavtar Baram oğlu, tutub çara (IV Davidə) təhvil verdi. Çar (IV David) Hereti və Kaxetini tutdu, Ersuxidə böyük döyüş oldu, hansı ki həmin döyüşdə o, (IV David) parlaq bir qələbə qazandı; o zaman kiçik ordu və azsaylı süvari ilə o sultanın saysız-hesabsız süvarilərin məhv etdi; bizi Gəncə atabəyi və düşmənlərlə birlikdə Kaxeti ölkəsindən olan əsgərlərin böyük hissəsi əhatəyə almışdı...
1117-ci ildə Şəkinin müstəqilliyinə son qoyulması və bundan sonra Qriqol oğullarının (qriqolisdzelərin) Gürcüstanın ictimai-siyasi həyatında yeri
Gürcü çarı IV Davidin işğal etdiyi ərazilər, ilbəil.
1117-ci ildə IV David Şəkinin yerli knyazı Qriqolun Asat və Şot adlı iki oğlunun sığındığı Kiş qalasını da tutaraq Şəki dövlətinin müstəqilliyinə son qoyur.
"Çarlar-çarı Davidin həyatı" adlanan ХII əsr anonim gürcü mənbəsinə görə 1117-ci ildə IV David
Qriqolun oğulları Asat və Şotu tutdu və Kiş qalasını ələ keçirdi.
1125–1223-cü illər arasında yazılmış "Hökmdarların tarixi və mədhi" adlı anonim gürcü mənbəsində 1178-ci ildə gürcü çarı III Georgiyə qarşı Heretidə baş vermiş üsyanın rəhbərlərindən biri kimi Qriqol Asat oğlunun da adı çəkilir; o, həlledici döyüşdə atının öldürülməsi səbəbindən yıxılaraq yaralanmışdır.
"Hökmdarların tarixi və mədhi"nə görə çariça Tamaranın (1184–1213) hakimiyyətə başladığı ilk illlərdə Hereti eristavı Asat Qriqol oğlu idi. Daha sonra o, ali orqanda vəzifə almış, oğlu Qriqolu isə öz yerinə Hereti eristavı qoymuşdur.
Beləliklə, məlum olur ki, 1117-ci ildə Şəkinin müstəqilliyi uğrunda Kiş qalasının müdafiəsinə başçılıq etmiş Asat Qriqol oğlunun oğlu Qriqol Asat oğlu 61 il sonra 1178-ci ildə Şəkidə mərkəzi hakimiyyətə qarşı baş vermiş üsyanın rəhbərlərindən biri olmuş, onun oğlu Asat isə çariça Tamaranın dövründə əvvəlcə Hereti eristavı, sonra ali orqanın üzvü, Asatın oğlu Qriqol isə atasından sonra Hereti eristavı olmuşdur.
Gürcü çarlarının rəsmi, yaxud qeyri-rəsmi titulları sırasına "ranların çarı", yaxud "Şəki çarı" titulunun əlavə edilməsi
1117-ci ildə sonra gürcü çarlarının rəsmi, yaxud qeyri-rəsmi titulıarı sırasına "ranların çarı", yaxud "Şəki çarı" titulunu da əlavə olundu. Məsələn, IV David XII əsrin əvvəllərində verdiyi fərmanlarından birində özünü "abxazların və kartvellərin, ranların və kaxların çarı" adlandırır.
Təbrizdə aşkar edilmiş Gürcüstanın tanınmış adamlarının rəsmi məktub nümunələrindən ibarət 1219-cu ilə aid "Məktublar məcmuəsi"ndəki bir nümunədə David (IV David?) "Abxaz, Şəki, Alan və Rus çarlar çarı"; digərində hansısa (anonim) gürcü çarı "Gürcü, Abxaz, Alan, Şəki və Xəzər çarlar çarı"; üçüncündə isə çariça Tamaranın oğlu çar Georgi-Laşa "Abxaz, Şəki və Alan çarlar çarı" kimi göstərilir. XII əsr Şirvan şairi Fələki Şirvani gürcü çarı I Demetrenin ölümünə yazdığı qəsidəsində onu "Abxaz və Şəki şahlar şahı" adlandırırdı.
Nümuzmatika
Böyük Kvirikenin kəsdirdiyi sikkə.
Nümuzmatikada Böyük Kvirikenin adı olan 3 dənə sikkə məlumdur. Bunlar 2012-2013-cü illərdə – ikisi Çuxur Qəbələdə, biri isə Sisianda (Ermənistan) tapılmışdır. İslam nümuzmatik ənənələrinə uyğun olaraq sikkələrdə kəlmeyi-şəhadət, xəlifənin adı da həkk olunub. Ermənistanda tapılan sikkənin metal təlkibi 60 % gümüş, 40 %-i isə misdən ibarətdir. Sikkələrin bir üzündə Kvirikenin adı, titulu, atasının adı ərəb hərfləri ilə ərəb dilində üç sətrdə belə həkk olunub:
əl məlik əl adil Abu-l Fadl K.rki bin Davud
Böyük Kvirikenin xələfi olmuş Qagikin sikkələrinin də bir üzündə ad və titulları ərəb dilində həkk olunmuşdur.
Tarixi coğrafiyası
[[Fayl:|300px|Şəki dövləti (Şəki-Kaxeti sərhədi IX-X əsrin əvvələrində)]]
David Musxeleşviliyə görə gürcü mənbələri IX əsr -X əsrin əvvəlləri üçün Şəki-Kaxeti sərhəddini bu şəkildə göstərir.
David Musxelişvili Orta əsr gürcü mənbələrinə əsəsən Şəki çarlığının tarixi sərhədlərini aşağıdakı şəkildə göstərir:
Qərb tərəfdən Şəki, necə ki biz artıq bilirik, Sanariya ilə, yəni Kaxeti knyazlığı ilə həmsərhəd idi. IX - X əsrin birinci yarısı üçün təxmini sərhəd xəttini gürcü tarixçilərinin göstərdiyi kimi qəbul edə bilərik: Alazan-Həftəran vadisindəVecini və Qavazi (Axalsopeli) kəndlərindən bir qədər qərbdə; Qabırrıçay vadisində − Qareci monastırından və Bodbe kəndindən bir qədər şərqdə. Şərq tərəfdən Şəki kiçik Qəbələ çarlığı ilə həmsərhəd idi. Əgər Qəbələnin – Albaniyanın qədim paytaxının, yerləşdiyi ərazi məlumdursa (Çuxur Qəbələ kəndi yaxınlığında...), onda, təxmini hesab edə bilərik ki, Şəki ilə Qəbələ sərhədi hardasa Əlciqan çayı zonasından (Gürca-dağ? - dağ silsiləsi) keçirdi... Şimalda sərhəd rolunu, əlbəttə ki, Qafqaz Sıra dağları oynayırdı, amma heç bir şübhə ola bilməz ki, Dağıstanın cənub-qərb rayonları çarlığın tərkibinə daxil idi. O ki qaldı cənub sərhədlərinə, İstəxri (933) və “Hüdud əl-aləm”dəki məlumatları nəzərə alaraq ehtimal etmək olar ki, Kür çayı Şəkinin cənub sərhədi olmuşdur.
Qafqaz XI əsrin əvvəllərində, Şəki dövləti "Albaniya çarlığı" adı ilə göstərilir, Travelgeorgia.ru
Şirinbəy Hacıəliyə görə isə Orta əsr gürcü mənbələri Şəki/Heret çarlığının sabit sərhədlərini aşağıdakı şəkildə təsvir edir:
Şərqdə İori çayı mənsəbi, Əyri çayın mənsəbinədək Alazan çayı, Əyri çay; qərbdə Debed çayının Xrami ilə birlikdə Kürə qovuşduğu mənsəbi (Ağstafa rayonu ərazisi), Xunanın qarşı tərəfindən Samebis-xevi çayının İoriyə qovuşduğu mənsəbinədək uzanan sərhəd xətti, Samebis-xevi çayı boyunca Şuamta dağlarınadək, dağın əks tərəfində Turdos-xevi çayı boyunca Qulqulayadək, Ştoris-xevi çayı; şimalda Dağıstan, Didoeti, Tuşeti boyunca Qafqaz dağları; cənubda Kür çayı.
982/983-cü ildə yazılmış anonim mənbədə – “Hüdud əl-aləm”də, Şəki 70 fərsəx uzunluğu olan bir vilayət kimi təqdim edilir. Mənbədə Şəki ilə Tiflis arasında uzunluğu 20 fərsəx olan Sanar vilayətinin yerləşməsi, Qəbələnin isə Şəki-Şirvan-Bərdə arasında olması, Şəki vilayəti əhalisinin müsəlman olması, amma burada həm də “kafir”lərin yaşaması, vilayət hüdudlarının Arranın paytaxtı Bərdə şəhərinin qapısı qarşında yerləşən və nə vaxtsa rusların düşərgəsi olan Mübarəki adlı böyük kəndən başlamaqla (“əvvəli-həddi”) Sunbatman adlı möhtəşəm qala-şəhərdə bitməsi (“axiri-həddi Şəki”), vilayət ərazisində Bərdədən çox da uzaqda olmayan Suq əl-Cəbəl adlı şəhərin olması da qeyd edilib.Vladimir Minorski hesab edir ki, Sunbatman qala-şəhərinin adı “Sunbatın evi” mənasını daşıyır və birbaşa Səhl ibn Sunbatla bağlıdır.
İnzibati ərazi vahidləri – eristavlıqlar
Vaxuşti Baqrationi Böyük Kivirike dövründə Kaxetinin 3, Heretinin isə 4 eristavlıqdan ibarət olduğunu göstərir. Onun fikrincə, Şəki-Kaxeti ərazisində yerləşən
1-ci eristavlıq – inzibati mərkəzi Rustavi olmaqla bütün Kuxeti ərazisini (Kaxeti),
2-ci eristavlıq – inzibati mərkəzi Kvetera olmaqla Ucarmadan yuxarıdakı əraziləri (Kaxeti),
3-cü eristavlıq – inzibati mərkəzi Pankisi, yaxud Marili olmaqla Hereti sərhədlərindən başlayaraq Qafqaz dağlarınadək uzanan ərazləri əhatə edirdi (Kaxeti);
4-cü eristavlıq – inzibati mərkəzi Xornabuci, yəni Xoranta olmaqla Kisixlə birlikdə, Kuxeti hüdudlarına qədər Qanıxçay ilə Kür çayı və Hereti dağları arasındakı Qaret-Kaxeti (Daxili Kaxeti) ərazisini (Şəki/Hereti),
5-ci eristavlıq – inzibati mərkəzi Vecini olmaqla Kisix hüdudlarından yuxarıdakı Turdo çayı ilə Kür çayı və Hereti dağları arasındakı ərazini (Şəki/Hereti),
6-cı eristavlıq – inzibati mərkəzi Maçsi olmaqla Maçis-tsxali (Mazımçay) çayından aşağıdakı və Şakixi ilə Xunzaxi daxil olmaqla Qanıxçayın şərqindəki əraziləri (Şəki/Hereti),
7-ci eristavlıq – inzibati mərkəzi Ştori olmaqla, Ştori çayından Maçis-tsxaliyə qədər, Didoeti də daxil olmaqla Qanıxçayın şimal-şərqindəki əraziləri əhatə edib (Şəki/Hereti).
Gürcü tədqiqatçılarından Mariam Lordkipanidze hesab edir ki, görünür bu məsələdə Vaxuştinin mənbəsi “Kartli salnaməsi” olmuşdur. Məsələn, orada XI əsrin 40-cı illərində IV Baqratın Kaxetiyə (Kaxetiyə və Heretiyə) hücum etməsindən bəhs edilərkən, həmin vaxt onun Pankisi eristavı Varcanisdzeni, Xornabuci eristavı – Vaçeni (Qurgen Berinin oğlu), Ştori və Maçeli eristavı – Cedini (Qoderzinin bacısı oğlu) əsir götürməsi barədə məlumat verilir, Alp Arslanın dövrünə aid bəhsdə isə Vecini eristavı Sirkvalelinin adı çəkilir. Vaxuşti eristavlıqlarının adlarını sadalayarkən yalnız həmin mənbədə adları çəkilən eristavların idarə etdikləri eristavlıqların adlarını göstərmişdir. Amma ehtimal etmək olar ki, digər eristavlıqlar da mövcud olmuşdur; məsələn,
9-cu eristavlıq – Kiş eristavlığı (Şəki/Hereti) və s.
“Tarix-i əl-Bab”da Kldekari eristavı İvan ibn Lifaritin (Liparitin) “Şəki-Curzan” batriki kimi təqdim edilməsinə görə isə
10-cu eristavlıq – Kldekari eristavlığının (Şəki/Hereti, yaxud Kaxeti) adını da bu siyahıya əlavə etmək olar.
Qafqazın 1060-cı il xəritəsində Şəki ilə Xunzaxın yeri.
Şirinbəy Hacıəli isə Vaxuşti Baqrationinin Şəki ilə birlikdə Xunzaxı da Maçin eristavlığına aid etməsi ilə razılaşmır. Onun fikrincə,
Avar Koysu çayının aşağı axarında yerləşən Xunzax heç bir halda Qafqaz dağlarının cənub yamacında yerləşən Şəki ilə birlikdə kiçik bir eristavlığa tabe etdirilə bilməzdi. Ən azı ona görə ki, müvafiq dövrdə Xunzax (Xumrac) Şimali Qafqazda ən güclü və nüfuzlu çarlıq olan Sahib əs-Sərir ölkəsinin paytaxtı idi. Digər tərəfdən, Xunzaxın Şəki və Maçin eristavlığından çox-çox uzaqda yerləşməsi, habelə bunların arasında dördüncü Ştori eristavına tabe etdirilmiş Didoetinin yerləşməsi Xunzaxın Maçin eristavlığı tərkibində olmasını mümkünsüz edir. Fikrimizcə, mətndəki “Xunzax” əvəzinə Şəki yaxınlığında yerləşən “Xayzan” oxunmalıdır.
Etnik tərkib
Tədqiqatçıların fikrincə, XI əsr gürcü tarixçisi Sumbat Davitisdze sanarlar ilə şakları eyni xalq kimi göstərir.
Lakin, əgər sanarların etnik mənşəyi mübahisəli hesab olunursa və bir sıra tədqiqatçılar onları Qafqaz xalqlarının şərq qurupua aid edir, digər tədqiqatçılar isə onları gürcü hesab edirlərsə, Sumbat Davitisdzedə adı çəkilən şakların – yəni şəkililərin, alban tayfası olması üzərində heç bir mübahisə yoxdur. Gürcü tədqiqatçıları da hesab edirlər ki,
gürcü və xarici yazılı mənbələrində tarixi Hereti əyaləti “Ran”, “Albaniya”, “Şaki” adı ilə təqdim olunur. “Ranlar” Orta əsr gürcü mənbələrində bir alban tayfası adıdır. Alban tayfası həmin mənbələrdə həm də herlər kimi xatırlanır, buna görə də ranlar və herlər identik anlayışdır.
David Musxeleşviliyə görə,
...əgər V əsr üçün Hereti eristavlığı ərazisində əsasən alban-iber əhalinin yaşadığını, cənub hissəsində həm də ermənilərin məskunlaşdığını söyləmək mümkündürsə, X əsrin ortaları üçün, hansı ki bu vaxt herlərin xalkedonizmə keçməsi artıq başa çatmışdır, bu ərazinin bütün əhalisi, kiçik erməni icması ilə birlikdə tamamilə gürcüləşmişdir.
Daha sonra David Musxeleşvili Şəkinin Şərqi Gürcüstanda adi bir gürcü vilayəti olmasının sübutu kimi erməni tarixçisi Vardanın “Şəki quqarlar vilayətidir” yazdığını əsas göstərərək monoqrafiyasını bitirir.
Lakin, digər tədqiqatçı Quram Qumba, Vardanın “Aşxarasuys” əsərinin üç əlyazma nüsxəsində heç də “Şəki quqarlar vilayətidir” yox, əslində “Şəki qarqarlar vilayətidir” yazıldığını, erməni tarixi-ədəbiyyatında “qarqarlar” əvəzinə “quqarlar” yazılması ilə bağlı bunun yeganə fakt olmadığını, başqa belə faktlara da təsadüf edildiyini göstərir, daha sonra qeyd edir ki, “Aşxarasuys”da “Albaniya” və “Qarqarasik” sözləri “Şəki” sözünün ekvivalentidir; David Musxeleşvilinin Vardandan iqtibas gətirdiyi cümlənin ən doğru tərcüməsi isə “Şəki Qarqarsikdir”, yəni “Şəki Albaniyadır” mənasındadır.
Şəki və Şəki-Kaxeti hökmdarları narrativ mənbələrdə necə təqdim edilirlər?
Şəki hökmdarlarının “ranlar çarı” titulu daşıması səbəbindən bu bayrağın Şəki dövlətinə aid olması ehtimalı var.
19-cu əsrdə Şəki xanlığının gerbi olması ilə bağlı iddialar var, Sfinksin yunan mifologiyasına aid olması və 1010—1029-cu illər arasında tikilmiş Svetitsxoveli kilsəsinin divar rəsmlərində də anoloji təsvirə təsadüf edilməsi, bu təsvirin xristianlıq dövründən Şəkinin gerbi olması ehtimalını doğurur. 1010—1029-cu illər arasında tikilmiş Svetitsxoveli kilsəsinin divar rəsmlərində Sfinks təsviri.
Ziya Bünyadovun “Azərbaycan IIV-IX əsrlərdə” kitabında «ilk dövrlərin ən yaxşı və mötəbər məxəzlərindən biri hesab olunan Bəlazuridən (əl-Bəlazuridən) götürül»məsi göstərilməklə belə bir cümlə getmişdir: «Bundan sonra I Qubad özü Arrana gəldi, burada Beyləqan, Bərdə, Qəbələ, Dərbənd və Şəki şəhərlərini salıb möhkəmləndirdi» (Bünyadov Z. M., 2007. səh. 52). Bu Şəkinin adının bir qədər də əvvəlki tarixi hadisələrin təsvirində çəkilməsi kimi qəbul edilə bilərdi. Lakin müvafiq hissənin Hikmət Əkbərov tərəfindən edilmiş tam tərcüməsində Şəkinin adı yoxdur: «Onun ardınca (Şah) Qubad buraya gəldi. Arranda Beyləqan şəhərini və ölkənin əsas şəhəri sayılan Bərdəni və Qəbələni- yəni Xəzər şəhərini saldırdı. Daha sonra o, Şarvan vilayəti ilə Alan qapısı arasında çiy kərpicdən sədd tikdirdi və həmin çiy kərpicdən tikilmiş səddin boyunca 360 şəhər saldırdı ki, bu şəhərlər də Bəbu-l-Əbvab salınandan sonra dağıdıldı.» (əl-Bəlazuri, 2005. səh. 105)
“Kartlis tsxovreba”da Arçilin iki çay arasında Nuxpati şəhər-qalasını tikdirməsi də qeyd olunur:
Orijinal mətn(rus.)
И построил (Арчил) в междуречье город-крепость Нухпати. Нухпатийцы же были язычниками и природы хищной, но Глухой посек их множество. И силой крестил их Арчил, – Картлис Цховреба, 2008. səh. 112.
Əlbəttə ki Nuxpatini mənbələrdə adı XVII əsrdən etibarən kiçik kənd kimi çəkilən və yalnız XVIII əsrin ortalanında şəhərə çevrilən Nuxa ilə eyniləşdirmək mümkün deyil. Şirinbəy Hacıəli də hesab edir ki, gürcü mənbəsində açıq-aydın şəkildə Nuxpatinin Şəkidə yox, Kaxetidə yerləşdiyi göstərilir (Əliyev Ş. H., 2007. səh. 78).
Münəccimbaşı hadisənin tarixini 820-ci il göstərir və bütün tədqiqatçılar bunu ciddi qəbu ediblər. Lakin, məsələ burasındadır ki, Xalid Cənubi Qafqazda ən azı 4 dəfə qubernator olmuşdur (813/814-cü ildə, 828-832-ci illərdə, az müddət 841-ci ildə və bir daha xəlifə (842-845) dövründə) (Ter-Ghewondyan, 1976. səh. 28) və Xalidin 820-ci ildə Cənubi Qafqazda olması barədə heç bir məlumat yoxdur. Buna görə də, Şəki əhalisinin Xalidə qarşı üsyan etdiyi tarix 813/814-cü il üçün daha uyğun görünür.
“Haykazun” Qeqarkunikdə hakimiyyətdə olan knyaz sülaləsinin adı idi; onlar özlərini əfsanəvi Hayk nəslindən olduqlarını iddia edirdilər. (Иованнес Драсханакертци, XXI-XXX, 1986. səh. ...(qeyd: 124). Albaniya tarixində Qriqor Hamamın oğlu Əbu Əlinin də Haykazun olması göstərilir:
Orijinal mətn(ing.)
Спустя четыре года, когда Новый год совпал со святой Пасхой, был убит своим родичем Смбатом князь Алуанка Апу Али hАйказуни, – Мовсес Каланкатуаци., 1985
821—831/832-ci illərdə Qelam-Qeqarkunik vilayətinin hakimi Saak idi. O, Sünik knyazı Vasakın kiçik oğlu idi.
Bəzi tədqiqatçılara görə Qriqor Hammam Hereti knyazlarından ilk olaraq – 893-cü ildə, çar titulu qəbul etmiş hökmdardır
Orijinal mətn(rus.)
Из эретских князей титул царя в 893 г. принимает князь Амам (Папуашвили Т. Г. Из политической истории Эрети, с. 70—71) – Лордкипанидзе М. Д., § 2. Эрети, 1988.
. Şirinbəy Hacıəli isə David Musxelişviliyə istinad edərək (ru) kəndindəki kilsənin kitabəsində Hammamın adının çəkildiyini göstərir (Əliyev Ş. H., 2007. səh. 82). Lakin David Musxelişvili Eredvi kəndindəki kilsənin kitabəsində Hammamın adının çəkildiyini yox, yalnız “herlər çarının varisi” ifadəsinin işləndiyini yazır və əlavə edir ki, herlər çarının varisi, yəni ki Hammamın varisi deməkdir (Мусхелишвили Д. Л., 1982. səh. 38). Yuxarıda Eredvi kəndindəki kilsənin kitabəsinin mətni iqtibas gətirilib və orada nə Şirinbəy Hacıəlinin yazdığı kimi Hammamın adı var, nə də David Musxelişvilinin yazdığı kimi “herlər çarının varisi” ifadəsi. İqtibas gətirilən mətndə heretililərin çarından, yəni Atrnersehdən söhbət gedir (Гунба М. М., 2012):
Xorepiskop— sanar hakimlərinin titulu. İlk dövrlərdə Sanariya xorepiskopları dini hakimiyyətlə yanaşı, dünyəvi hakimiyyəti də əllərinə almış, bundan sonra sanarlara rəhbərlik edərək Kaxetinin birləşdirilməsinə və erkənfeodal gürcü dövlətinin – yaranmasına nail olmuşlar. Nəticədə bu dövlətin başında duran knyazlar ənənəvi qaydada xorepiskop titulu qəbul edirdilər. Xorepiskop titulu artıq teokratik funksiyasını itirmiş, feodal dövlətinin dünyəvi başçısının tituluna çevrilmişdir. Картлис Цховреба, 2008. səh. 167, qeyd 33
Məsudidən azərbaycan dilinə edilən bir tərcümədə: Azər ibn Nəbih ibn Məhacir, — Vəlixanlı N. M., 1974. səh. 61
İbn Havqəl X əsrin ortaları üçün öz kitabında həm Əbu Əbdülməlik adı ilə tanınan Şəki hökmdarı Asxasın adını və həm də ətraf vilayətlərin Sanxarib adlı 3 hakiminin adını çəkir. Bunlardan birincisi Rab ərazisini idarə edən ibn Suvar adı ilə tanınan Sanxarib, ikincisi Xacin hakimi Sanxarib. 941-957-cü illər arasında Şəki hakimi Salarilər dövlətinə bac olaraq ildə 1 milyon dirhəm, Rab ərazisini idarə edən Sanxarib 300 min dirhəm və əlavə hədiyyələr, Xacın hakimi isə 100 min dirhəm və əlavə olaraq 50 min dirhəm dəyərində atlar və hədyyələr verirdi (səh.:105). Bunlar – Şəki hakimi Asxas və 2 Sanxarib eyni dövrdə yaşamışlar. 3-cü Sanxarib isə Sanariya hakimi kimi təqdim olunur (səh.: 99) (Ибн Рустэ., 1903. səh. 99,105) və bunun hakimiyyətdə olduğu dövr İbn Havqəlin kitabının yazıldığı illərə – X əsrin 70-ci illərinə, gedib çıxa bilər. Buna görə də Rub ərazilərinin hakimi Sanxaribi Sanariya çarı Sanxariblə eyniləşdirmək mümkündür. Aqafangel Krımski də İbn Həvqəldəki Rab ərazisini Sanariya ilə, Rab ərazisini idarə edən Sanxaribi, Sanariya çarı kimi təqdim edilən İbn Suvar Sanxarib ilə və “Albaniya tarixi”ndəki Sevadanın oğlu Sənəkərim ilə eyniləşdirir (Əliyev Ş. H., 2007. səh. 94). Çatışmayan yalnız bir şey qalır, o da Sənəkərim adlı çarın Sanariyada hakimiyyətdə olmasını təsdiqləyən digər mənbələrdir.
234 год грузинского хроникона соответствует 1014 году. По сообщению Аристакэса Ластивертци, Баграт скончался в 464 году армянского летосчисления, что соответствует 1015 году (см . Э. Такаишвили, указ. русский перевод, с. 161, прим. 2; К. Н. Юзбашян, комментарии к указ. переводу Аристакэса, с. 114, прим. 22(Картлис Цховреба, 2008. səh. 240, qeyd 129.).
Göstərilən ildə və göstərilən ilə yaxın illərdə IV Baqratın Bərdəyə hücum etməsi ilə bağlı digər mənbələrdə, o cümlədən gürcü mənbələrində heç bir məlumat yoxdur. Çox güman ki burada söhbət IV Baqratdan yox, əslində 1065-ci ilin oktyabr ayında Arrana yürüş etmiş, o cümlədən Bərdəni 3 gün mühasirədə saxlamış şəkililərlərlə allanların birgə yürüşündən gedir:
IV Baqratın söy kökü bir tərəfdən Qriqor Hammama gedib çıxırdı və o, əvvəlki Şəki hökmdarları ilə – Atrnerseh və İşxan Əbu Əbdülmalik ilə uzaq qohumluq əlaqələrinə malik idi:
Tarixçiliyə məlum olan (ka) XVII əsrdə tikilib və indiki Gürcüstan respublikasınınŞida Kartli ölkəsinin Kareli bələdiyyə rayonu ərazisindəki Aradeti kəndindədir. Bu yer həm Kaxeti hüdudlarından bir qədər kənardır və həm də Şəddədilər dövlətinin nüfuz dairəsindən. Ehtimal etmək olar ki “Kartli salnaməsi”ndə adı çəkilən Aradeti, onunla birlidə adı çəkilən və yeri məlum olan Xornabucidən çox da uzaqda deyildir.
ДИДЕБУЛИ (от груз, “диди” - большой, великий) - лицо, принадлежавшее к высшему слою феодального класса, который уже в VII-IX вв. образовали дид-диди азнауры. Когда в XV в. феодальная аристократия сложилась в отдельное сословие тавадов, среди них дидебули тавады или просто дидебулы, букв, вельможи, являлись обладателями наиболее обширных владений и высших должностей; в начале XVIII в. в Картли дидебулами почитались главы пяти-шести наиболее крупных феодальных домов.([1] 2011-10-31 at the Wayback Machine).
Ruslar Bərdəni 943-cü ildə tutmuşdular.
Yuxarıda qeyd edildiyi kimi () Səhl ibn Sunbata xəlifə tərəfindən “Erməniyyə, İberiya və Albaniya üzərində” ali hakimiyyətin verilməsini göstərən “Alban ölkəsinin tarixi”ndə, cəmi 1 il sonra adı çəkilən 3 ölkə hakiminin artıq “hökmdarlar ağası” Hovannesin olması qeyd edilir. Bundan sonra tarix səhnəsində uzun müddət Səhl ibn Sunbatın adına təsadüf olunmur. Yalnız X əsrin ikinci yarısı – X əvvəllərində yaşamış erməni tarixçisi Tovma Artsruni, 980-cı ildə yazmağa başlıadığı əsərində Səhl ibn Smbatın 854-cü ildə Xaçın hakimi Atrnerseh və ArtsakdakıKtiş hakimi Yesai əbu Musa ilə birlikdə ərəb sərkərdəsi Buğa əl-Kəbir tərəfindən tutularaq Xilafətin paytaxtına aparıldığını yazır (Dowsett C., 1957. səh. 463
Orijinal mətn(ing.)
Among theprisoners captured by Boga al Kabir in 854 John Catalicos and Tovma Arcrunimention three Albanian princes: Atrnerseh, lord of Xacen, Sahl son of Smbat, lord of Sake, and Esay Abu Muse, lord of Ktis in Arcax..
). Lakin eyni hadisə barədə məlumat verən ərəb mənbəsi Samirəyə göndərilənlərin adları arasında Səhlin yox, oğlunun – Arran patriki Müəvviyə İbn Səhl, ibn Sunbatın adını çəkir( Ибн-ал-Асир, 1940). Mümkündüqr ki, Tovma Artsruni mətndə Müəvviyənin adını buraxmış, əvəzində mətndə yalnız Müəvviyənin atasının adı qalmışdır; əgər belədirsə, deməli, Tovma Artsruninin Şəki hakimi kimi təqdim etdiyi şəxs, İbn əl-Əsirdə Arran batriki kimi göstərilir; Səhl ibn Sunbat isə Babəyi ərəblərə təslim edəndən 1 il sonra artıq həyatda olmamışdır.
Ziya Bünyadov “Albaniya tarixi” kitabında Adarnerseh barədə qeyd edir (III kitab, 118-ci qeyd): «Adərnersə ibn İshaq əl Xaçinin adı Təbəridə (III, s. 1416) rast olunur» (Moisey Kalankatuklu., 2006. səh. 378).
Официальная титулатура правителя этого новообразованного царства, которого летопись обычно упоминает как «царя кахов» или «царя Кахети», была – «царь ранов и кахов» .
Названия этого царства грузины производили от имени ближайших их соседей, древнеалванского племени эров, арабы − от имени столицы, г. Шаки. Армяне же и византийцы назвали его так потому, что оно возникло територии бывшаго Алванского царсва.
Mənim xeyirxah, ədalətli, Allahsevər və sevimli qardaş və peşə yoldaşlarıma – Albaniya katolikosu cənab Abbasa, bahalat yepiskopu Moiseye, Qələbə yepiskopu Qriqora, Amaras yepiskopu Hromrika, Balasakan (Beyləqan) yepiskopu Trimoteye, Şəki yepiskopu Ambakuma, Girdiman yepiskopu Yovhankaya Böyük Konqmank yepiskopu Qevonda – ermənilər katolikosu İovannes, Taron yepiskopu Abraham, çar iqamətgahının yepiskopu Qriqor, Tayk yepiskopu Stepannos, Orxorunik yepiskopu Maştos, Vənənd yepiskopu Givt, Assuriya yepiskopu Abdişo, Amatunilərin yepiskopu Rap, Rştunilərin yepiskopu Kristofor, Mokk yepiskopu Sekundos və bütün qalan erməni yepiskoplarından salam və ehtiram!...
Собрав сильное войско, Хаган поручив его полководцу своему, Ражу-Тархану, из поколения Хатирлитбера, и отправил на страну нашу, находившуюся под управлением Езида. Рассыпавшись по северной стороне большой реки Куры, Хазары овладели многими областями: Хеджар, Kaгa, Остани, Марзпаньян, Габанд, Гегаву, Шаке, Биес, Хени, Камбехчан, Хозмас — все области агванские.
Второй этап иверо-алванских политических взаимоотношений заканчивается к средине VIII века, когда образовалось феодальное княжество (позднее – царство) Эрети, которое включало в себя, кроме территории бывшего эриставства Эрети, также древнеалванский кантон Шаки
Усилились сарацины на земле Рана. Завоевали Газир и Армению. А Маслама воевал с греками. Племянники же Адарнасе Слепого, трое братьев, что выжгли глаза брату отца своего, прибыли из Тарона в Шаких и обосновались там по велению Арчила, ибо все пределы Кавказа до Рана были обезлюдены. Эрети же и Кахети спаслись из-за обилия лесов. И утвердились трое братьев там до самой Гулгулы..
Вопрос о генеалогии поселившихся в Шаки (Эрети) трех братьев и связях последующих эретских князей с ними вызывает разногласия между исследователями. Ряд исследователей относят их к Багратидам ( Минорский, Туманов, Бердзенишвили, Папуашвили, Мусхелишвили), другая – к Михранидам или их предшественникам (Броссе, Довсет, Буниятов и др.). Обзор источников и литературы по данному вопросу см.: Папуашвили Т. Г. Из политической истории Эрети, с. 64—68.
Katolikos Movses yarım il kürsüdə oturdu. Katolikos Davud iyirmi səkkiz il kürsüdə oturdu. O, Qəbələ yepiskopluğundan seçilmişdi. O, Şəki hökmdarının qanunsuz nikahına xeyir-dua vermişdi.
Seki dovleti Seki melikliyi Seki sahligi Seki carligi daha sonra Seki hakimliyi ve sonra Seki xanligi indiki Azerbaycan Respublikasi erazisinin simal qerbinde Gurcustan Respublikasi erazisinin serqinde ve Rusiya Federasiyasinin Dagistan Respublikasi erazisinin cenubunda en geci VII esrin ortalarindan 1117 ci ile qeder movcud olmus dovlet Seki dovletiCarliq en geci VII esrin ortalari 1117 Rani bayragi Seki xanlarinin sarayinin tavaninda Sfinks tesviri Birlesmis Seki Kaxeti Hereti Kaxeti erazisi gurcu menbelerine esasen Xeritede birlesmeye qederki Seki Kaxeti serheddi de gosterilir paytaxt Xayzan Seki Telavi XI esrin ikinci yarisinda Kis XII esrin evvellerinden Din xristianliq islamIdareetme formasi MonarxiyaSulale mehraniler ranlar cari yaxud Seki hokmdari Atrnerseh Isxan Ebu Ebdulmalik Dinarranlar ve kaxlar cari yaxud Seki Kaxeti hokmdari Boyuk Kvirike Qagik I Axsartan II Kvirike II AxsartanKis qalasinin rehberleri Asat Qriqol oglu ve Sot Qriqol ogluIndiki dovletler Azerbaycan Gurcustan RusiyaTarix en geci VII esrin ortalari Hokmdarligin meydana cixmasi 1008 1010 1014 1015 III Baqrat terefinden tutuldu en geci 1032 1038 ci ilden Kaxeti ile birlesdi 1104 Kaxeti IV David terefinden tutuldu 1117 Kis qalasi IV David terefinden tutulduHansi dovletin erazisinde yaranmis ve sonda erazisi hansi dovletin erazisine qatilmisdir Qafqaz Albaniyasi Gurcustan carligi Sirvansahlar dovleti Hulakuler dovleti Menbelerde ilk olaraq ereblerin VII esrin ortalarinda Cenubi Qafqaza etdikleri yuruslerinden behs edilerken adi cekilir Gurcu menbelerine esasen Sekide VIII esrin ortalarinda knyazliq formalasmis IX esrin evvelleri ucun bu carliga cevrilmisdir Albaniya tarixi nde ise Seki hokmdarliginin movcud olmasi ilk defe yalniz IH esrin ortalari ucun xatirlanir IH evvellerinde Seki hokmdari Qriqor Hammamin oglu Atrnerseh hemin esrin ortalarinda Atrnersehin oglu Isxan Ebu Ebdulmalik olmusdur XI esrin onuncu illerinin evvelleri ucun ise menbelerde carica Dinarin adi cekilir Dinar Atrnersehin arvadi ve Isxan Ebu Ebdulmalikin anasi idi XI esrin onuncu illerinde onun 90 dan cox yasi olmali idi XI esrin birinci rubunde Seki iki defe gurcu cari III Baqrat 1008 1014 15 terefinden tutulmus onun olumunden sonra 1014 15 ise musteqilliyi berpa olmus az sonra XI esrin otuzuncu illerinin evvellerinden gec olmayaraq Kaxeti ile birlesmisdir Bu gurcu menbelerinde Hereti Kaxeti yaxud Kaxeti diger menbelerde ise evvelki kimi yene de Seki yaxud Albaniya adlanmis hokmdarlari ise artiq ranlarin ve kaxlarin cari titulunu dasimisdir Birlesmeye qeder ise Seki hokmdarlarinin titulu ranlarin cari yeni albanlarin cari olmusdur Birlesme 1104 cu ile qeder gurcu cari IV David terefinden Kaxetinin tutulmasina qeder davamli olmus birlesmis dovletin birinci hokmdari Boyuk Kvirikeden sonra onun bacisinin oglu nevesi neticesi ve en nehayetde kotucesi hakimiyyetde bir birlerini evez etmisler 1117 ci ilde ise IV David Sekinin yerli knyazi Qriqolun Asat ve Sot adli iki oglunun sigindigi Kis qalasini da tutaraq Seki dovletinin musteqilliyine son qoydu Bundan sonra gurcu carlarinin resmi yaxud qeyri resmi titullari sirasina ranlarin cari yaxud Seki cari titulu da elave olundu 1117 ci ilde Sekinin musteqilliyi ugrunda Kis qalasinin mudafiesine basciliq etmis Asat Qriqol oglunun oglu Qriqol Asat oglu ise 61 il sonra 1178 ci ilde Sekide merkezi hakimiyyete qarsi bas vermis usyanin rehberlerinden biri olmus onun oglu Asat carica Tamaranin 1184 1213 dovrunde evvelce Hereti eristavi sonra ali orqanin uzvu olmus Asatin oglu Qriqol ise atasindan sonra Hereti eristavi vezifesini tutmusdur XIII esrin birinci rubunde Seki erazisi Sirvansahlar dovletinin daha sonra XIV esrin evvellerinde ise ayrica vilayet kimi Hulakuler dovletinin Azerbaycan adli bolgesinin terkibinde idi XIV esrin son rubunde ise Sekinin musteqilliyi berpa olunmus 1117 ci ilde legv edilmis Seki dovletinin yerinde Seki hokmdarligi meydana cixmisdir AdlanmasiMuasir gurcu tarixcilerinden David Musxelesvili hesab edir ki ereb menbelerinde adi cekilen Seki carligi gurcu menbelerinde Hereti ermeni ve Bizans menbelerinde ise Albaniya carligi kimi gosterilir David Musxelesviliye gore gurculer bu dovleti en yaxin qonsularinin qedim alban tayfalarindan biri olan herlerin adi ile erebler bu dovleti paytaxti Seki seherinin adi ile ermeniler ve bizanslilar ise onu bu yerde daha evvel movcud olmus Albaniya carliginin adi ile taniyirmislar David Musxelesvili bununla yanasi olaraq hem de qeyd edir ki nedense Kartlis tsxovreba da da bezen Hereti termininin evezine Seki termini isledilir gurcu menbelerinde X esre qeder Hereti knyazligi barede hec bir melumat yoxdur Seki adi Kartlis tsxovreba da Seki dovleti tarixinin oyrenilmesi ucun en ehemiyyetli ilkin menbe rolunu oynayan ve XIV esre qederki tarixi hadiselerden behs eden Qedim Kartlis tsxovreba muxtelif dovrlerde ayri ayri muellifler terefinden yazilmis bir birini tamamlayan 10 meqaleden ibaretdir XV XVII esrlere aid redakte variantlari var son redaktesi ise XVIII esrde edilib Qedim Kartlis tsxovreba da yer adi kimi Seki sozune yalniz 1 defe XI esr muellifi Cauanser Cauanserianinin qeleme aldigi Vaxtanq Qorqasalin heyati adli meqalede Sakix seklinde tesaduf edilir 1 yerde XI esr gurcu tarixcisi en Baqrationilerin tarixi ve hekayesi nde ise etnos adi kimi saklar sozu isledilir Bunlar istisna olmaqla Qedim Kartlis tsxovreba da Seki erazisi Hereti Seki ehalisi ise herler adi ile teqdim olunur TarixiSekinin adi cekilen ilk tarixi hadiseler ve Sekiden cixmis Albaniya katolikoslari Kis kilsesi Albaniya tarixi ne gore hele I esrde hevari Yelisey Gis kendinde kilse tikmisdir Bundan uc esr sonra Mesrop Mastots 361 362 440 bir muddet bu kendde missionerlik fealiyyeti ile mesgul olmus gederken sagirdlerinden birine muqeddes xacin zerreciyini vermisdir Mesropun getmesinden sonra onun sagirdleri basqina meruz qalmis ve oldurulmusler Kend ehalisi ise oldurulenlerin qebri uzerinde dordbucaqli sovme tikir Daha uc esr kecenden sonra Cavansirin 616 681 qardasi Varaz Peroz hemin sovmeni temir etmek isteyir lakin gunbezini soke bilmir Varaz Perozdan sonra evvel Seki yepiskopu 683 689 cu illerde ise Albaniya katolikosu olmus Yeliazar sovmenin gunbezini sokur ve Mesropun getirdiyi muqeddes xac zerreciyini tapir IX esr ereb tarixcisi el Belazuri VI esrde bas vermis hadiselerden behs ederken gosterir ki Iran sahi I Xosrov Enusirevan oz hakimiyyeti dovrunde 531 579 Arran torpaginda Sekken Kemiberan qapilarini ve Dudaniyye qapilarini saldirdi Bu Sekinin adi cekilen ilk iki tarixi hadiselerden biridir Sekinin adi cekilen ikinci ilk tarixi hadise ise ermeni katolikosu II Iovannesin oz katolikoslugu dovrunde 557 574 ci illerde Albaniya katolikosu Abbasa 551 595 unvanladigi mektubunda Seki yepiskopu da adini cekmesidir Mektubdan aydin olur ki artiq 557 574 cu iller arasinda Alban kilsesinin tabeliyinde olan 8 yepiskopluqdan birinin adi Seki imis ve Seki yepiskopun adi ise Ambakum imis Bundan sonra Albaniya tarixi nde daha bir Seki yepiskopunun Yeliazarin ve bir de Sekide kicik kesis olmus Mikayilin adlari gosterilir Bunlardan birincisi 683 689 cu illerde ikincisi ise 707 744 cu illerde Albaniya katolikosu idi ve her ikisi katolikos kursusune eylesene qeder Sekide dini fealiyyetle mesgul olmuslar Adlari cekilenlerden sonra Albaniya katolikos kursusu hele 1000 il movcud olsa da bu kursude Sekiden bir nefer bele oturmamisdir o cumleden Albaniya katolikosuna tabe olan sonraki Seki yepiskop ve kesislerinin adlari da melum deyil Sekinin adinin ilk defe vilayet kimi cekilmesi Albaniya tarixi nde Sekinin vilayet yaxud seher olmasi ile bagli hec bir qeyd yoxdur Evezinde ise VII esr ermeni muellifi Ananiya Sirakli Asxaratsuyts da Sekini Qafqaz Albaniyasinin bir vilayeti olaraq gosterir O cumleden VIII esr ermeni tarixcisi ru da Sekinin adini vilayet adi kimi cekir o VII esrin sonlarinda Cenubi Qafqazda xezerlerin hucumuna meruz qalmis vilayetlerin adlarini sadalayarken Sekinin adini da gosterir ve bu vilayetin Albaniya vilayeti oldugunu qeyd edir Hokmdarligin meydana cixmasi ve anonim hakimler Sekinin Albaniyanin bir vilayetinden musteqil bir hokmdarliga cevrilmesi menbelerde ilk olaraq VII esrin ortalarinda bas vermis bezi tarixi hadiselerin tesvirinde gosterilir Meselen Belazuri yazir ki Osman ibn Effanin xelifeliyi zamani 644 656 Salman ibn Rebienin komandanligi altinda Qafqaz Albaniyasina gelen erebler Kur cayini kecerek Qebeleni tutmus sonra ise Sekken ve Kemiberan hokmdarlari ile vergi odemeleri serti ile muqavile baglamisdirlar Gurcu menbelerine gore ise VIII esrin ortalarinda kecmis gurcu eristavligi Heretinin yeni qedim alban kantonu Sekinin yerinde Hereti knyazligi formalasmis daha sonra bu carliga cevrilmisdir Basqa sozle VI esrde Iberiya cari Vaxtanq Qorqasali 440 502 oz carliginin erazisine qatdigi qedim alban carliginin bezi kantonlarindan ibaret Hereti eristavligini tesis etmis Kaxeti cari en hakimiyyeti dovrunde 736 786 ci illerde ise onun himayesi altinda ru Seki vilayetine kocmus uc qardas Arcilin ozunun 786 ve oglunun olumunden 807 sonra vilayetin musteqilliyine nail olmus ve car adlanmisdirlar Sekiye kocmus uc qardasin yaxud onlarin neslinden olmasi ehtimal edilen sonraki Seki hokmdarlarinin genealogiyasi bir qeder mubahiselidir bir sira tedqiqatcilar onlari Baqratilerden digerleri ise Mehranilerden yaxud Mehranilerin seleflerinden hesab edirler Alban olkesinin tarixi nde ise Sekide hokmdarliginin movcud olmasi fakti bir qeder de gec yalniz IX esrin ortalari ucun ozu de oteri olaraq taninir texminen 820 853 arasinda Albaniya katolikosu olan Davudun hemdovru olmus hansisa Seki hokmdarindan behs edilir amma adi cekilmir Ereblere qarsi usyan XI esrin son rubunun evvelinde namelum muellif terefinden yazilmis Tarix i el Bab a gore xelife Memun 813 833 Xalid ibn Yezid es Seybanini Azerbaycan Arran ve Ermenistana vali gonderdiyi zaman Seki ehalisi usyan qaldirmis ve onun numayendesini amilini oldurmusdur Xalid onlara qarsi hereket etdi baxmayaraq ki onlar Xalide gece vaxti hucum etdiler Xalid onlari meglubiyyete ugratdi ve onlardan coxunu oldurdu Onlar sulh teklif etdiler Xalid onlarla ilde 500 min dirhem odemeleri serti ile sulhe razilasdi ve girov adamlar goturub getdi Hadisenin tesvirinde Seki hokmdarinin adi cekilmese de fealiyyeti qabariq sekilde hiss edilir Aydindir ki Xalidle sulh baglayan ve ona ilde 500 min dirhem odemeye boyun olan Seki agsaqqallari yox hansisa Seki hokmdari ola bilerdi Sehl ibn Sunbat yaxud Muaviye ibn Sehl Alban olkesinin tarixi nde Movses Kalankatuaci 1985 Sehl ibn Sunbat haqqinda ve ona aid ola bilecek yalniz asagidaki melumatlar var Sehl ibn Sunbatin knyaz titulu dasimasi Sehl ibn Sunbatin boyuk knyaz ve igid olmasi Sehl ibn Sunbatin Zermihr padsah neslinden olan knyaz Eransahik Smbatin oglu olmasi Sehl ibn Sunbatin qardaslarinin olmasi ve doyuse qardaslari ile birlikde getmesi Sehl ibn Sunbatin 821 22 ci ilde Berdeden cixib Amaras vilayetini qaret eden min nefere qeder esir alib Mets Iranika yeparxiyasina aid Sikarkar menteqesinde mohkemlenen ereblere oz qardaslari ve oz qosunu ile sehercagi hucum ederek esirleri azad etmesi ereblerden coxunu qilincdan kecirerek qalanini qacirtmasi 837 838 ci ilde Bagdaddan Albaniyaya gelen onikiminlik ereb suvari qosununu meglub etmesi 837 838 ci ilde Babeyi tutub ereblere teslim etmesi evezinde ise xelife terefinden Ermeniye Iberiya ve Albaniya uzerinde ali hakimiyyetin ona verilmesi Qelam havarini zebt etmis Sunik hakiminin Hayk Haykazuni neslinden olmasi ve onun da adinin Sehl olmasi Sehl ibn Sunbatin Babeyi ereblere teslim etmesinden cemi 1 il sonra Ermeniye Iberiya ve Albaniya hakiminin hokmdarlar agasi Hovannesin olmasi Ereb menbeleri Sehl ibn Sunbat haqqinda Alban olkesinin tarixi ndeki melumatlari tesdiqlenmekle yanasi hem de Sehl haqqinda daha etrafli elave melumatlar verir En ehemiyyetli melumatlar asagidakilardir Sehlin istirak etdiyi Babekin tutulma sehnesi daha genis tesvir edilir Sehlin Kazac adli seherin sahibi olmasi ve Babekle bu seherde qarsilasmasi 837 ci ilde Araz boyunca uzanan torpaqlarin Sehl ibn Sunbata mexsus olmasi Sehl ibn Sunbatin Babeyi teslim etmesi muqabilinde xelifeden batriklerin bascisi titulu ve xeyli pul almasi O cumleden Sehlin oglu Muaviyeye Babekin qardasini ereblere teslim etdiyi ucun de mukafat verilmesi Sehlin daha evvel 835 ci ilde heqiqeten de ereblere qarsi vurusmasi ve qalib gelmesi Alban olkesinin tarixi nden ferqli olaraq Sehl ibn Sunbatin hem de el Ermeni kimi teqdim edilmesi Alban olkesinin tarixi nde Sehl ibn Sunbatin ecdadi kimi teqdim edilen Zermihr butun tedqiqatcilar terefinden vaxtile mehrani Vardanin arsak xanedanindan 60 neferi nahara devet ederek onlara zeherli corek verib hamisini mehv ederken sag buraxdigi yegane numayendenin adi hesab edilir Lakin unutmaq olmaz ki Alban olkesinin tarixi nde padsah neslinden olan daha bir Zermehrin de adi cekilir Deylem hakiminin oglu Zermehr e Varaz Kurdekeyan o qardasi Mehemmed e Siruyan ile birlikde Albaniyada Albaniya carinin bagisladigi torpaqlarda meskunlasmisdi 703 705 ci iller arasinda bas tutmus Berde kilse qrultayinda istirak etmisdir Sehl ibn Sunbata xelife terefinden Ermeniyye Iberiya ve Albaniya uzerinde ali hakimiyyetin verilmesini gosteren Alban olkesinin tarixi nde cemi 1 il sonra adi cekilen 3 olke hakiminin artiq hokmdarlar agasi Hovannesin olmasi qeyd edilir Bundan sonra tarix sehnesinde uzun muddet Sehl ibn Sunbatin adina tesaduf olunmur Yalniz X esrin ikinci yarisi X evvellerinde yasamis ermeni tarixcisi Tovma Artsruni 980 ci ilde yazmaga basladigi eserinde Sehl ibn Smbatin 854 cu ilde Xacin hakimi Atrnerseh ve Artsakdaki Ktis hakimi Yesai ebu Musa ile birlikde ereb serkerdesi Buga el Kebir terefinden tutularaq Xilafetin paytaxtina aparildigini yazir Lakin eyni hadise barede melumat veren ereb menbesi Samireye gonderilenlerin adlari arasinda Sehlin yox oglunun Arran patriki Muevviye Ibn Sehl ibn Sunbatin adini cekir Mumkunduqr ki Tovma Artsruni metnde Muevviyenin adini buraxmis evezinde metnde yalniz Muevviyenin atasinin adi qalmisdir eger beledirse demeli Tovma Artsruninin Seki hakimi kimi teqdim etdiyi sexs Ibn el Esirde Arran batriki kimi gosterilir Sehl ibn Sunbat ise Babeyi ereblere teslim edenden 1 il sonra artiq heyatda olmamisdir Tarixi menbelerde Sehl ibn Sunbat haqqinda olan melumatlar yalniz onun Araz cayi etrafindaki fealiyyeti ile bagli olmaqla mehdudlassa da Tovma Artsruninin Sehl ibn Sunbati birden bire Seki hakimi kimi teqdim etmesi heqiqeten de mubahise dogurur Lakin bir cox tedqiqatcilar bunu ciddi qebul edirler O cumleden Vladimir Minorski de Seki vilayeti hududlarinin Sunbatman adli qalada qurtarmasinin ve bu qalanin adinin da Sunbat evi menasini dasimasinin birbasa Sehl ibn Sunbatla elaqeli ola bileceyini esas goturerek Tovma Artsruninin yazdigini yeni Sehl ibn Sunbatin Seki hakimi olmasini ciddi qebul edir Esas meqale Sehl ibn Sunbat Esas meqale Muaviye ibn SehlMehraniler sulalesinin hakimiyyet dovru Albaniya tarixi gore ise 886 ci ilde momin knyaz Hammam tenezzul etmis Albaniya carligini berpa etmisdir Qriqori Hammamin Mehraniler sulalesinin davamcisi olmasi asagidaki nesil seceresinden aydin gorunur Qriqor Hammamin berpa etdiyi Albaniya carligina Kurun sol sahilindeki erazilerin o cumleden Sekinin de daxil olub olmamasi barede menbelerde konkret hec ne deyilmir Yalniz melumdur ki Hammamin evvelce oglu sonra ise nevesi X esrde Sekide hakimiyyetde olmusdur Atrnerseh 906 907 ci il tarixli Tatev monastirinin mulki haqqinda senedde adinin cekilmesi Stepanos Orbelyanin Sunik vilayetinin tarixi nde Atrnersehin Albaniya knyazlari Saak ve Qriqor Yesaye ile birlikde ve Albaniya katolikosu Simeonun 902 923 istiraki ile 906 907 ci ilde tesdiq etdiyi Tatev monastirinin mulki haqqinda senedden behs edilir Vecini qalasi Alavedi Cvari Bredza EredviAbxaz cari III Konistantinin 906 ci il yurusu ile bagli menbelerde adi cekilen bezi yerler muasir Gurcustan xeritesinde 906 ci il hadiselerinde heretilerin cari yaxud patrik Adarnerse 906 ci ilde Abxaz cari en ve Kaxeti xorepiskopu en Seki erazisine daxil olaraq Vecini qalasini muhasireye aldilar Vecini qalasi Sekinin Kaxeti ile serheddeki ilk qalalarindan biri hesab olunurdu Eredvi kendindeki kilsenin kitabesinde gosterilir ki 906 ci ilin yayinda abxaz cari III Konstantin Heretiye daxil oldu heretililerin carini qacmaga mecbur etdi oradan sulhle geri dondu Alavedide ibadet etdi ce geceledi bir daha qalxdi ve Vecini qalasini dagitdi Bu hadise Kartli salnamesi nde Matiane kartlisay da asagidaki sekilde tesvir edilir Xorepiskop Kvirike abxaz cari Kostantini cagirdi Heretiye daxil oldular ve Vecini qalasini muhasire etdiler Abxaz cari yuxari terefden Kvirike ise asagidan qalaya dogru hereket etdi Az qalmisdi ki qalani ele kecireler onda patrik Adarnerse geldi cume gunu Cvaride sulh bagladilar Adarnerse abxaz carina Arisi ve Qavazanini Kvirikeye ise Orcobini verdi Barisiqdan sonra geri donduler Abxaz cari Kostanti Alaverdiye gedib Muqeddes Georgiye dua etdi ve onun ikonasini qizila tutdu Cvari monastiri 906 ci ilde burada Seki hokmdari Atrnerseh ile abxaz cari III Konistantin ve Kaxeti xorepiskopu I Kvirike arasinda barisiq elde olunmusdur Vecini kendinin yaxinliginda qulle Alaverdi monastiri HI esrde Boyuk Kvirike kohne Muqeddes Georgi kilsesinin yerinde tikdirmisdir Hansi ki 906 ci ilde abxaz cari III Konistantin Sekiden sulhle geri dondukden sonra hemin Muqeddes Georgi kilsesinde dini ayinleri icra etmis sabahi gun Vecini qalasini yola dusub Vecini qalasini dagitdirmisdir 909 cu il hadiselerinde Albaniya cari Atrnerseh Ermeni katolikosu ve tarixcisi ru muellifi oldugu Ermenistan tarixi nde Albaniya cari Atrnersehin adini cekir Ovanes Drasxanakertli 909 cu ilin yayinda Ermenistandan bas goturub Qafqazin simal serqine Albaniya knyazi Saakin Sevedanin ve Albaniya cari Atrnersexin yanina qacmisdir Xayzan seherindeki car Adzarnarse X esr ereb muellifi Ibn Rustenin yazilma tarixi en geci 930 cu il hesab olunan eserinde gosterilir ki ru hokmdarinin qalasinin sagindan uca daglar ve six meselikler arasinda yol uzanir Bu yol ile 12 merheleye Xayzan adli sehere yetismek olar Bu seherde Adzarnarse adlanan car var o uc dine sitayis edir cume gunu muselmanlarla senbe gunu yehudilerle bazar gunu ise xristianlarla ibadet edir Her kimse kime car olmaq nesib olsa qerar verir Bu dinlerin butun terefdarlari basqalarini oz dinine devet edir ve her biri hesab edir ki mehz o haqq yolundadir onun sitayis etmediyi din ise yalandir men ise butun dinlere sitayis edirem demeli butun dinleri dogru hesab edirem Menbeni ruscaya tercume eden Karaulova Adzarnarseni Mesudide adi cekilen Seki hokmdari Adernerse oldugunu qeyd edir IX esr ereb cografiyasunasi Ibn Xordadbeh 846 886 ci iller arasinda yazdigi Yollar ve olkeler eserinde Cenubi Qafqaz erazisini tesvir ederken Sanariyadan sonra qerbe dogru ardicilliqla el Baq Kisal Kasak Abhaz Qele et el Cerdiman Xayzan ve Sekkinin geldiyini gosterir Buradan da aydin olur ki Ibn Rustede adi cekilen Xayzan Sekiden bir qeder qerbde yerlesirmis Sirinbey Hacieli menbelerde buna qeder hele Seki seherinin adinin cekilmediyini esas goturerek Sekinin ilk paytaxtinin Xayzan seheri olmasi ehtimalini ireli surur ve hesab edir ki Xayzan seheri en azindan Seki dovletinin yay iqametgahi hesab edile biler 944 cu ilde sekililerin hokmdari Atrnerseh adinin menbelerde son defe cekilmesi X esr ereb tarixcisi ve cografiyasunas seyyahi Mesudi ise Seki vilayetinin Sanariya ile Qebele arasinda yerlesdiyini vilayet ehalisinin xristian oldugunu lakin vilayetde ticaret ve s islerle mesgul olan muselmanlarin da yasadigini gostermekle yanasi hem de qeyd edir ki onun kitabinin yazildigi vaxt 944 cu ilde sekililerin hokmdari Atrnerseh ibn Hamam idi Bununla da tarixi menbelerin Atrnerseh haqqinda 38 illik 906 944 dovru ehate eden melumatlari bitir Mesudiden sonra menbelerde Atrnersehin 944 cu ilden sonraki heyati ve fealiyyeti barede hec bir melumat yoxdur Adinin Albaniya tarixinde cekilmemesi ve bunun ehtimal olunan sebebi Albaniya tarixi ne gore Qriqor Hammamdan sonra hakimiyyete oglu Sahaq Sevada gelmisdir Sevada adlanan Sahaq igid ve bacariqli oldugu ucun Girdiman ve vilayetlerini ozune tabe etdi ve quldurlari ram ederek ru agasi oldu O maarifin terefdari idi ve oz evinde muellim saxlayirdi Ermeni cari Smbat defelerle onunla doyusurdu lakin onu ozune tabe ede bilmedi Yuxarida 906 907 ci il tarixli Tatev monastirinin mulki haqqinda senedde ve 909 cu il hadiselerinde Sahak Sevedanin adinin cekilmesi ikincide Albaniyanin boyuk knyazi kimi teqdim edilmesi barede melumat verildi Onun heqiqeten Girdimana hakim olmasi Coraygeti tutmasi ermeni cari ile mubarize etmesi ermeni menbeleri terefinden de tesdiqlenir Bununla yanasi ermeni menbelerinde Saak barede daha deqiq ve daha etrafli melumatlar var Meselen Ovanes Drasxanakertli Saakin ermeni cari ru 914 928 929 qayinatasi ve muttefiqi oldugunu gosterir Bununla yanasi Ovanes Drasxanakertli melumat verir ki Saakin Coraygetdeki Agstafacay etrafi qalalari tutmasi bu mahali oz knyazliginin erazisine qatmasi kurekeninin xosuna gelmemis qayinatasinin uzerine qosun yeritmis sonda teslim olan Saakin ve Saakin oglu Qriqorun gozlerini cixartdirmisdir Albaniya tarixi nde Qriqor Hammamin 5 oglunun olmasi gosterilse de onlardan yalniz 3 nun adi cekilir boyuk oglu Ebu Elinin diger oglu Smbat terefinden oldurulmesi qeyd edildikden sonra yalniz bir oglunun Saak Sevadanin evladlarinin neve neticelerinin adlari aciqlanir Atrnersex ve 5 ci oglu barede ise hec ne deyilmir neinki onlarin ovladlari barede Buna diqqet yetirmeyen bezi tedqiqatcilar cox vaxt Seki hakimi Atrnersexi ve onun oglu Isxan Ebu Ebdulmaliki muvafiq olaraq Albaniya tarixi nde adlari cekilen Saak Sevedanin neveleri Atrnersex ve Seveda Isxanla eynilesdirmeye cehd edirler bezen ise Moisey Kalankatuklunun qeyri deqiqliye yol vermekde gunahlandirmaga calisirlar Albaniya tarixi nde Qriqor Hammamin yalniz bir oglunun Saak Sevadanin evlad ve neve neticelerinin adlarinin aciqlanmasinin sebebi ise bu ola biler ki kitabin son cildi yazilarken Saak Sevadanin neticesi Ioan Senekerim hele sag idi ve hansisa erazinin hakimi idi Mehz bu amil Albaniya tarixi nde onun nesil seceresine daha cox diqqet yetirilmesine ozunun ise padsah kimi teqdim edilmesine sebeb ola bilerdi Esas meqale Atrnerseh Seki hokmdari Isxan Ebu Ebdulmalik X esr ermeni tarixcisi katolikos ru yazir ki H esrin 40 ci illerinde Albaniyada X esrin ikinci yarisinda Ibn Havqel terefinden tertib olunmus bu xeritede Seki de gosterilir hokmdar Atrnersehin oglu momin car mubarek Hammamin nevesi Isxanik padsahliq taxtina oturdu Isxanniki Stepannos Orbelean da Albaniya hokmdari kimi taniyir Kartli salnamesi e gore Heretide Isxanikin carligina qeder onun butun selefleri qeyri pravoslav idiler Isxanik ise eristavlar eristavi en bacisinin oglu idi onun anasi Dinar onu pravoslav etdi Hemin vaxt Berde ve Azerbaycan salariler terefinden tutuldu Isxanin hem de Ebu Ebdulmalik adi ile tanindlgini gosteren diger menbeden ise melum olur ki o 941 957 cu iller arasinda Salariler dovletine ilde 1 milyon dirhem bac verirmis Muasir ermeni tedqiqatcilardan Qriqor Qriqoryanin yazdigina gore 962 ci ilde yeni Albaniya katolikosunun secilmesi munasibetile teskil olunmus merasimde Isxan da istirak etmis ve hetta pravoslav mezhebinden imtina etmisdir Bununla da tarixi menbelerin ve muasir tedqiqatcilarin Isxan Ebu Ebdulmalik haqqinda qisa bir dovre X esrin ortalarina tesaduf eden melumatlari bitir Lakin tarixi menbelerde Isxan Ebu Ebdulmalikden sonra yalniz 1010 cu il ucun novbeti Seki hokmdarinin onun anasinin adi cekilir Bu noqteyi nezerden Isxan Ebu Ebdulmalikin hakimiyyet dovru 1010 cu iledek davam ede bilerdi XI esrin son rubunun evvelinde namelum muellif terefinden yazilmis Tarix i el Bab a gore 981 982 ci ilde sirvansah Mehemmed ibn Ehmed 881 991 Qebeleni ele kecirmis Qebele hakimi Ebdulbar ibn Enbasi esir goturmusdur Bu hadiseden duz 10 il sonra 992 ci ilde Mehemmed ibn Ehmedin qardasi Yezid ibn Ehmedin hakimiyyeti dovrunde 991 1027 Qebele mahalinda sirvanlilarla sekililer arasinda boyuk muharibe bas vermis doyuslerde sirvansahin veziri Hebesi ve Sirvanin adli sanli serkerdelerinin 400 suvarisi helak olmusdur Esas meqale Isxan Ebu EbdulmalikCarica Dinar Dinar ag atin belinde Moskva kremlinin mermer palatasi taxt tac zalinin simal terefdeki divarinda sekil Muasir gurcu ikonoqrafiyasinda da analoji obraz tesvir olunur Kartli salnamesi ne gore gurcu cari III Baqrat 1008 1014 15 abxaz cari II Baqrat 975 1014 15 atasi Qurgenin olumunden sonra 1008 Heretini tutmus ve bura Ebu Lalani mtivar knyaz teyin etmisdir Lakin Baqrat geden kimi heretililer Kaxeti xorepiskopu Davidin 976 1010 terefine kecmis ve David Heretini tutmusdur Kaxeti xorepiskopu Davidin olumunden sonra 1010 III Baqrat yeniden Heretini tutmus ve carica Dinari esir gotururmusdur Yuxarida qeyd edildiyi kimi carica Dinar Atrnersehin arvadi ve Isxan Ebu Ebdulmalikin anasi idi ve o oglu Isxan Ebu Ebdulmalike pravoslav mezhebini qebul etdirmisdi Esir goturulduyu zaman ise onun 90 dan cox yasi olmali idi XI esr gurcu tarixcisi en yazir ki III Baqratin olumunden sonra 1014 yaxud 1015 oglu ru hakimiyyeti dovrunde Heret Kaxeti olkesi musteqillik elde etdi xeyanetine gore eristavlar tutuldu ve evvelki hakimler oz olkelerine sahib oldular Burada adlari cekilmese de carica Dinarin ve Kaxeti xorepiskopu III Kvirikenin sonralar Boyuk Kvirike adlandi 4 5 ilden sonra muvafiq olaraq Sekide ve Kaxetide yeniden hakimiyyete qayitmalarina isare olunur Kartli salnamesi e gore III Baqrat carica Dinari esir goturdukden 1 il sonra Kaxeti xorepiskopu III Kvirikeni de esir goturmus ve ozu ile sarayina aparmisdi Lakin bundan sonra tarixi menbelerde yalniz III Kvirikenin heyat ve fealiyyeti haqqinda melumatlar var carica Dinar haqqinda ise hec bir melumat yoxdur Hesab edilir ki o XV XVI esrin evvellerine aid rus povestlerinden birinin Iberiya caricasi Dinara haqqinda povest in bas qehremanidir Hemcinin iddia edilir ki o Qafan seheri yaxinliginda yerlesen Vahanveng monastirinda defn olunub ve qebri de indi orada durur Esas meqale Dinar caricaSekililer 1021 22 ci ilde Bizans gurcu muharibesinde 1014 cu ilde baslamis ve 1023 cu ile qeder davam etmis Bizans gurcu muharibesinde Seki ordusu 1021 22 ci ilde gurcu cari I Georginin muttefiqi kimi Bizans imperatoru II Vasiliye qarsi istirak etmisdir Sumbat Davitisdzenin yazdigina gore Georgi Trialetiye geldi Vasili de Trialetiye yaxinlasdi Onlar qarsilasan zaman Georgi oz ordusunu yeniden guclendirdi bele ki sanarlar ve saklar sekililer de geldiler Bunu goren Vasili Trialetiden geri dondu Bizans gurcu muharibesine aid miniatur sol terefde II Vasili sag terefde ise teqib olunan I Georgi Esas meqale Bizans gurcu muharibesiSeki ile Kaxetinin birlesmesi ve Arevmanel sulelesinin hakimiyyet dovru Sekinin qerbinde yerlesen Sanariya Kaxetinin hakimleri XI esrin birinci rubunun ortalarina qeder xorepiskop titulu dasiyirdilar Bele ki ilk dovrlerde Sanariya xorepiskoplari dini hakimiyyetle yanasi dunyevi hakimiyyeti de ellerine almis bundan sonra sanarlara rehberlik ederek Kaxetinin birlesdirilmesine ve erkenfeodal gurcu dovletinin yaranmasina nail olmusdular Neticede bu dovletin basinda duran knyazlar enenevi qaydada xorepiskop titulu qebul edirdiler Xorepiskop titulu artiq teokratik funksiyasini itirmis feodal dovletinin dunyevi bascisinin tituluna cevrilmisdir Yuxarida melumat verildi ki III Baqrat carica Dinari esir goturdukden 1 il sonra Kaxeti xorepiskopu III Kvirikeni de esir almis ve ozu ile sarayina aparmisdir her ikisi III Baqratin olumunden sonra serbestlik elde ederek yeniden oz olkelerine sahib olmuslar Bundan texminen 20 il sonraki hadiseleri tesvir eden tarixi menbelerde ise III Kvirike artiq xorepiskop kimi yox ranlari ve kaxlarin cari kimi teqdim edilir Nezere alsaq ki rani gurcu dilinde Qafqaz Albaniyasina verilen adlardan biridir ve Seki dovleti hem de Albaniya Seki hokmdarlari ise Albaniya carlari kimi taninirdi o zaman melum olur ki III Kvirike dovrunde Seki ile Kaxeti birlesmisdir David Musxelesvili hesab edir ki Seki ile Kaxeti konkret olaraq 1008 ci ilde birlesmis lakin bu birlesme ele hemin il III Baqratin Heretini sonra ise Kaxetini tutmasi neticesinde davamli olmamis lakin XI esrin iyirminci illerinde berpa olunmusdur Sirinbey Hacieli ise birlesmenin 1014 cu ilden sonra bas verdiyini ehtimal edir Ilk menbelerde ise 1008 ci ilde III Baqratin Heretini tutmasindan sonra ta XI esrin otuzuncu illerinedek Seki ile Kaxetinin birlesmesi ile bagli hec bir melumat yoxdur Seki ile Kaxetinin birlesmesinden sonra meydana cixan yeni dovlet gurcu menbeleri istisna olmaqla diger menbelerde Seki yaxud Albaniya adlanib Bu birlesme 1104 ci ile qeder gurcu cari IV David terefinden Kaxetinin tutulmasina qeder davamli olmus III Kvirikeden sonra onun bacisinin oglu nevesi neticesi ve en nehayetde kotucesi hakimiyyetde bir birlerini evez etmisler Boyuk Kvirike Tarixi menbelerde ilk defe olaraq 1032 1037 38 ci iller arasinda bas vermis hadisenin tesvirinde Kvirike ranlarin ve kaxlarin cari ve Boyuk Kvirike kimi teqdim olunur Ermeni tarixcisi Vardan Arevelsi Boyuk Vardan Boyuk Kvirikeni Albaniya cari kimi taniyir 1037 38 ci il Tiflisin muhasiresi zamani Boyuk Kvirike artiq heyatda yox idi Kartli salnamesi ne gore o ov zamani hansisa osetin qul terefinden qetle yetirilmisdir sebebi de bu imis ki hansisa doyusde osetin carini oldurmusdur Numuzmatikada Boyuk Kvirikenin adi olan 3 dene sikke melumdur Esas meqale Boyuk KvirikeQagik Tibaani Xirsa kendindeki Xirsa monastiri Xirsa monastiri Muasir Kaxeti Gurcustan xeritesinde Xirsa monastirinin yeri Boyuk Kvirikenin ovladi olmadigi ucun onun olumunden sonra hakimiyyete bacisi oglu Qagik kecdi Boyuk Kvirikenin basqa bacisinin eri Asot Marileli Alazan cayinin menbeyi yaxinliginda yerlesen Marelisi qalasinin sahibi de hakimiyyete iddiali idi Yuxarida qeyd edilen Tiflisin 1037 38 ci il muhasiresi ise Kartli salnamesi ne gore Kurun sag sahili terefden gurcu cari IV Baqratin 1027 1072 solsahilden Isani qalasi terefden Kaxeti cari Qagikin kaxetilerin ve heretilerin ordusu ile sehere yaxinlasmasi ile baslamis ve iki il davam etmisdir Sonda IV Baqrat Tiflis hakimi Cefer ibn Eli ile sulh baglamis bundan sonra bezi Kaxeti eyanlarini o cumleden hakimiyyete iddiali olan Asot Marilelini de oz terefine cekerek Kaxetiye hucum etmisdir Mikel ve Qabriel daginda bas vermis toqqusmada IV Baqrat qalib gelir Tianetiye qeder irelileyir burada Boyuk Kvirikenin tikdirdiyi meshur Bodoci sarayini yandirir Lakin oz olkesinde Kldekari eristavi Liparitin 1021 1059 qiyamindan ehtiyatlanaraq geri donmeye mecbur olur Bundan sonra IV Baqrat Liparita qarsi illerle mubarize aparmis Qagik ise canli quvve saridan Liparita komeyini esirgememisdir Xirsa monastirinin divarindaki relyef xaci muasir ermeni tarixcisi Hamlet Mkrtumyana gore relyef xacinin sol qanadinda iki setirlik gurcu dilinde yazinin tercumesi beledir Ya Isa car Qagiki sohretlendir 1046 ci ilde Tiflis emiri Cefer ibn Elinin olumunden sonra sagsahil Tiflis ehalisi seherin bu hissesini IV Baqrata doyussuz teslim etdi Sol sahildeki Isani qalasi mudafiecileri ise Kur cayi uzerindeki korpunu dagidaraq IV Baqrati seherin bu hissesine buraxmadilar Bu zaman Qagik Isani qalasinin mudafiecilerinin komeyine geldi ve IV Baqratla danisiqlara gederek qalanin onun eline kecmesine imkan vermedi Tarix i el Bab da 1049 cu il hadiselerinden behs edilerken Seddadiler dovleti erazisinde kafirlere qarsi tikilmis serhed qalalarinin adlari bir bir sadalanir ve onlardan ucunun Tatiyan Muckank ve al Baydau qalasinin teyinatinin mehz Seki hakimlerinden gozlenilen tehlukenin qarsini almaq oldugu qeyd olunur Daha sonra gosterilir ki 1053 cu ilde Seddadi hakimi Ebulesvar Savur 1022 1067 gurculerin hansisa Besre adlanan qalasini tutmus qalani adamlarla erzaqla ve silahla guclendirmisdir Eyni ilde Sirvansah Sallar ibn Yezid 1050 1063 ise Seki ile Sirvan arasina yerlesen Maluq yaxud Baluq adli qalani silah gucune tutmus orada qarnizon silah ve erzaq yerlesdirerek qalanin mudafie qabiliyyetini guclendirmis elave olaraq qalanin yaxinliginda qala kimi bir seher de saldirmis ve hemin seheri meskunlasdiraraq orada Cume mescidi tikdirmisdir Maluq qalasi kimi Besre qalasinin da Seki erazisinde olmasi ehtimal edilir ve bu noqteyi nezerden 1053 cu ilde Sirvansah Sallar ibn Yezid ile Seddadi Ebulesvar Savurun eyni vaxtda Sekiye hucum etmeleri inandirici gorunur Numuzmatikada Qagikin adi olan sikke melumdur Esas meqale Qagik Seki Kaxeti hokmdari I Axsartan Kvetera seher qalasinin icindeki Kvetera kilsesi bu gun IV Baqratin Seki Kaxeti qalalarini tutmasi IV Baqratin ebedi reqibi Seki Kaxetinin ise muttefiqi olan Liparitin 1059 cu ilde Konstantinopolda olmesinden sonra IV Baqrat Seki Kaxeti qalalarini bir bir ele kecirmeye basladi Alp Arslanin birinci Gurcustan yurusune 1064 1065 qeder IV Baqrat Kvetera ve Naxcivani qalalari istisna olmaqla artiq butun Hereti ve Kaxeti qalalarini tutmusdu Tiflisi ve acarlarini qebul etmesi ve satmasi Tarix i el Bab a gore 1062 ci ilde Tiflisin taninmis adamlarindan bir qrupu Seddadi hokmdari Ebulesvar Savurun yanina gederek Tiflisin acarlarini ona teqdim edirler ve ondan xahis edirler ki kim olur olsun bir neferi gondersin qalani teslim edek Cunki Tiflis hakimi Cefer ibn Eli olub ozunden sonra iki oglu qalib Mensur ve Ebul Xeyc ve onlar arasinda qalada hakimiyyet ustunde dava gedir Ehali onlarin her ikisini qaladan qovub Gelenler Ebulesvar Savurdan Tiflise adamlar erzaq ve silah gondermesini isteyirdiler Ebulesvar Savur evvelce onlarin tekliflerini qebul etse de onun veziri onu bu fikrinden dasindirir Bundan sonra Ebulesvar Savur Tiflisin acarlarini gelenlere qaytarir Tiflisden gelenler geri donurler ve bu acari ve qalani Seki hokmdari Axsartan ibn Qagike verirler Axsartan onlari qebul etmis onlara yaxsi hediyyeler vermis ve yola salmisdir Bundan sonra Axsartan onu Rum hokmdarina coxlu pula satir ve Rum hokmdari lengimeden ora muhafizeciler gonderir oranin adamlarini erzaq ve silahla techiz edir Seddadi hokmdari Ebulesvar Savurun Vecinini tutmasi ve buna cavab reaksiyasi Seddadi hokmdari Ebulesvar Savur 1062 ci ilde Tiflisden imtina etse de ele 1063 1067 ci iller arasinda Sirvana qarsi defelerle qaretci yurusler etmis yalniz birinci yurusu zamani 50 minden cox adami esir goturmusdur Tarix i el Bab a gore Ebulesvar Savur 1065 si ilde ise alinmaz bir qala hesab edilen Vecinini muhasireye alir qalanin yaxinliginda oz dusergesini salir ve zor yolu ile qalani tutub ora oz adamlarini yerlesdirir Bundan sonra Genceye qayidir ve ordusunu eve buraxir Bu zaman 1065 ci ilin oktyabr ayinda alanlar boyuk destelerle Bab Allandan cixib Seki ve Xazrana gelirler Bundan sonra onlar dinsiz sekililer le birlikde Arran erazisine hucum etdiler Onlar Arranin her yerinde vurnuxur muqavimete rast gelmeden onun daglarinda ve duzlerinde azgin basqinlar ederek qetl ve qaretler toredirdiler Serhed vilayeti olan Semkirin girisinde onlar 200 neferden cox din yolunda konullu doyuscunu oldurduler Onlar hemcinin Gence qapilarina basqin etdiler ve etraf kendlerde kimi tapdilarsa hamisini oldurduler Ebulesvar herbi reisleri ile birlikde Gencede yerlesmisdi ve onlarin gozune gorunmeye doyusmeye cesaret etmediler Sonra lenete gelmis dusmenler Berdeye yollandilar ve onun qapilari onunde uc gun qaldilar Onlar vilayete basqinlar etdiler ve onun serhedlerini kecerek Araz cayi yaxinligindaki Xanakine catdilar Arran olkesinden onlar coxlu sayda sayagelmez miqdarda muselmani ve onlarin muttefiqlerini esir goturduler Daskarat el Huseyn qalasina sahib olmasi Tarix i el Bab a gore 1067 ci ilin aprel ayinda C rx sri ibn Kurki sirvansaha qarsi aciq askar cixis ederek yaxud sirvansaha qarsi usyan ederek qosun ile Sekiye getmis Daskarat el Huseyn qalasini ele kecirmis oz qosununu ile birlikde qardasini ve oglunu ora yerlesdirmis lakin sonda qalani Seki hokmdari Axsartan ibn Qagike vermisdir Sirvansah qosun toplayib bu qalani geri almaga getse de ugur qazana bilmeyerek kor pesman Yezidiyeye qayitmisdir Alp Arslanin yanina gederek islami qebul etmesi Exbar ed daylat es selcuqiyye eserindeki 1067 1068 ci il hadiselerinden behs edilen bolmede Seki hokmdari Axsartinle bagli asagidaki melumatlar var 460 ci 1067 1068 ci ilde Abxazin Baqrat adli cari Berdeye hucum etdi bu ise muselman seherlerinden biri idi Buna gore sultan Alp Arslan 1063 1072 Abxaz olkesine yuruse qerar verdi Yurusun on destesine Say Teqin edirdi Rum esgerlerinden en igidleri franklar ve Sekiden olan piyadalar idiler Seki ise bu bir daire hansi ki Axsitan knyazliq edirdi Seki dairesi meseler ve kolluqlarla zengin idi hansi ki Rum ve Abxaz esgerleri gizlenirdiler Sultan neftatanlarla hemin kolluqlari yandirmagi emr etdi ve onlar bunu etdiler Bu zaman sultan bu kolluqlarin arasinda iki qala gordu mixlarla bir birine bend edilmis demir lovhelerden atbak tikilmisdiler Amma ki ora atin ustunde qalxmaq mumkun deyildi ve sultan bunu arasdirdiqdan sonra onlari tutmaq fikrinden dasindi Hemin iki qalanin sahibleri ile Seki meliyi arasinda kohne edavet vardi Buna gore qalalarin sahibleri cixib sultanin yanina geldiler islami qebul etdiler ve qalalarini teslim etdiler Bundan sonra sultan basqa qalalari tutmaq ucun bu olkenin icerisine girdi ve o vaxta qeder olkeni qaret etdi ki hemin vaxta qeder hec kim o qeder servet toplaya bilmemisdi eger bunlarin hamisi yazilarsa gozler oxumaqdan yorular Sultanin iqametgahina franklarin bascisi ve bir deste suvari ile Sekinin sahibi Axsitan geldi O astanada dayandi ve sultan dedi Ona komek edin gelsin ve ona xidmet edin cunki o esilli nesilli hokmdardir Alp Arslan Bu zaman o telem telesik sultanin yanina geldi o dedi Tecrubem mene oyretdi ki oz adamlarimdan ve yolumdan donum amma senin taxtinin astanasina meni hec de bu getirmedi menim meqsedim islam dinini qebul etmek hem de xristianliqla bagli elaqelerimden ve dusuncelerimden imtina etmekdir Sultan taxtindan durdu onun qabagina getdi qucaqladi ve basindan opdu Axsitan sultanin ayagindan opdu her ikisi tesirlenerek agladilar ve onlarin ureklerinde mehribanciliq atesi alovlandi Ve melik Axsitan Allahdan basqa tanri yoxdur Mehemmed Allahin ona rehmeti ve salami olsun onun qulu ve onun resuludur kelmeyi sehadetini dedi Sultan oz xezinesinden qiymetli daslari goturub Axsitanin basindan sepdi bundan sonra ise ona fexri ve mexsusi hormet gosterdi onu oz atina otuzdurdu Onlarin qarsisindan atlarindan enen emirler ve xacibler kecdiler daha sonra onlar ici yaxsi seylerle dolu debdebeli padsah cadirina girdiler Sultan ona din alimi gonderdi ki islamin qanunlarini namaz qilmagi ve Quran surelerini oyretsin O emr etdi onu sunnet etsinler ve bu vilayetlerin idaresini ona tehvil verdi Xornabuci qalasi Xornabuci qalasi Bocorma Ucarma Kvetera Naxcivani Vecini qalasi Muasir Kaxeti olkesi Gurcustan xeritesinde Kvetera Naxcivani Vecini Bocorma Ucarma ve Xornabuci qalasinin yeri Xornabuc ve Aradeti qalalarini Seddadilerden Bocorma ve Ucarmani ise IV Baqratdan doyussuz geri almasi Kartli salnamesi ne gore Alp Arslanin bu yurusu erefesinde Axsartan oz olkesinin erazisinin cox yerine nezareti itirmis elinde yalniz azaciq emlak qalmisdir Olkenin didebullari IV Baqratain terefinde idiler ve olkeni ona teslim etmek isteyirdiler Hamisi qalalarini buraxib Qafqaz daglarina qacmisdilar Bele bir veziyyetde IV Baqrat Kaxetini tutmaq ucun yuruse basladi Ilk olaraq Vecini eristavi Sirkvalelinin uzerine qosun gonderdi Gedenler sulhle qayitdilar ve sultan Alp Arslanin yuruse baslamasi sebebinden qalani tuta bilmediklerini yaxud tutub ellerinde saxlaya bilmediklerini meruze etdiler Bunu esiden IV Baqrat lengimeden oz olkesine geri dondu Axsartan ise Alp Arslanin terefine kecdi ona coxlu hediyyeler apardi dininden dondu sunnet etdirdi ve xerac vermeyi boynuna goturdu Alp Arslan ise ister IV Baqratain adamlari terefinden isterse de Axsartanin oz adamlari terefinden terk edilmis butun qalalari ona qaytardi Uc hefteden sonra Alp Arslan IV Baqrata qarsi yuruse baslayir Bu yurusde Axsartan Alp Arslanin terefinde istirak edir Alti hefte davam etmis bu yurusden sonra Sultan Alp Arslan Tiflis ve etrafindaki erazilerin idaresini Seddadi hakimi Fezl ibn Savurun ixtiyarina buraxir 1068 ci ilin avqustunda Fezl ibn Savur 33 minlik qosunla Tiflise gelerek hemserhed Kartli vilayetlerini qaret etmeye baslayir Lakin IV Baqrat onu Silkan dagi yaxinliginda haqlayaraq agir meglubiyyete ugradir Muhasireden ve teqibden cox cetinlikle canini qurtaran Fezl ibn Savur cemi 15 suvari ile Kaxetinin Erso vilayetine kece bilir Burada qarsisina cixan sakine evvelce ozunu Fezlin elcisi kimi teqdim edir guya Fezl ibn Savur IV Baqrata qalib gelib ve bu xeberi Axsartana catdirmaq ucun onu Axsartanin yanina gonderib Lakin onu derhal taniyirlar ve cavab verirler ki sen Fezlin elcisi deyilsen Fezlin ozusen Fezl ibn Savurun onu gizletmesi muqabilinde qizil gumus var dovlet teklifini qebul etmeyen sakin onu Jaletiye Mesx aznauru Isak Toloselisdzenin yanina Isak ise onu Telaviye Axsartanin yanina aparir Axsartan Fezli Xornabuci ve Aradeti mudafiecilerine gosterir ve her iki qalani doyussuz geri alir Sonra ise Fezli IV Baqrata tehvil verir evezinde Bocorma ve Ucarmani IV Baqratdan doyussuz geri alir Tarix i el Bab da Fezl ibn Savurun Seki hokmdari Axsarxana esir dusmesi sehnesi Kartli salnamesi nden bir qeder ferqlidir Tarix i el Bab a gore Fezl ibn Savur butun adamlari helak olduqdan sonra azib sehven Seki Curzan batriklerinden biri olan Ivan ibn Lifaritin Liparitin kendine gedib cixibmis Fezl ibn Savur Ivan ibn Lifaritin yaninda bir saat qalir sonra Ivan ibn Lifarit onu lenete gelmis Axsartan ibn Qagikin yanina aparir Fezl ibn Savur Axsartanin yaninda olanda Axsartan xeyanet yolu secir ve onu hebs edib bir nece gun saxlayir sonra ise Apxaz hakimine verir Maluq qalasini tutmasi lakin elinde saxlaya bilmemesi Tarix i el Bab a gore 1071 ci ilin payizinda Axsartin Maluq qalasini sexsen ozu muselmanlarin elinden almis oraya oz muavinini rehber teyin etmisdir Bundan sonra Sirvansah I Feriburz 1063 1096 ile Seddadi hokmdari Fezl ibn Savur qalani birlikde geri almaq ucun oz aralarinda raziliga gelerek qalani muhasire edirler ve 1072 ci ilin iyun ayinda qalani ele kecirib bunovresine qeder sokurler orada olan butun dinsizleri qalanin butun mudafiecilerini ise qetle yetirirler Bu arada hicri 464 cu ilde 1071 1072 Sirvansah I Feriburzun qardasi Qucaxam ibn Sallar Sekide vefat etmis onun nesi Sekiden Yezidiyyete aparilaraq orada defn edilmisdir Qucaxam 1068 ci ilden qardasina qarsi cixirdi sonra ise Dagistana qacmisdi Rustaviye ve Losobani qalasina sahib olmasi Yuxarida Qagik haqqinda bolmede IV Baqrat ile Kldekar eristavi Liparit arasasinda movcud olmus davamli mubarize haqqinda melumat verildi IV Baqrat ve Liparitin olumlerinden sonra ise onlarin varisleri II Georgi 1072 1089 ve Ivane 1059 1074 bir birleri ile mubarize edirdiler Axsartin ise mehz bu mubarizeden yararlana bilerek 1073 cu ilde ise Losobani qalasina sahib olur Buna qeder ise o Rustavini oz erazisine qata bilmisdir Meliksahin yanina getmesi ve ikinci defe islami qebul etmesi Alp Arslan vefatindan sonra 1072 Selcuqiler dovletinde hakimiyyete gelen oglu Meliksahin dovrunde selcuqilerin Gurcustana yurusleri xeyli intensivlesdi Carlar cari Davidin heyati adlanan HII esr anonim gurcu menbesine gore II Georgi 1082 ci ilde olkesindeki xristianlari xilas etmek ucun Isfahana Meliksahin yanina getmeye mecbur olur Menbeye gore Meliksah II Georgini sevimli oglu kimi qarsilamis Gurcustana hucumlari dayandirmaga soz vermis Kaxeti ve Heretini ona vermis ve ustelik Kaxetini ele kecire bilmesi ucun ona boyuk ordu da qosmusdur Buna gore de II Georgi Kaxetiye gelir ve Vecini qalasini muhasire edir Lakin qarin yagmasi ile elaqedar muhasire bas tutmur II Georgi ile gelen turk ordusu ise Qabirricay etrafindaki erazilerde qislayir Bu zaman Axsartan Meliksahin yanina gedir ve yeniden islam dinini qebul edir Bu yolla o Kaxetini sultandan alir Esas meqale I AxsartanII Kvirike Zedazeni monastiri HII esr ermeni tarixcisi ru 1082 ci il ucun Seki cari Kverikenin adini cekir Carlar cari Davidin heyati adlanan HII esr anonim gurcu menbesine gore Kaxetide Kviriki carliq edirdi carliq etmeye layiq kisi oz dusuncelerine hakim esil xristian idi Allah car Davide imkan verdi o Zeda Zedeni qalasini Kvirikiden aldi Zeda Zedeni Zedazeni qalasi Tiflisin simalinda idi ve Kartlis tsxovreba nin XVI esr redaktesinde Carica Annanin siyahisi car Davidin hemin qalani 1003 cu ilde ele kecirmesi gosterilir Esas meqale II Kvirike Seki Kaxeti hokmdari II Axsartan Carlar cari Davidin heyati na gore Gurcu cari IV David Zeda Zedeni qalasini II Kvirikenin elinden aldiqdan bir il sonra 1104 II Kvirike vefat etdi Kaxlar taxta onun qardasi oglu II Axsartani otutdurdular Lakin emisinden tam ferqli olaraq Axsartan carlara mexsus elametlere malik olmayan bosbogaz qanunsuz bir insan idi Bizim kaxlar cari kimi qeyd etdiyimiz bu Axsartani Heretiden olan didebuliler Arisani ve Baram qardaslari ve onlarin dayilari Kavtar Baram oglu tutub cara IV Davide tehvil verdi Car IV David Hereti ve Kaxetini tutdu Ersuxide boyuk doyus oldu hansi ki hemin doyusde o IV David parlaq bir qelebe qazandi o zaman kicik ordu ve azsayli suvari ile o sultanin saysiz hesabsiz suvarilerin mehv etdi bizi Gence atabeyi ve dusmenlerle birlikde Kaxeti olkesinden olan esgerlerin boyuk hissesi ehateye almisdi 1117 ci ilde Sekinin musteqilliyine son qoyulmasi ve bundan sonra Qriqol ogullarinin qriqolisdzelerin Gurcustanin ictimai siyasi heyatinda yeri Gurcu cari IV Davidin isgal etdiyi eraziler ilbeil 1117 ci ilde IV David Sekinin yerli knyazi Qriqolun Asat ve Sot adli iki oglunun sigindigi Kis qalasini da tutaraq Seki dovletinin musteqilliyine son qoyur Carlar cari Davidin heyati adlanan HII esr anonim gurcu menbesine gore 1117 ci ilde IV David Qriqolun ogullari Asat ve Sotu tutdu ve Kis qalasini ele kecirdi 1125 1223 cu iller arasinda yazilmis Hokmdarlarin tarixi ve medhi adli anonim gurcu menbesinde 1178 ci ilde gurcu cari III Georgiye qarsi Heretide bas vermis usyanin rehberlerinden biri kimi Qriqol Asat oglunun da adi cekilir o helledici doyusde atinin oldurulmesi sebebinden yixilaraq yaralanmisdir Hokmdarlarin tarixi ve medhi ne gore carica Tamaranin 1184 1213 hakimiyyete basladigi ilk illlerde Hereti eristavi Asat Qriqol oglu idi Daha sonra o ali orqanda vezife almis oglu Qriqolu ise oz yerine Hereti eristavi qoymusdur Belelikle melum olur ki 1117 ci ilde Sekinin musteqilliyi ugrunda Kis qalasinin mudafiesine basciliq etmis Asat Qriqol oglunun oglu Qriqol Asat oglu 61 il sonra 1178 ci ilde Sekide merkezi hakimiyyete qarsi bas vermis usyanin rehberlerinden biri olmus onun oglu Asat ise carica Tamaranin dovrunde evvelce Hereti eristavi sonra ali orqanin uzvu Asatin oglu Qriqol ise atasindan sonra Hereti eristavi olmusdur Gurcu carlarinin resmi yaxud qeyri resmi titullari sirasina ranlarin cari yaxud Seki cari titulunun elave edilmesi 1117 ci ilde sonra gurcu carlarinin resmi yaxud qeyri resmi tituliari sirasina ranlarin cari yaxud Seki cari titulunu da elave olundu Meselen IV David XII esrin evvellerinde verdiyi fermanlarindan birinde ozunu abxazlarin ve kartvellerin ranlarin ve kaxlarin cari adlandirir Tebrizde askar edilmis Gurcustanin taninmis adamlarinin resmi mektub numunelerinden ibaret 1219 cu ile aid Mektublar mecmuesi ndeki bir numunede David IV David Abxaz Seki Alan ve Rus carlar cari digerinde hansisa anonim gurcu cari Gurcu Abxaz Alan Seki ve Xezer carlar cari ucuncunde ise carica Tamaranin oglu car Georgi Lasa Abxaz Seki ve Alan carlar cari kimi gosterilir XII esr Sirvan sairi Feleki Sirvani gurcu cari I Demetrenin olumune yazdigi qesidesinde onu Abxaz ve Seki sahlar sahi adlandirirdi NumuzmatikaBoyuk Kvirikenin kesdirdiyi sikke Numuzmatikada Boyuk Kvirikenin adi olan 3 dene sikke melumdur Bunlar 2012 2013 cu illerde ikisi Cuxur Qebelede biri ise Sisianda Ermenistan tapilmisdir Islam numuzmatik enenelerine uygun olaraq sikkelerde kelmeyi sehadet xelifenin adi da hekk olunub Ermenistanda tapilan sikkenin metal telkibi 60 gumus 40 i ise misden ibaretdir Sikkelerin bir uzunde Kvirikenin adi titulu atasinin adi ereb herfleri ile ereb dilinde uc setrde bele hekk olunub el melik el adil Abu l Fadl K rki bin Davud Boyuk Kvirikenin xelefi olmus Qagikin sikkelerinin de bir uzunde ad ve titullari ereb dilinde hekk olunmusdur Tarixi cografiyasi Fayl 300px Seki dovleti Seki Kaxeti serhedi IX X esrin evvelerinde Vecini Qavazi Qareci monastir kompleksi Yuxari Bodbe Asagi Bodbe Bodbe monastiriDavid Musxelesviliye gore gurcu menbeleri IX esr X esrin evvelleri ucun Seki Kaxeti serheddini bu sekilde gosterir David Musxelisvili Orta esr gurcu menbelerine esesen Seki carliginin tarixi serhedlerini asagidaki sekilde gosterir Qerb terefden Seki nece ki biz artiq bilirik Sanariya ile yeni Kaxeti knyazligi ile hemserhed idi IX X esrin birinci yarisi ucun texmini serhed xettini gurcu tarixcilerinin gosterdiyi kimi qebul ede bilerik Alazan Hefteran vadisinde Vecini ve Qavazi Axalsopeli kendlerinden bir qeder qerbde Qabirricay vadisinde Qareci monastirindan ve Bodbe kendinden bir qeder serqde Serq terefden Seki kicik Qebele carligi ile hemserhed idi Eger Qebelenin Albaniyanin qedim paytaxinin yerlesdiyi erazi melumdursa Cuxur Qebele kendi yaxinliginda onda texmini hesab ede bilerik ki Seki ile Qebele serhedi hardasa Elciqan cayi zonasindan Gurca dag dag silsilesi kecirdi Simalda serhed rolunu elbette ki Qafqaz Sira daglari oynayirdi amma hec bir subhe ola bilmez ki Dagistanin cenub qerb rayonlari carligin terkibine daxil idi O ki qaldi cenub serhedlerine Istexri 933 ve Hudud el alem deki melumatlari nezere alaraq ehtimal etmek olar ki Kur cayi Sekinin cenub serhedi olmusdur Qafqaz XI esrin evvellerinde Seki dovleti Albaniya carligi adi ile gosterilir Travelgeorgia ru Sirinbey Hacieliye gore ise Orta esr gurcu menbeleri Seki Heret carliginin sabit serhedlerini asagidaki sekilde tesvir edir Serqde Iori cayi mensebi Eyri cayin mensebinedek Alazan cayi Eyri cay qerbde Debed cayinin Xrami ile birlikde Kure qovusdugu mensebi Agstafa rayonu erazisi Xunanin qarsi terefinden Samebis xevi cayinin Ioriye qovusdugu mensebinedek uzanan serhed xetti Samebis xevi cayi boyunca Suamta daglarinadek dagin eks terefinde Turdos xevi cayi boyunca Qulqulayadek Storis xevi cayi simalda Dagistan Didoeti Tuseti boyunca Qafqaz daglari cenubda Kur cayi 982 983 cu ilde yazilmis anonim menbede Hudud el alem de Seki 70 fersex uzunlugu olan bir vilayet kimi teqdim edilir Menbede Seki ile Tiflis arasinda uzunlugu 20 fersex olan Sanar vilayetinin yerlesmesi Qebelenin ise Seki Sirvan Berde arasinda olmasi Seki vilayeti ehalisinin muselman olmasi amma burada hem de kafir lerin yasamasi vilayet hududlarinin Arranin paytaxti Berde seherinin qapisi qarsinda yerlesen ve ne vaxtsa ruslarin dusergesi olan Mubareki adli boyuk kenden baslamaqla evveli heddi Sunbatman adli mohtesem qala seherde bitmesi axiri heddi Seki vilayet erazisinde Berdeden cox da uzaqda olmayan Suq el Cebel adli seherin olmasi da qeyd edilib Vladimir Minorski hesab edir ki Sunbatman qala seherinin adi Sunbatin evi menasini dasiyir ve birbasa Sehl ibn Sunbatla baglidir Inzibati erazi vahidleri eristavliqlar Vaxusti Baqrationi Boyuk Kivirike dovrunde Kaxetinin 3 Heretinin ise 4 eristavliqdan ibaret oldugunu gosterir Onun fikrince Seki Kaxeti erazisinde yerlesen 1 ci eristavliq inzibati merkezi Rustavi olmaqla butun Kuxeti erazisini Kaxeti 2 ci eristavliq inzibati merkezi Kvetera olmaqla Ucarmadan yuxaridaki erazileri Kaxeti 3 cu eristavliq inzibati merkezi Pankisi yaxud Marili olmaqla Hereti serhedlerinden baslayaraq Qafqaz daglarinadek uzanan erazleri ehate edirdi Kaxeti 4 cu eristavliq inzibati merkezi Xornabuci yeni Xoranta olmaqla Kisixle birlikde Kuxeti hududlarina qeder Qanixcay ile Kur cayi ve Hereti daglari arasindaki Qaret Kaxeti Daxili Kaxeti erazisini Seki Hereti 5 ci eristavliq inzibati merkezi Vecini olmaqla Kisix hududlarindan yuxaridaki Turdo cayi ile Kur cayi ve Hereti daglari arasindaki erazini Seki Hereti 6 ci eristavliq inzibati merkezi Macsi olmaqla Macis tsxali Mazimcay cayindan asagidaki ve Sakixi ile Xunzaxi daxil olmaqla Qanixcayin serqindeki erazileri Seki Hereti 7 ci eristavliq inzibati merkezi Stori olmaqla Stori cayindan Macis tsxaliye qeder Didoeti de daxil olmaqla Qanixcayin simal serqindeki erazileri ehate edib Seki Hereti Gurcu tedqiqatcilarindan Mariam Lordkipanidze hesab edir ki gorunur bu meselede Vaxustinin menbesi Kartli salnamesi olmusdur Meselen orada XI esrin 40 ci illerinde IV Baqratin Kaxetiye Kaxetiye ve Heretiye hucum etmesinden behs edilerken hemin vaxt onun Pankisi eristavi Varcanisdzeni Xornabuci eristavi Vaceni Qurgen Berinin oglu Stori ve Maceli eristavi Cedini Qoderzinin bacisi oglu esir goturmesi barede melumat verilir Alp Arslanin dovrune aid behsde ise Vecini eristavi Sirkvalelinin adi cekilir Vaxusti eristavliqlarinin adlarini sadalayarken yalniz hemin menbede adlari cekilen eristavlarin idare etdikleri eristavliqlarin adlarini gostermisdir Amma ehtimal etmek olar ki diger eristavliqlar da movcud olmusdur meselen 8 ci eristavliq Arisi eristavligi Seki Hereti 9 cu eristavliq Kis eristavligi Seki Hereti ve s Tarix i el Bab da Kldekari eristavi Ivan ibn Lifaritin Liparitin Seki Curzan batriki kimi teqdim edilmesine gore ise 10 cu eristavliq Kldekari eristavliginin Seki Hereti yaxud Kaxeti adini da bu siyahiya elave etmek olar Qafqazin 1060 ci il xeritesinde Seki ile Xunzaxin yeri Sirinbey Hacieli ise Vaxusti Baqrationinin Seki ile birlikde Xunzaxi da Macin eristavligina aid etmesi ile razilasmir Onun fikrince Avar Koysu cayinin asagi axarinda yerlesen Xunzax hec bir halda Qafqaz daglarinin cenub yamacinda yerlesen Seki ile birlikde kicik bir eristavliga tabe etdirile bilmezdi En azi ona gore ki muvafiq dovrde Xunzax Xumrac Simali Qafqazda en guclu ve nufuzlu carliq olan Sahib es Serir olkesinin paytaxti idi Diger terefden Xunzaxin Seki ve Macin eristavligindan cox cox uzaqda yerlesmesi habele bunlarin arasinda dorduncu Stori eristavina tabe etdirilmis Didoetinin yerlesmesi Xunzaxin Macin eristavligi terkibinde olmasini mumkunsuz edir Fikrimizce metndeki Xunzax evezine Seki yaxinliginda yerlesen Xayzan oxunmalidir Etnik terkib Tedqiqatcilarin fikrince XI esr gurcu tarixcisi Sumbat Davitisdze sanarlar ile saklari eyni xalq kimi gosterir Lakin eger sanarlarin etnik menseyi mubahiseli hesab olunursa ve bir sira tedqiqatcilar onlari Qafqaz xalqlarinin serq qurupua aid edir diger tedqiqatcilar ise onlari gurcu hesab edirlerse Sumbat Davitisdzede adi cekilen saklarin yeni sekililerin alban tayfasi olmasi uzerinde hec bir mubahise yoxdur Gurcu tedqiqatcilari da hesab edirler ki gurcu ve xarici yazili menbelerinde tarixi Hereti eyaleti Ran Albaniya Saki adi ile teqdim olunur Ranlar Orta esr gurcu menbelerinde bir alban tayfasi adidir Alban tayfasi hemin menbelerde hem de herler kimi xatirlanir buna gore de ranlar ve herler identik anlayisdir David Musxelesviliye gore eger V esr ucun Hereti eristavligi erazisinde esasen alban iber ehalinin yasadigini cenub hissesinde hem de ermenilerin meskunlasdigini soylemek mumkundurse X esrin ortalari ucun hansi ki bu vaxt herlerin xalkedonizme kecmesi artiq basa catmisdir bu erazinin butun ehalisi kicik ermeni icmasi ile birlikde tamamile gurculesmisdir Daha sonra David Musxelesvili Sekinin Serqi Gurcustanda adi bir gurcu vilayeti olmasinin subutu kimi ermeni tarixcisi Vardanin Seki quqarlar vilayetidir yazdigini esas gostererek monoqrafiyasini bitirir Lakin diger tedqiqatci Quram Qumba Vardanin Asxarasuys eserinin uc elyazma nusxesinde hec de Seki quqarlar vilayetidir yox eslinde Seki qarqarlar vilayetidir yazildigini ermeni tarixi edebiyyatinda qarqarlar evezine quqarlar yazilmasi ile bagli bunun yegane fakt olmadigini basqa bele faktlara da tesaduf edildiyini gosterir daha sonra qeyd edir ki Asxarasuys da Albaniya ve Qarqarasik sozleri Seki sozunun ekvivalentidir David Musxelesvilinin Vardandan iqtibas getirdiyi cumlenin en dogru tercumesi ise Seki Qarqarsikdir yeni Seki Albaniyadir menasindadir Seki ve Seki Kaxeti hokmdarlari narrativ menbelerde nece teqdim edilirler Hokmdarin adi Hakimiyyetde oldugu dovr Seki hokmdari kimi Albaniya cari kimi gosterilir Ereti cari kimi Kaxeti cari kimi ranlarin ve kaxlarin cari kimiAnonim Osman ibn Effanin xelifeliyi dovrunde 644 656 el BelazuriAnonim Albaniya katolikosu IV Davudun katolikoslugu dovrunde texminen 820 853 cu iller Alban olkesinin tarixi Sehl ibn Sunbat Muaviye ibn Sehl 822 854 yaxud 822 838 839 838 839 854 Tovma Artsruni Alban olkesinin tarixi Ibn el Esir Qriqor Hammam IX esrin 2 ci yarisi Alban olkesinin tarixi Stepanos Taronetsi Stepanos OrbelianAtrnerseh en geci 906 ci ilden en tezi 944 cu ile qeder Mesudi Hovanes Drasxaakertsi Eredvi kendindeki kilsenin kitabesi Kartli salnamesi Isxan Ebu Ebdulmalik en tezi 1044 cu ilden en tezi 944 den en geci 1110 cu ile qeder Ibn Hevqel Stepanos Orbelian Konstantin Porfiroqent Ananiya Mokatsi Kartli salnamesi Dinar en geci 1010 cu ilden en tezi 1114 1015 ci ile qeder Kartli salnamesi Boyuk Kvirike en geci 1032 1038 ci il en geci 1037 1038 Vardan Kartli salnamesi Kartli salnamesi Qagik en geci 1037 1038 ci il 1058 ci il Tarix i el Bab Kartli salnamesi I Axsartan 1058 ci il 1082 ci il Sedreddin Eli el Huseyni Tarix i el Bab Kartli salnamesi II Kvirike 1082 ci il 1004 cu il Samuel Anesi Carlar cari Davidin heyati 1004 Carlar cari Davidin heyati Asat Qriqol oglu ve Sot Qriqol oglu 1117Mehranilerin o cumleden Qriqori Hammamin nesil seceresi Mehran Armayel Vard Vardan Vard Varaz Qriqor Susik Varazman Varaz Peroj Cavansir Yezad Xosrov Varazman Varaz Tiridat Sparma Vardan Qagik Narse I Qagik I Stepanos Varaz Trdat Sehl Saak Suni Stepannos Sparam Adarnerseh fr Qriqor Hammam Abuset Qriqor en Saak Sevada Ebu Eli Smbat Atrnerseh Dinar en Vatcaqan Qriqor Davud I Sahanduxt ru Ioann Senekerim ru ru Isxan Ebu Ebdulmalik Kouscaq Atrnerseh Isxan Sevada Seveda ru Filipp Senekerim QriqorAtrnerseh Filipp II Katranida ru Seveda Sofya ru ru ru Senekerim II Sahanduxt ru ru en ru II Qriqor Smbat Seveda Kurike Kata IV Baqrat en en Marta Susik Kata Arevmanelilerin nesil seceresi en en en en fr Fadl fr Boyuk Kvirike Zolakertel fr Qagik fr Smbat Adarnaze I Axsartan II Kvirike fr QeydlerSeki hokmdarlarinin ranlar cari titulu dasimasi sebebinden bu bayragin Seki dovletine aid olmasi ehtimali var 19 cu esrde Seki xanliginin gerbi olmasi ile bagli iddialar var Sfinksin yunan mifologiyasina aid olmasi ve 1010 1029 cu iller arasinda tikilmis Svetitsxoveli kilsesinin divar resmlerinde de anoloji tesvire tesaduf edilmesi bu tesvirin xristianliq dovrunden Sekinin gerbi olmasi ehtimalini dogurur 1010 1029 cu iller arasinda tikilmis Svetitsxoveli kilsesinin divar resmlerinde Sfinks tesviri Rusca menbelerde Seki knyazligi Usejnov M A 1951 seh 162 Voskanyan S S 2002 seh 26 Ponomarev B N 1966 seh 420 Minorskij V F 1963 seh 116 Shihsaidov A R 2010 seh 66 Makovelskij A O 1967 seh 237 Ismail M A 1995 seh 17 Seki carligi Aliev Sh 2013 Mamedova F Dzh 2005 seh 395 397 Grekov B D 1953 Druzhinin N M 1956 seh 649 975 Istoricheskaya geografiya Azerbajdzhana 1987 seh 64 Gumba G seh 72 73 Oldenburg S F 1934 seh 302 Seki emirliyi Ismail M A 1995 seh 23 Ziya Bunyadovun Azerbaycan IIV IX esrlerde kitabinda ilk dovrlerin en yaxsi ve moteber mexezlerinden biri hesab olunan Belazuriden el Belazuriden goturul mesi gosterilmekle bele bir cumle getmisdir Bundan sonra I Qubad ozu Arrana geldi burada Beyleqan Berde Qebele Derbend ve Seki seherlerini salib mohkemlendirdi Bunyadov Z M 2007 seh 52 Bu Sekinin adinin bir qeder de evvelki tarixi hadiselerin tesvirinde cekilmesi kimi qebul edile bilerdi Lakin muvafiq hissenin Hikmet Ekberov terefinden edilmis tam tercumesinde Sekinin adi yoxdur Onun ardinca Sah Qubad buraya geldi Arranda Beyleqan seherini ve olkenin esas seheri sayilan Berdeni ve Qebeleni yeni Xezer seherini saldirdi Daha sonra o Sarvan vilayeti ile Alan qapisi arasinda ciy kerpicden sedd tikdirdi ve hemin ciy kerpicden tikilmis seddin boyunca 360 seher saldirdi ki bu seherler de Bebu l Ebvab salinandan sonra dagidildi el Belazuri 2005 seh 105 Mixitar Qos Yeliazarin arxiepiskop rutbesinden katolikos secildiyini gosterir Moisey Kalankatuklu 2006 seh 386 Kartlis tsxovreba da Arcilin iki cay arasinda Nuxpati seher qalasini tikdirmesi de qeyd olunur Orijinal metn rus I postroil Archil v mezhdureche gorod krepost Nuhpati Nuhpatijcy zhe byli yazychnikami i prirody hishnoj no Gluhoj posek ih mnozhestvo I siloj krestil ih Archil Kartlis Chovreba 2008 seh 112 Elbette ki Nuxpatini menbelerde adi XVII esrden etibaren kicik kend kimi cekilen ve yalniz XVIII esrin ortalaninda sehere cevrilen Nuxa ile eynilesdirmek mumkun deyil Sirinbey Hacieli de hesab edir ki gurcu menbesinde aciq aydin sekilde Nuxpatinin Sekide yox Kaxetide yerlesdiyi gosterilir Eliyev S H 2007 seh 78 Muneccimbasi hadisenin tarixini 820 ci il gosterir ve butun tedqiqatcilar bunu ciddi qebu edibler Lakin mesele burasindadir ki Xalid Cenubi Qafqazda en azi 4 defe qubernator olmusdur 813 814 cu ilde 828 832 ci illerde az muddet 841 ci ilde ve bir daha xelife 842 845 dovrunde Ter Ghewondyan 1976 seh 28 ve Xalidin 820 ci ilde Cenubi Qafqazda olmasi barede hec bir melumat yoxdur Buna gore de Seki ehalisinin Xalide qarsi usyan etdiyi tarix 813 814 cu il ucun daha uygun gorunur Haykazun Qeqarkunikde hakimiyyetde olan knyaz sulalesinin adi idi onlar ozlerini efsanevi Hayk neslinden olduqlarini iddia edirdiler Iovannes Drashanakertci XXI XXX 1986 seh qeyd 124 Albaniya tarixinde Qriqor Hamamin oglu Ebu Elinin de Haykazun olmasi gosterilir Orijinal metn ing Spustya chetyre goda kogda Novyj god sovpal so svyatoj Pashoj byl ubit svoim rodichem Smbatom knyaz Aluanka Apu Ali hAjkazuni Movses Kalankatuaci 1985 821 831 832 ci illerde Qelam Qeqarkunik vilayetinin hakimi Saak idi O Sunik knyazi Vasakin kicik oglu idi Bezi tedqiqatcilara gore Qriqor Hammam Hereti knyazlarindan ilk olaraq 893 cu ilde car titulu qebul etmis hokmdardir Orijinal metn rus Iz eretskih knyazej titul carya v 893 g prinimaet knyaz Amam Papuashvili T G Iz politicheskoj istorii Ereti s 70 71 Lordkipanidze M D 2 Ereti 1988 Sirinbey Hacieli ise David Musxelisviliye istinad ederek ru kendindeki kilsenin kitabesinde Hammamin adinin cekildiyini gosterir Eliyev S H 2007 seh 82 Lakin David Musxelisvili Eredvi kendindeki kilsenin kitabesinde Hammamin adinin cekildiyini yox yalniz herler carinin varisi ifadesinin islendiyini yazir ve elave edir ki herler carinin varisi yeni ki Hammamin varisi demekdir Mushelishvili D L 1982 seh 38 Yuxarida Eredvi kendindeki kilsenin kitabesinin metni iqtibas getirilib ve orada ne Sirinbey Hacielinin yazdigi kimi Hammamin adi var ne de David Musxelisvilinin yazdigi kimi herler carinin varisi ifadesi Iqtibas getirilen metnde heretililerin carindan yeni Atrnersehden sohbet gedir Gunba M M 2012 Xorepiskop sanar hakimlerinin titulu Ilk dovrlerde Sanariya xorepiskoplari dini hakimiyyetle yanasi dunyevi hakimiyyeti de ellerine almis bundan sonra sanarlara rehberlik ederek Kaxetinin birlesdirilmesine ve erkenfeodal gurcu dovletinin yaranmasina nail olmuslar Neticede bu dovletin basinda duran knyazlar enenevi qaydada xorepiskop titulu qebul edirdiler Xorepiskop titulu artiq teokratik funksiyasini itirmis feodal dovletinin dunyevi bascisinin tituluna cevrilmisdir Kartlis Chovreba 2008 seh 167 qeyd 33 Mesudiden azerbaycan diline edilen bir tercumede Azer ibn Nebih ibn Mehacir Velixanli N M 1974 seh 61 Ibn Havqel X esrin ortalari ucun oz kitabinda hem Ebu Ebdulmelik adi ile taninan Seki hokmdari Asxasin adini ve hem de etraf vilayetlerin Sanxarib adli 3 hakiminin adini cekir Bunlardan birincisi Rab erazisini idare eden ibn Suvar adi ile taninan Sanxarib ikincisi Xacin hakimi Sanxarib 941 957 cu iller arasinda Seki hakimi Salariler dovletine bac olaraq ilde 1 milyon dirhem Rab erazisini idare eden Sanxarib 300 min dirhem ve elave hediyyeler Xacin hakimi ise 100 min dirhem ve elave olaraq 50 min dirhem deyerinde atlar ve hedyyeler verirdi seh 105 Bunlar Seki hakimi Asxas ve 2 Sanxarib eyni dovrde yasamislar 3 cu Sanxarib ise Sanariya hakimi kimi teqdim olunur seh 99 Ibn Ruste 1903 seh 99 105 ve bunun hakimiyyetde oldugu dovr Ibn Havqelin kitabinin yazildigi illere X esrin 70 ci illerine gedib cixa biler Buna gore de Rub erazilerinin hakimi Sanxaribi Sanariya cari Sanxarible eynilesdirmek mumkundur Aqafangel Krimski de Ibn Hevqeldeki Rab erazisini Sanariya ile Rab erazisini idare eden Sanxaribi Sanariya cari kimi teqdim edilen Ibn Suvar Sanxarib ile ve Albaniya tarixi ndeki Sevadanin oglu Senekerim ile eynilesdirir Eliyev S H 2007 seh 94 Catismayan yalniz bir sey qalir o da Senekerim adli carin Sanariyada hakimiyyetde olmasini tesdiqleyen diger menbelerdir 234 god gruzinskogo hronikona sootvetstvuet 1014 godu Po soobsheniyu Aristakesa Lastivertci Bagrat skonchalsya v 464 godu armyanskogo letoschisleniya chto sootvetstvuet 1015 godu sm E Takaishvili ukaz russkij perevod s 161 prim 2 K N Yuzbashyan kommentarii k ukaz perevodu Aristakesa s 114 prim 22 Kartlis Chovreba 2008 seh 240 qeyd 129 Vaxusti Baqrationiye gore Naxcivani qalasi Storis Xevi cayinin Alazan cayina tokulduyu yerde idi Kartlis Chovreba 2008 seh 177 qeyd 250 Gosterilen ilde ve gosterilen ile yaxin illerde IV Baqratin Berdeye hucum etmesi ile bagli diger menbelerde o cumleden gurcu menbelerinde hec bir melumat yoxdur Cox guman ki burada sohbet IV Baqratdan yox eslinde 1065 ci ilin oktyabr ayinda Arrana yurus etmis o cumleden Berdeni 3 gun muhasirede saxlamis sekililerlerle allanlarin birge yurusunden gedir IV Baqratin soy koku bir terefden Qriqor Hammama gedib cixirdi ve o evvelki Seki hokmdarlari ile Atrnerseh ve Isxan Ebu Ebdulmalik ile uzaq qohumluq elaqelerine malik idi Tarixciliye melum olan ka XVII esrde tikilib ve indiki Gurcustan respublikasinin Sida Kartli olkesinin Kareli belediyye rayonu erazisindeki Aradeti kendindedir Bu yer hem Kaxeti hududlarindan bir qeder kenardir ve hem de Seddediler dovletinin nufuz dairesinden Ehtimal etmek olar ki Kartli salnamesi nde adi cekilen Aradeti onunla birlide adi cekilen ve yeri melum olan Xornabuciden cox da uzaqda deyildir DIDEBULI ot gruz didi bolshoj velikij lico prinadlezhavshee k vysshemu sloyu feodalnogo klassa kotoryj uzhe v VII IX vv obrazovali did didi aznaury Kogda v XV v feodalnaya aristokratiya slozhilas v otdelnoe soslovie tavadov sredi nih didebuli tavady ili prosto didebuly bukv velmozhi yavlyalis obladatelyami naibolee obshirnyh vladenij i vysshih dolzhnostej v nachale XVIII v v Kartli didebulami pochitalis glavy pyati shesti naibolee krupnyh feodalnyh domov 1 2011 10 31 at the Wayback Machine Ruslar Berdeni 943 cu ilde tutmusdular Yuxarida qeyd edildiyi kimi Sehl ibn Sunbata xelife terefinden Ermeniyye Iberiya ve Albaniya uzerinde ali hakimiyyetin verilmesini gosteren Alban olkesinin tarixi nde cemi 1 il sonra adi cekilen 3 olke hakiminin artiq hokmdarlar agasi Hovannesin olmasi qeyd edilir Bundan sonra tarix sehnesinde uzun muddet Sehl ibn Sunbatin adina tesaduf olunmur Yalniz X esrin ikinci yarisi X evvellerinde yasamis ermeni tarixcisi Tovma Artsruni 980 ci ilde yazmaga basliadigi eserinde Sehl ibn Smbatin 854 cu ilde Xacin hakimi Atrnerseh ve Artsakdaki Ktis hakimi Yesai ebu Musa ile birlikde ereb serkerdesi Buga el Kebir terefinden tutularaq Xilafetin paytaxtina aparildigini yazir Dowsett C 1957 seh 463Orijinal metn ing Among theprisoners captured by Boga al Kabir in 854 John Catalicos and Tovma Arcrunimention three Albanian princes Atrnerseh lord of Xacen Sahl son of Smbat lord of Sake and Esay Abu Muse lord of Ktis in Arcax Lakin eyni hadise barede melumat veren ereb menbesi Samireye gonderilenlerin adlari arasinda Sehlin yox oglunun Arran patriki Muevviye Ibn Sehl ibn Sunbatin adini cekir Ibn al Asir 1940 Mumkunduqr ki Tovma Artsruni metnde Muevviyenin adini buraxmis evezinde metnde yalniz Muevviyenin atasinin adi qalmisdir eger beledirse demeli Tovma Artsruninin Seki hakimi kimi teqdim etdiyi sexs Ibn el Esirde Arran batriki kimi gosterilir Sehl ibn Sunbat ise Babeyi ereblere teslim edenden 1 il sonra artiq heyatda olmamisdir Ziya Bunyadov Albaniya tarixi kitabinda Adarnerseh barede qeyd edir III kitab 118 ci qeyd Adernerse ibn Ishaq el Xacinin adi Teberide III s 1416 rast olunur Moisey Kalankatuklu 2006 seh 378 IstinadlarMahmudov Y M 2005 seh 22 Eliyev S H 2007 seh 2 6 8 82 89 100 197 Ferzelibeyli S F 2003 seh 7 Azerbaycan tarixi II cild 2007 seh 269 Serifli M X 2013 seh 75 Eliyev S H 2007 seh 28 29 30 Eliyev S H 2007 seh 99 107 108 120 121 122 125 127 129 130 131 Mushelishvili D L 1982 seh 41 Orijinal metn rus Oficialnaya titulatura pravitelya etogo novoobrazovannogo carstva kotorogo letopis obychno upominaet kak carya kahov ili carya Kaheti byla car ranov i kahov Mushelishvili D L 1982 seh 42 Orijinal metn rus Takim obrazom oficialnym titulom carya Ereti po drevnegruzinskim istochnikam byl car ranov Rashid ad Din 1971 seh 42 Orijinal metn rus Azerbajdzhan s vilajetami i so sleduyushimi naibstvami 1040 feddanov Z nuz f Zunuz 30 feddanov Merend 20 feddanov Hoj 30 feddanov Salmas 20 feddanov Mihran Rud 20 feddanov Hisht Rud 30 feddanov Garm Rud 20 feddanov Meraga 50 feddanov Ardebil 50 feddanov Ahar 30 feddanov Serav 50 feddanov Vilajet Pishkin 50 feddanov Nahichevan 100 feddanov Vilajety Karabag Mugan Arran i Sheki 300 feddanov K rbi 50 feddanov Armeniya 50 feddanov Arunk Dul 30 feddanov Sard Rud 30 feddanov Udzhan 20 feddanov Halhal 30 feddanov Shahrud 30 feddanov Mushelishvili D L 1982 seh 38Orijinal metn rus Nazvaniya etogo carstva gruziny proizvodili ot imeni blizhajshih ih sosedej drevnealvanskogo plemeni erov araby ot imeni stolicy g Shaki Armyane zhe i vizantijcy nazvali ego tak potomu chto ono vozniklo teritorii byvshago Alvanskogo carsva Mushelishvili D L 1982 seh 37Orijinal metn rus Interesno otmetit chto gruzinskie istochniki takzhe upotreblyayut inogda termin Shaki KC I 383 vmesto termina Ereti LC I 383 Mushelishvili D L 1982 seh 36Orijinal metn rus Do H veka nikakih svedenij ob Eretskom knyazhestve v gruzinskih istochnikah my ne vstrechaem Kartlis Chovreba 2008 seh 112 Kartlis Chovreba 2008 seh 229 el Belazuri 2005 seh 106 Moisey Kalankatuklu 2006 seh 130Orijinal metn rus Menim xeyirxah edaletli Allahsever ve sevimli qardas ve pese yoldaslarima Albaniya katolikosu cenab Abbasa bahalat yepiskopu Moiseye Qelebe yepiskopu Qriqora Amaras yepiskopu Hromrika Balasakan Beyleqan yepiskopu Trimoteye Seki yepiskopu Ambakuma Girdiman yepiskopu Yovhankaya Boyuk Konqmank yepiskopu Qevonda ermeniler katolikosu Iovannes Taron yepiskopu Abraham car iqametgahinin yepiskopu Qriqor Tayk yepiskopu Stepannos Orxorunik yepiskopu Mastos Venend yepiskopu Givt Assuriya yepiskopu Abdiso Amatunilerin yepiskopu Rap Rstunilerin yepiskopu Kristofor Mokk yepiskopu Sekundos ve butun qalan ermeni yepiskoplarindan salam ve ehtiram Armyanskaya Geografiya 1877 Orijinal metn rus Albaniya zaklyuchaet v sebe sleduyushie provincii 1 Iehni 2 Beh 3 Kambechan 4 Shake 5 Vostani Marcpan 6 Dashti Balasakan Gevond 1862Orijinal metn rus Sobrav silnoe vojsko Hagan poruchiv ego polkovodcu svoemu Razhu Tarhanu iz pokoleniya Hatirlitbera i otpravil na stranu nashu nahodivshuyusya pod upravleniem Ezida Rassypavshis po severnoj storone bolshoj reki Kury Hazary ovladeli mnogimi oblastyami Hedzhar Kaga Ostani Marzpanyan Gaband Gegavu Shake Bies Heni Kambehchan Hozmas vse oblasti agvanskie el Belazuri 2005 seh 113 Mushelishvili D L 1982 seh 66Orijinal metn rus Vtoroj etap ivero alvanskih politicheskih vzaimootnoshenij zakanchivaetsya k sredine VIII veka kogda obrazovalos feodalnoe knyazhestvo pozdnee carstvo Ereti kotoroe vklyuchalo v sebya krome territorii byvshego eristavstva Ereti takzhe drevnealvanskij kanton Shaki Mushelishvili D L 1982 seh 66 Kartlis Chovreba 2008 seh 112Orijinal metn rus Usililis saraciny na zemle Rana Zavoevali Gazir i Armeniyu A Maslama voeval s grekami Plemyanniki zhe Adarnase Slepogo troe bratev chto vyzhgli glaza bratu otca svoego pribyli iz Tarona v Shakih i obosnovalis tam po veleniyu Archila ibo vse predely Kavkaza do Rana byli obezlyudeny Ereti zhe i Kaheti spaslis iz za obiliya lesov I utverdilis troe bratev tam do samoj Gulguly Mushelishvili D L 1982 seh 35 36 Lordkipanidze M D 2 Ereti 1988Orijinal metn rus Vopros o genealogii poselivshihsya v Shaki Ereti treh bratev i svyazyah posleduyushih eretskih knyazej s nimi vyzyvaet raznoglasiya mezhdu issledovatelyami Ryad issledovatelej otnosyat ih k Bagratidam Minorskij Tumanov Berdzenishvili Papuashvili Mushelishvili drugaya k Mihranidam ili ih predshestvennikam Brosse Dovset Buniyatov i dr Obzor istochnikov i literatury po dannomu voprosu sm Papuashvili T G Iz politicheskoj istorii Ereti s 64 68 Mushelishvili D L 1982 seh 37Orijinal metn rus Movses Kalankatvaci v pervoj chetverti IH veka upominaet nekoego vladitelya Shaki Moisey Kalankatuklu 2006 seh 341Orijinal metn rus Katolikos Movses yarim il kursude oturdu Katolikos Davud iyirmi sekkiz il kursude oturdu O Qebele yepiskoplugundan secilmisdi O Seki hokmdarinin qanunsuz nikahina xeyir dua vermisdi Minorskij V F 1963
Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Azərbaycan
Gürcüstan
Rusiya 
