Bu məqalənin sonunda mənbə siyahısı var lakin mətndaxili mənbələr heç və ya kifayət qədər istifadə edilmədiyi üçün bəzi

İttihad Partiyası, Qafqaz İttihad Firqəsi (1918–1920), Rusiyada Müsəlmanlıq "İttihad" (1917–1918), İttihadi-İslam, Milliyəti-İslam və ya Azərbaycan Milli Müdafiə İslam Partiyası— 1917–1920-ci illərdə Azərbaycanda açıq fəaliyyət göstərmiş, Ümumrusiya Müəssislər Məclisində, Zaqafqaziya Seymində, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Milli Şurasında, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentində təmsil olunan və Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentində Müsavat və bitərəflər fraksiyasından sonra ən çox üzvü olan, ana müxalifət partiyası. İslam ideologiyasını siyasət səviyyəsinə qaldırmağa çalışan aparıcı təşkilat.

İttihad Partiyası (Qafqaz İttihad Firqəsi)
Sədri	Qara bəy Qarabəyov (1918-1920)
Quruluş tarixi	Sentyabr 1917
Dağılma tarixi	28 aprel 1920 (de-jure)
Birləşən	İttihadi-İslam Cəmiyyəti (1918) Şuşa Xeyriyyə Cəmiyyəti (1919) Fədai-Hürriyyət (1919) İslamiyyə Cəmiyyəti (1919) İslam Təşkilatı (May,1920) İslam-əl-Quran (1920) Günəş Qafqaz (İyul, 1920)
Sələfi	Rusiyada Müsəlmanlıq Partiyası İttihadi-İslam Cəmiyyəti
Baş qərargah	Bakı
İdeologiya	İslam birliyi
Şüar	Yaşasın İttihadi-İslam, var olsun hürriyəti-ənam!
Parlamentdə	13 / 120 Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamenti (27 aprel 1920) 3 / 44 Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Milli Şurası 3 / 125 Zaqafqaziya Seymi 1 / 767 Ümumrusiya Müəssislər Məclisi
Bələdiyyədə	12 / 105 Bakı Şəhər Duması 10 / 74 Gəncə Şəhər Duması
Mətbuat orqanı	İttihad qəzeti

Tarixi

Yaranması

Heybətqulu Məmmədbəyli xatirələrində, partiyanın 1917-ci ilin yayında Bakı şəhərində bir neçə şəxs tərəfindən Rusiyada Müsəlmanlıq Firqəsinin Təşkil Komitəsi yaradıldığı qeyd olunmuşdur.

1917-ci ilin dekabr ayının 4-də partiyanın gələcəkdə mətbu orqanı olacaq İttihad Ceyhun Hacıbəylinin rəhbərliyi ilə çapa başlamışdır. 1918-ci ilin fevralında Partiyalararası Komitənin ortaq mətbu orqanı Azərbaycan qəzeti təsis edilmişdir. Ceyhun bəy Hacıbəyli də bu qəzetə redaktor olaraq dəvət olunmuşdur. Beləliklə qapanma təhlükəsi ilə üz-üzə qalan İttihad qəzeti öz işçiləri və Rusiyada Müsəlmanlıq Firqəsi rəhbərliyi ilə aparılan danışıqlar nəticəsində firqənin rəsmi mətbu orqanına çevrilir.

Fevral inqilabından sonra, 1918-ci ilin yanvar ayında Azərbaycan ərazisində formalaşmağa başlamış islamçı təşkilatlardan Rusiyada Müsəlmanlıq Firqəsi və həmin ilin payızında Gəncədə təsis olunmuş vahid qurumda birləşərək İttihadi-İslam Rusiyada Müsəlmanlıq Firqəsi adını almışdır.

Bəzi mənbələrdə partiyanın qurucusu Qara bəy Qarabəyov göstərilsə də, Qara bəy Qarabəyov xüsusi dəvətlə 1918-ci ildə partiyaya qatılmışdır. Bu müddətə qədər o partiyada qeyri-demokratik ünsürlərin olduğunu qeyd etmişdir.

Müsavat Partiyasının I Qurultayından sonra bir sıra şəxslər Müsavat sıralarından istefa vermiş və İttihad sıralarına daxil olmuşdur. Lakin 1918-ci ildə baş verən Mart hadisələrindən sonra partiyanın fəaliyyəti xeyli məhdudlaşmış, İttihad qəzetinin qapanmasına səbəb olmuş və sadəcə Zaqafqaziya Seymindəki fraksiyası ilə (Sultan Məcid Qənizadə, Mir Yaqub Mehdiyev və Heybətqulu bəy Məmmədbəyli) məhdudlaşmışdı. Burada Müsavatla həmrəylik göstərən İttihad daha sonra Türkiyə ilə həmrəylik fikri üzərində ixtilaf yaşamışdır. Həmrəyliyi dəstəkləyən Müsavat və demokratik bitərəflər fraksiyası üzvləri Xosrov bəy Sultanov, Qazı Əhməd bəy Məmmədov və Həmid bəy Şahtaxtınski bu dönəmdən sonra İttihada yaxınlaşmağa başlamışdır.

Zaqafqaziya Seyminin İttihad fraksiyasının üzvləri 1918-ci ilin 28 mayında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Milli Şurasının üzvləri olmuşlar. İstiqlal Bəyannaməsinə fraksiya üzvü Heybətqulu bəy Məmmədbəyli leyhinə, Sultan Məcid Qənizadə isə bitərəf səsi vermişdir.

Bunlarla bərabər partiya daxilində qütbləşmə baş vermiş, partiya mühafizəkar və radikal qola bölünmüşdür. Radikalların üstünlük qazanmasıyla bir neçə muhafizəkar Müvəqqəti Mərkəzi Komitədən və partiyadan ayrılmışdır.

İnkişafı

Qütbləşmələrə baxmayaraq partiyanın vahid ideolagiya ətrafında cəmləşməsi, ideologiyasının tamamilə formalaşması partiyanın inkişafına və üzvlərinin sayının artmasına səbəb oldu.

Partiyanın əsas dayaqlarını təşkil edən qəzalarda inkişafı bu dönəmə təsadüf edir. Bunlara Quba qəzasının kəndləri, Göyçay, Şamaxı, Cavad qəzaları, Gəncə və Qarabağ quberniyaları daxil idi. İttihadın Qarabağ Komitəsi Qarabağın general-qubernatoru Xosrov bəy Sultanovun köməkliyi ilə yaradılmışdır. Gəncə təşkilatı isə doktor Ağalar bəy Səfikürdlü, iqtisadçı Səmədağa Əbilov və hüquqşunas Şahmalıyevin liderliyində yaradılmışdır.

1919-cu ilin fevral ayının 2-də İttihad qəzetinin azərbaycanca nəşri bərpa olunmuş, fevralın 19-da isə isə rus dilində nəşri başlamışdır.

Bu dövrdə əvvəllər Müsavat üzvü olan Həmdulla əfəndi Əfəndizadəvə sonralar sədr müavini olan Qazı Əhməd bəy Məmmədbəyov partiya rəhbərliyinə gətirilmişdir.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentində

1918-ci il dekabrın 7-də açılmış Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinə İttihad Partiyası sayca ikinci böyük fraksiya (əvvəl 4, sonra isə 13 deputatla) idi. Yəni İttihad dönəmin ana müxalifət partiyasına çevrilmişdi. Parlamentdə fraksiyaya 1918-ci ilin sentyabrından Qara bəy Qarabəyli rəhbərlik etmişdir.

Fraksiya üzvlərindən 3-ü (Sultan Məcid Qənizadə, Mir Yaqub Mehdiyev və Heybətqulu bəy Məmmədbəyli) birbaşa Milli Şura tərkibindən daxil olmuşdur. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin Müsavat və bitərəflər fraksiyasından sonra ən böyük fraksiyası olmuşdur.

Parlamentdə İttihad fraksiyasının rəhbəri Qara Qarabəyli tərəfındən təqdim edilmiş bəyannamədə hakimiyyətin millətə məxsus olması ideyasının gerçəkləşməsi müsəlmanların istiqlal mübarizəsinin son məqsədi sayılırdı. Bəyannamədə Azərbaycandakı bütün xalqların sülh şəraitində yaşamalarının təmin olunması tələb edilirdi. İttihadçılar fəhlə məsələsində menşeviklərin proqramı ilə çıxış edərək, fəhlələrin səadətini təmin etməyə səy göstərəcəyini vəd edir, aqrar məsələdə isə torpağın pulsuz olaraq kəndlilərə paylanması təklifini irəli sürürdü. Onlar maliyyə sahəsində mütərəqqi gəlir vergisinin tətbiqini, digər vergilərin isə ləğvini tələb edirdilər. İttihad fraksiyası ibtidai məktəblərdə ümumi və icbari təhsilin bərqərar edilməsinə, məktəblərin milliləşdirilməsinə tərəfdar olduğunu bildirirdi.

İttihad fraksiyası parlamentin, əsasən, sağ cinahını təşkil edirdi. Bu fraksiya ölkədə siyasi üstünlüyə malik milli demokratik cərəyana qarşı sərt müxalifət mövqeyində durur və 1919-cu ilin dekabrınadək hökumət kabinetlərinin formalaşmasında iştirakdan imtina edirdi. İttihad fraksiyası hökumətə etimad göstərməyənlərin öncüllərindən idi. 1919-cu ilin yanvarında İttihad fraksiyası neft möhtəkirliyinə qarşı mübarizə barədə, 1918-ci ildə tədarük olunmuş taxıl məhsulunun talan edilməsi və Hacı Zeynəlabdin Tağıyev fabrikində beş satıcı ilə bağlı qanunsuzluqlar haqqında üç bənddən ibarət sorğu ilə hökumətə müraciət etmişdi. Fraksiyanın rəhbəri Qara bəy Qarabəyov bu məsələlərin nizamlanması üçün xüsusi müşavirə çağırmağı təklif etmişdi. Sorğularla əlaqədar hökumət üzvlərinin, hətta hökumət başçısı Fətəli xan Xoyskinin parlament qarşısında çıxışlarında verdiyi cavablarla hesablaşmayan Qarabəyov öz fraksiyası adından hökumətin izahatını qeyri-qənaətbəxş saydığını bildirib ona etimadsızlıq göstərilməsi tələbini irəli sürmüşdü. Müzakirələr nəticəsində aydın olmuşdu ki, hökumətə tam etimadsızlıq göstərilməsini yalnız İttihad Partiyası tələb edir. İttihad fraksiyası parlamentdən yeni hökumət kabinəsinin təşkil olunması tapşırığını alan Nəsib bəy Yusifbəylinin namizədliyini də müdafiə etməmişdi. Bununla belə, İttihad da yeni kabinetə daxil olmaq ehtimalını nəzərdən keçirirdi. O, Slavyan-rus və Erməni fraksiyaları istisna olmaqla, Azərbaycanın müstəqilliyi ideyasını müdafıə edən bütün partiyaların parlament mərkəzinin yaradılmasını təklif etmiş və bildirmişdi ki, əks təqdirdə Müsavat-Sosialist mərkəzi adlandırılan mərkəz (əgər bu baş tutarsa) ölkəni səhvlərdən və müxalifətdən xilas edə bilməyəcək.

1919-cu ilin sentyabrında da hökumətə etimad məsələsi irəli sürülərkən İttihad fraksiyası qəti və açıq şəkildə buna qarşı çıxmışdı. İttihad yeni hökumətin Müsavat və İttihad fraksiyaları, həmçinin Bitərəflər fraksiyası əsasında formalaşdırılmasını təklif edirdi. 1919-cu ilin oktyabrında Müsavat fraksiyasına bitərəflərldən ayrılıb birləşən parlament üzvləri ilə Müsavat və bitərəflər fraksiyası qurulduqdan sonra, kabinetin tərkibi məsələsi təkrar müzakirə olunarkən İttihad Müsavatın daxili və xarici siyasət taktikası ilə prinsipial ixtilafda olduğuna görə, yeni hökumətin tərkibində iştirakdan imtina etməyi qərara aldı. Bununla yanaşı, Nəsib bəy Yusifbəylini bitərəf hökumət yaratmağa qadir olmayan məhdud partiya lideri hesab etdiyini bildirən İttihad onun təşkil etdiyi hər hansı hökumətə etimadsızlıq göstərilməsi haqqında qərar qəbul etdi. 1919-cu ilin dekabrında yeni hökumət kabinetinin formalaşdırılması zamanı İttihaddan 2 nəfər koalisiyaya daxil edildi. Həmid bəy Şahtaxtinski xalq təhsili və dini etiqad naziri (1920 il martın 5-dən 30-dək Nurməmməd Şahsuvarov), Sultan Məcid Qənizadə dövlət nəzarətçisi oldu. İttihad Partiyası yeni hökumətdə iki nazir vəzifəsi alsa da, fraksiyanın lideri Qara bəy Qarabəyov, öz "ənənəsinə" sadiq qalaraq, hökumətin proqramını kəskin tənqid edirdi. O, dövlət məmurlarını rüşvətxorluqda, vəzifədən sui-istifadədə ittiham etmiş, "respublika qəzalarını tamamilə yaddan çıxaran" Xalq Maarifi Nazirliyini isə kəskin tənqid atəşinə tutmuşdu. Müsavat Partiyası ittihadçıların müqavimətini neytrallaşdırmaq niyyəti ilə onlara koalisiya təklif etmişdi. İttihad hökumətə daxil olmaq təklifı müqabilində üç şərt irəli sürmüşdü:

Bütün müsəlman partiyalarının koalisiyasına riayət olunsun;
Daxili işlər naziri portfeli Məmməd Həsən Hacınskiyə verilsin;
Dövlət nəzarəti vəzifəsi bu partiyanın nümayəndəsinə həvalə edilsin.

Dövlət nəzarəti vəzifəsini ələ keçirən ittihadçılar bildirirdilər ki, dövlət strukturlarındakı qanunsuzluqlara və sui-istifadə hallarına görə müsavatçılar daha çox məsuliyyət daşıyırlar. İttihad Müsavatı dövlət vəsaitindən qanunsuz olaraq özünün partiya təbliğatı üçün istifadə etməkdə ittiham edirdi. İttihad bir sıra məsələlərə münasibətdə qismən bolşevikpərəst mövqedən çıxış edirdi. Bu fraksiya Qərb imperializminə qarşı mübarizədə kommunistlərlə ittifaqa çağırır, rus Sovet ordusunun Antantaya qarşı mübarizə aparan Türkiyəyə yardım etməsi üçün Azərbaycana buraxılmasını tələb edirdi. Müsavatın Məmmədhəsən Hacınskini daxili işlər naziri vəzifəsindən geri çağırmaq niyyətindən xəbər tutan İttihad hökumət koalisiyası haqqında qərar qəbul etmişdi. Yeni təyinatlardan razı qalmadığını bildirən İttihad fraksiyası baş nazir Nəsib bəy Yusifbəyliyə partiyalarla məsləhətləşməyi və Hacınskini nazir vəzifəsində saxlamağı təklif etdi. İttihadçılar Müsavatı hakimiyyəti zorla ələ keçirməkdə günahlandırırdılar. Onlar hökumətin kommunistlərə qarşı gördüyü tədbirlərin də əleyhinə çıxırdılar. İttihad nümayəndələri hökumətin tərkibindən çıxaraq, Müsavatın hakimiyyətdən getməsinə çalışır, əks halda, hökumətdə iştirakdan imtina edəcəkləri ilə hədələyirdilər. 1920-ci ilin aprelində hakimiyyətin kommunistlərə təhvil verilməsi haqqında ultimatumun müzakirəsi zamanı İttihad fraksiyası hakimiyyətin təhvil verilməsi təklifini müdafiə etdi. Beləliklə, Azərbaycanın bolşeviklər tərəfindən işğalına əlverişli şərait yaradıldı.

I Qurultay

1919-cu ilin aprel ayının 10-da partiyanın I qurultayı keçirilmişdir. Bakı Şəhər İdarəsinin binasında keçirilən qurultaya hər 20 nəfərə 1 nümayəndə prinsipi ilə 300 qurultay nümayəndəsi çağrılmışdı.Bu nümayəndələr Bakı, Qazax, Ağdam, Ağdaş, Göyçay və Quba bölgələrindən çağrılmışdı. Qurultayı Qara bəy Qarabəyov açmışdır. Qurultayda partiyanın adı Qafqaz İttihad Firqəsi olaraq dəyişdirilmişdir. Həmçinin qurultayda 22 nəfərdən ibarət Mərkəzi Komitə üzvləri seçilmişdir.

Aprel ayının 14-də yeni təşkil olunan Mərkəzi Komitənin plenar iclası keçirilmişdir. İclasda 11 nəfərdən ibarət İcraiyyə Komitəsi yaradılmışdır. Bu heyəti keçmiş müvəqqəti Mərkəzi Komitəsinin üzvlərindən Qara bəy Qarabəyov, Sultan Məcid Qənizadə və Qazı Əhməd bəy Məhəmmədbəyov daxil idi. İclasda gizli səs vermə keçirilmiş və Qara bəy Qarabəyov partiyanın sədri, Sultan Məcid Qənizadə və Qazı Əhməd bəy Məhəmmədbəyov sədr müavinləri və Hacı ağa Babayev isə xəzinadar seçilmişdir.

Qurultaylar arası dövr

Bu qurultaydan sonra partiya sıraları xeyli genişləmiş və partiya inkişaf etmişdir. Partiyada təşkilatlanması sürətlənmiş və Quba, Göyçay, Gəncə, Zəngəzur, Qarabağ, Zaqatala, Şəki, Qax, Cavanşir, Ağdam, Şuşa, Cəbrayıl və Kürdəmir bölgələrində partiyanın yerli təşkilatları inkişaf etmişdir. Həmin dövrdə Şuşada fəaliyyət göstərən Şuşa Xeyriyyə Cəmiyyəti partiyaya birləşmiş və partiyanın 1919-cu ilin sentyabr ayının 2-də Qarabağ quberniya komitəsinin yaradılmasına səbəb olmuşdur. Komitəyə sədr doktor Fərhad bəy Ağayev, Rəyasət Heyətinin sədr müavini doktor Səməd bəy Mehmandarov və Məhəmməd Zülfüqar Axundov seçilmişdir. 1919-cu ilin dekabr ayında Şəkidə doktor Salman bəy Şirinbəyli və Zaqatalada mühəndiz Məhəmməd bəy Sultanov liderliyində mərkəzi qəza şöbələri yaradılmışdır. Bakı kəndlərindən də partiyaya axın çoxalmaqda idi. 1919-cu ilin iyul-sentyabr aylarında Balaxanı, Suraxanı, Bibiheybət, Ramana, Sabunçu kəndlərində, Benkendorf mədən dairələrində partiyanın yerli şöbələri yaradılmışdır. Bakının Bülbülə, Əmircan və digər kəndlərində isə partiyanın yerli təşkilatları 1917-ci ildən fəaliyyət göstərirdi.

Bu dövrdə Şuşa Xeyriyyə Cəmiyyəti ilə yanaşı Cəbrayılda fəaliyyət göstərən Fədai Hürriyyət, Göyçayda fəaliyyət göstərən İslamiyyə Cəmiyyəti İttihada birləşmişdi.

1920-ci ilin yanvar ayında İttihadın artıq 600-dan çox yerli şöbəsi var idi. Bunun nəticəsində partiya ölkənin iri mərkəzlərində 30 iri komitə yaratmışdır. Ölkənin ana müxalifət partiyası və təşkilatlanmış ən güclü partiyalarından biri olan İttihad Mərkəzi Komitənin üzvləri və sədr Qara bəy Qarabəyov daxil olmaqla müxtəlif qəzaları, bölgələri və kəndləri gəzir, oralarda nitqlər söyləyir və yerli əhalinin şikayətlərini dinləyirdi.

Bütün bunların nəticəsində partiya xüsusilə Nuxa, Zaqatala, Ərəş və Göyçay qəzalarında ən nüfuzlu quruma çevrilmişdi.

1919-cu ilin iyun ayında İttihad Nuru Paşanın həbsdən azad edilməsi tələbiylə Qazax, Nuxa, Şuşa və Ağdam da etiraz mitinqləri keçirmişdir. İyul ayında isə İttihad Gəncədə dağlılarla birgə Denikinin Şimali Qafqaza hücumuna qarşı mitinq keçirmişdir. Oktyabr ayının 22-də isə eyni məqsədlə Bakıda böyük bir mitinq təşkil edilmişdir.

İttihad cəmiyyətdə keçirdiyi "Bir piyalə çay" xeyriyyə məclisləri ilə də məşhurlaşmışdı. Ziyalılar tərəfindən xüsusi sevinclə qarşılanan bu məclislərdə Türkiyədən, İrandan qonaqlar iştirak etmişdir.

1919-cu ilin mayında Mərkəzi Komitənin qərarı ilə təşkilat strukturu təkmilləşdirilmişdir. Belə ki, MK-nın 11 nəfərdən ibarət İcraiyyə Komitəsi ləğv edilmiş, əvəzinə MK tərkibində təbliğat, təşviqat, maliyyə və nəşriyyat komissiyaları yaradılmışdır. Komissiyalara nəzarət isə sədrin ikinci müavininə həvalə olunmuşdur. Həmçinin partiyanın 7 nəfərdən ibarət Rəyasət Heyəti təşkil olunmuşdur. Rəyasət heyətinə sədr, onun 2 müavini, məsul katib və 3 digər üzv daxil idi. 1919-cu ilin iyununda isə MK nəzdində hüquq şöbəsi yaradıldı.

II Qurultay

1920-ci ilin yanvar ayının 25-də saat 1-də Bakı İctimai Məclisinin zalında partiyanın II Qurultayı keçirildi. Qurultaya hər 100 nəfərə 1 nümayəndə prinsipi ilə Gəncə, Qarabağ, Nuxa, Ərəş, Göyçay, Şamaxı, Qazax, Bakı, Lənkəran və Cavad qəzalarındakı partiyanın bütün yerli təşkilatlarından ümumilikdə 1000 qurultay nümayəndəsi iştirak etmişdir. 4 gün davam edən qurultayın birinci açılış günündə təbrik nitqləri söylənmiş, bütün siyasi partiyalardan və əksər ictimai təşkilatlardan, Müsəlman Qadın Cəmiyyətlərindən nümayəndələr və müxtəlif ölkələrin respublikada səfirləri iştirak etmiş, çıxışlar etmişdir. Bundan sonra Rəyasət Heyətinə seçkilər keçirilmiş, partiya proqramına bir sıra dəyişikliklər edilmiş və daha sonra Qara bəy Qarabəyovun nitqi dinlənilmişdir.

Qurultayda bütün torpaqların qeyd-şərtsiz və pulsuz əkinçilərə paylanması qərarı partiya məramnaməsinə əlavə olunmuşdur. Həmçinin qurultayda Mərkəzi Komitəyə proqrama dəyişikliklər etmə, Mərkəzi Komitəyə yeni üzvləe əlavə etmək səlahiyyətləri verilmişdir.

Qurultayda Rəyasət Heyətinin üzvləri olaraq sədr Qara bəy Qarabəyov, müavinlər Sultan Məcid Qənizadə və Qazı Əhməd bəy Məmmədbəyov, MK üzvləri Heybətqulu bəy Məmmədbəyov, Cəmil bəy Lənbəranski, Əsəd bəy Əmirov, fəxri katib Süleyman bəy Musabəyli seçilmişdir.

Yeni tərkibdə Mərkəzi Komitəyə İttihad fraksiyasının üzvləri birbaşa, bilavasitə daxil edilmişdir. Yeni tərkib aşağıdakı şəkildə olmuşdur:

Yanvarın 31-də Mərkəzi Komitənin iclasında aşağıdakı üzvlər Mərkəzi Komitəyə üzv qəbul edilmişdir:

Nəcəf bəy Vəzirov
Azad bəy Əmirov
Həbib bəy Mahmudbəyov
Mirməhəmməd Mirbağırzadə
Mahmud Quluzadə
Xəlil bəy Sultanov
Süleyman bəy Musabəyli
Əlisgəndər Cəfərzadə
Şirəli Zeynalzadə
Məhəmməd bəy Bakıxanlı

Gizli fəaliyyət

Aprel işğalından (1920) sonra açıq fəaliyyətini dayandırmışdı. Partiyanın bir çox üzvləri 20–30-cu illərin antisovet üsyanlarında fəal iştirak etmiş, repressiyaya məruz qalmışlar.

1920-ci ilin yayından gizli fəaliyyət göstərən İttihadın bazasında bir neçə siyasi təşkilatlar yarandı. Əksər qəzalarda fəaliyyət göstərməyə davam edən İttihadın oralarda liderləri , Y.Musayev, S.Kərimov və M.Əlimərdanoğlu idi.

1920-ci ilin mayında İttihad Partiyası "İslam" ilə birləşərək İttihadi-İslam adını aldı. Daha sonra isə İttihadi-İslam İslam-əl-Quran təşkilatı ilə birləşdi və Milliyəti-İslam adını aldı. 1921-ci ilin iyunun 3-də Gəncədə Milliyəti-İslam və "Günəş Qafqaz" təşkilatı birgə konfrans keçirdi. Konfransda hər iki partiya birləşərək Azərbaycan Milli Müdafiə İslam Firqəsi adını aldı. Yeni təşkil olunan partiyanın sədri Cabbar Qoşqarov, sədrin müavini Əli Səmədov, partiyanın katibi isə Abbas bəy Usubbəyov (Nəsib bəy Yusifbəylinin qardaşı) seçildi. Partiyanın 21 nəfərdən ibarət MK tərkibi formalaşdırıldı. Bundan əlavə Xosrov Əfəndiyevin rəhbəri, İsfəndiyar Məmmədovun köməkçi olduğu hərbi şöbə, Seyidəli İsrafilverdiyevin rəhbərlik etdiyi təbliğat-təşkilat şöbəsi yaradıldı. Xəlil Şakirov və Tahir Quliyev isə Türkiyə ilə əlaqəçilər təyin edildi.

Azərbaycan Fövqəladə Komitəsi belə hesab edirdi ki, qarşısına silahlı üsyanla sovet hakimiyyətini yıxmaq məqsədi qoyan bu partiyanın hər bir üzvü həlledici məqamda özləri ilə ən azı on nəfəri hərəkata qoşmağa qabil idi. Buna görə də Az. ÇK (FK) önləyici tədbirlər görmək üçün yerlərə xüsusi dəstlər göndərdi. Aparılan əməliyyatlar nəticəsində 1921-ci ilin iyununda AMMİF-in rəhbərlik də daxil olmaqla 230 nəfər fəal üzvü həbs edildi. Həbs edilənlərdən 22 nəfəri güllələndi (əsasən rəhbərlik), 61 nəfər 5 il müddətinə, 15 nəfər 1 il müddətinə azadlıqdan məhrum edildi; 14 nəfərə isə 5 il icbari həbs cəzası hökmü oxundu.

1922-ci ildə keçmiş ittihadçılar tərəfindən Göyçayda Ədalət-İslam Partiyası da yaradılmışdır.

1920-ci ildə keçmiş ittihadçılar "Vətən və ya ölüm təşkilatı" vasitəsilə antisovet tədibrləri keçirmişdir.

Mühacirətdə

Türkiyəyə mühacirət edən Xosrov bəy Sultanov orada mühacir İttihad Partiyasının sədri seçilmişdir. Mühacirətdə mütəmadi olaraq Müsavat Partiyasının sədri Məhəmməd Əmin Rəsulzadə ilə əlaqə saxlayan Xosrov bəy Sultanov hətta yenidən müstəqillik qazanıldığı halda Müsavat və İttihaddan ibarət koalisyon hökumət qurulması razılığına gəlmişdir.

İdeologiyası

İdeoloji əsasını o dövrün ittihadi-islam, islam modernizmi, islam reformizmi kimi populyar nəzəriyyələr təşkil edirdi. İttihadçılıq ideologiyasının ana xətti ideal islama, Məhəmməd Peyğəmbər dövrünün mövhumat və xurafatdan uzaq ənənələrinə qayıdış prinsipi idi. Partiya demokratiya, azadlıq, bərabərlik kimi prinsiplərinin açıqlanmasına xüsusi fikir verirdi.

"Yaşasın İttihadi-İslam, var olsun Hürriyyəti-ənam" epiqrafı ilə nəşr olunan "Müsəlmanlıq" qəzetinin ilk məqaləsində yazılırdı:

"Firqə ibarət olacaq o adamlardankı, İslamiyyətin əsasını hər şeydən əziz və mötəbər tutsun va ona əməl etsin və ġəriətimizin ehkamının hürriyyətlə gözəl imtizac etdiyinə qail olub bu ahəngi ixlal etməsin və hər ikisinə canla və malla müdafiə olsun"

İttihadçı ideoloqlar İslam dünyasınm ümumi tənəzzülünü, mədəni, iqtisadi-siyasi geriliyini, müsəlman ölkələrinin Avropa dövlətlərinin müstəmləkələrinə çevrilməsinin səbəblərini də, klassik ittihadda olduğu kimi, Məhəmməd dövründən sonra İslamın "ehkami-nəzəriyyə, məna və ruhinin büsbütün dəyişdirilməsi, zülm və müstəbidliyin hökm fərma olması" ilə əlaqələndirirdilər. Günahkar isə "əski müstəbid hökmdarlar, bizə cəfa eyləyən vəzirlər, böyüklər, əyrini doğru göstərən üləmalar", "sırf kəndi mənafe və mövqeləri üçün İslamdakı kəlam və əfkara mane olduqlarından İslamların geri qalmasını icab etdirənlər" elan olunurdu

Rəhbərlik

Sədr		Başlama	Bitmə
1..	Qara bəy Qarabəyov	10 aprel 1919	28 aprel 1920

Hökumətdə

1920-ci ilin ikinci yarısında partiya sədrinin birinci müavini Sultan Məcid Qənizadə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamenti sədrinin müavini vəzifəsinə seçilmişdi.

İlk 4 hökumətin 4-də də koalisiya ortaqlığı təklif olunmayan İttihad Müsavatı hökuməti və parlamenti əlində saxlayaraq gələcəkdəki parlament seçkilərini lehinə çevirmək üçün vəzifələrdən sui-istifadə etməsiylə ittiham edirdi. İttihada görə Vahid Rusiya prinsipindən çıxış edən Slavyan-rus Cəmiyyəti fraksiyasının və Daşnaksütun fraksiyasının, hansı ki parlamentdə hər ikisi İttihaddan daha az millətvəkilinə sahib idi, I Yusifbəyli hökumətində təmsil olunması partiyanın iddiasını təsdiq edirdi. İttihad özünün hər cürə koalisiyaya razı, açıq və hazır olduğunu bildirirdi.

İttihad 1919-cu ilin sonlarında təşkil olunmuş II Yusifbəyli hökumətində təmsil edilmişdi. Hökumətdə Dini Etiqad və Maarif naziri vəzifəsini İttihad üzvü Həmid bəy Şahtaxtinski, Dövlət Müfəttişi postunu isə Heybətqulu bəy Məmmədbəyli tuturdu. 5 mart 1920-ci il tarixində Həmid bəy Şahtaxtinski öz vəzifəsindən istefa verdi, onun yerinə İttihad üzvü Nurməmməd bəy Şahsuvarov təyin olundu. Bu hökumət 30 mart 1920-ci ildə dağıldı.

Seçkilərdə

Rusiyada Müsəlmanlıq Firqəsi daimi olaraq Müsavatın ən güclü rəqiblərindən hesab olunmuş və ana müxalifət mövqesində olmuşdur. Rusiyada Müsəlmanlıq Partiyası 1917-ci ildə həm Bakı Şəhər Dumasına, həm də Rusiya Müəssislər Məclisinə keçirilən seçkilərdə müstəqil şəkildə iştirak etmişdi.

Yerli

Əsas məqalə: Bakı Şəhər Dumasına seçkilər (1917)

Yeni yaranmış partiya olmasına və bələdiyyə ilə bağlı proqramı belə olmayan firqə Bakı Şəhər Dumasına seçkilərdə 8 mindən çox səs toplayaraq Bakı Şəhər Dumasında 12 deputatla (qlasnı) təmsil olunma haqqı qazanmışdır. Bu seçkilərdə Milli Komitə və Müsavatın ortaq siyahısı 10 min səs toplayaraq 15 deputat çıxara bilmişdi

Parlament

Əsas məqalə: Ümumrusiya Müəssislər Məclisinə seçkilər

İl	Sədr	Nəticələri
İl	Sədr	Səs	%	Yer
1917	-	66 504	0,14 %	1 / 767	Yeni

Noyabrın 26–29-da Rusiyada Müsəlmanlıq Firqəsi müstəqil şəkildə qatıldığı Rusiya Müəssislər Məclisinə seçkilərdə 66 504 (0,14%) səs toplayaraq 1 deputat yeri qazanmışdı. Bu seçkilərdə Müsavat 615,816 (1,34%) səs toplamış və 10 deputat yeri qazanmışdır. Bu seçkilərdə Gəncədəki müstəqil iştirak etmişdir.

Qeydlər

Xosrov bəy Sultanov İttihadın üzvü olmamışdır. O sadəcə partiyanın təşkilatı işlərində yaxından iştirak etmişdir.
Qubanın Qalagah kəndində Müsavatın yerli təşkilatının yaradıcısı olmuşdur.
Bu da həmin dövrdə partiyanın 6000 üzvü olduğunu göstərir.
Bu o deməkdir ki, həmin ərəfədə partiyanın təxmini 10 000 üzvü olmuşdur.

Mənbə

Ədəbiyyat

Azərbaycan Respublikasının Parlamenti. Bakı. 2008, 519 s.
Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti Ensiklopediyası. İki cilddə. I cild. Bakı: Lider nəşriyyatı, 2004, 440 s.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (1918–1920), Parlament (Stenoqrafik hesabatlar). I kitab. — Bakı, "Azərbaycan" nəşriyyatı, 1998, 976 səh.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (1918–1920). Parlament (Stenoqrafik hesabatlar). II kitab. — Bakı, "Azərbaycan" nəşriyyatı, 1998, 992 səh.
Zaqafqaziya Seyminin müsəlman fraksiyası və Azərbaycan Milli Şurası iclaslarının protokolları 1918-ci il
Azərbaycan tarixi, 7 cilddə, c.5, B., 2001;
Mustafayev Q., XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda İslam ideologiyası və onun tənqidi, B., 1973;
Göyüşov A., Azərbaycanda İttihadçılıq, B., 1997;
Süleymanova S., Azərbaycanda ictimai-siyasi hərəkat (XIX yüzilliyin sonu — XX yüzilliyin əvvəlləri), B., 1999;
Агамлиева Н., Худиев Р., Азербаиджанская Республика. Страницы политической истории. 1918–1920, Б., 1994.

İstinadlar

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası. II cild. Bakı: "Lider". 2005. səh. 110. ISBN .
Nəsiman Yaqublu. Azərbaycan Milli Azadlıq Hərəkatı Ensiklopediyası. Bakı: Qanun Nəşriyyatı. 2018. səh. 92. ISBN .
"Arxivlənmiş surət". 2021-05-13 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-08-01.

Həmçinin bax

İttihad (qəzet)

[2] Xosrov bəy Sultanov İttihadın üzvü olmamışdır. O sadəcə partiyanın təşkilatı işlərində yaxından iştirak etmişdir.

[3] Qubanın Qalagah kəndində Müsavatın yerli təşkilatının yaradıcısı olmuşdur.

[4] Bu da həmin dövrdə partiyanın 6000 üzvü olduğunu göstərir.

[5] Bu o deməkdir ki, həmin ərəfədə partiyanın təxmini 10 000 üzvü olmuşdur.

[1] Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası. II cild. Bakı: "Lider". 2005. səh. 110. ISBN .

[6] Nəsiman Yaqublu. Azərbaycan Milli Azadlıq Hərəkatı Ensiklopediyası. Bakı: Qanun Nəşriyyatı. 2018. səh. 92. ISBN .

[7] "Arxivlənmiş surət". 2021-05-13 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-08-01.