Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Çin tarixi — Çin Xalq Respublikasının ən qədim dövrlərdən bu günədək olan tarixi.
Qədim Çin tarixinin əfsanə dövrü
Arxeoloji məlumatlar göstərir ki, Çin bəşəriyyətin əcdadlarının ilk beşiklərindəndir. 1923-cü ildə Pekin yaxınlığında tapılan "pekin insanı"nın (Sinanthropus pekinensis) qalıqlarının tarixi 400–300 min il əvvələ gedib çıxır. "Müasir insan"ın (Homo sapiens) ilkin forması Çində təxminən 40 min il əvvəl yaranıb.
E.ə. 5 və 3-cü minilliklər arasındakı dövrdə Çində, onun şimal-qərb vilayətlərində (Xenan əyaləti), naxışlı keramika hazırlanması sənəti ilə xarakterizə olunan Yanşao mədəniyyəti meydana gəlir. Yanşaolular cilalanmış daş alətlər hazırlamağı, torpağı becərməyi və donuz saxlamağı bacarırdılar. Onlar qamış və torpaqla örtülmüş yarımdəyələrdə yaşayırdılar.
E.ə. 3-cü minilliikdə şimal-şərq vilayətlərində (Şandun əyaləti) Lunşan son neolit mədəniyyəti meydana gəlir. Şan-İn sülaləsində olduğu kimi Lanşon mədəniyyətində də gümüş ox ilə heyvanların sümüklərini yandırmaqla fala baxmaq təcrübədən keçirilirdi.
ardınca mərkəzdə və Xenaninin qərbində və Şansinin cənu
Sülalələrin dünyagörüş təyinatını ifadə edən adlar da mövcud idi. Öz növbəsində sülalə dövrləri hökmdarların "hakimiyyət dövrünə" bölünür. Əvvəllər bu dövrlər ancaq hakimiyyətdə olan hökmdarın adı və ya titul adı ilə adlandırılırdı, e.ə. 163-cü ildən isə hökmdarlıq dövrünün əsasən nikbin və xoş hakimiyyəti dövründə ardıcıl olaraq bir neçə müxtəlif devizə malik ola bilərdi.
Sya sülaləsi
Çin tarixşünaslıq ənənəsində ilk sülalə Sya adlanır (E.ə. 2205 — E.ə. 1766-cı illər). Lakin əsaslı arxeoloji məlumatların olmaması hələ ki, onu tarixi reallıq kimi qəbul etməyə imkan vermir. XX əsrin 20-ci illərinin sonuna qədər Şan sülaləsinə də əfsanə kimi baxılırdı. Lakin Xenan əyalətində indiki Anyan şəhəri yaxınlığında tapıntılar bu sülalənin mövcudluğunu sübut etdi. Tapılan şəhərin xarabalıqları Pan-qen hökmdarının hakimiyyəti zamanı (E.ə. 1401 — E.ə. 1374-cü illər) Xuanxedən cənuba uzanan və tez-tez daşqınlara məruz qalan rayonlardan köçəndən sonra əsası qoyulan şanların paytaxtı ilə uyğun gəlirdi.
Şan sülaləsi
O dövrlər paytaxtın yeni ərazisi İn adlanırdı. Bu səbəbdən də Xan sülaləsi Çin tarixşünaslığında həm də İn adlandırılmağa başlamışdı. Paytaxtın köçürülməsi İn mədəniyyətində bir sıra inqilabi dəyişikliklərlə müşayiət olundu. Bu, ilk növbədə, yazının və kifayət qədər mükəmməl təqvimin yaranması, gümüş tökmənin inkişafı, şum təmizləmə əkinçiliyinə keçid və at qoşqulu arabadan istifadənin başlanmasıdır.
Xan-İn sülaləsi dövründə heroqlif yazısı meydana gəldi, ipəkçiliyin və ipək toxuculuğun inkişafı isə yüksək səviyyəyə çatdı. Bu dövr haqqında məlumatlar tısbağa qınından və gələcəkdən xəbər vermək üçün nəzərdə tutulmuş heyvan sümüklərindən olan lövhələrdəki yazılarda qalmışdır. Şan dövründə istehsal olunmuş bir neçə üstü yazılı gümüş qab aşkara çıxarılmışdır. O, hər kəsin məhdud hüquq və vəzifələrinin olduğu hərbiləşdirilmiş, totalitar cəmiyyət idi. Məsələn, əgər sən kəndlisənsə, müəyyən ölçüdə olan, həsir damlı evdə yaşamaq və yalnız qarğıdalı ilə qidalanmaq, düyüdən isə ancaq bayram günləri istifadə etmək hüququn vardı. Cəmiyyət təbəqələrə bölünürdü. Bu iyerarxiyada ən yüksək mövqeyi hərbçilər, sonra əkinçilər, sənətkarlar tutur, ən aşağı səviyyədə isə ticarətçilər və aktyorlar dururdular. Bu səbəbdən çinlilər uzun əsrlər boyu biznes və ticarətlə məşğul olan insanlara hörmətlə yanaşmırdılar. Ən nəcib iş hərbçi peşəsi, sülh dövründə isə əkinçilik sayılırdı. Hətta imperator da öz tarlasının becərir və məhsul toplayırdı.
Xan-İn sülaləsinin torpaqları müasir Çinin ərazisinin çox da böyük olmayan hissəsini əhatə edirdi. Şərqdən o, Sarı dənizə qədər, qərbdə – Vey çayının mənşəyinə, şimaldan demək olar ki, sonralar Böyük Çin səddinin tikildiyi yerlərə, cənubda Yantszı çayına qədər çatırdı.
E.ə. XII əsrin sonlarında şanlardan qərbdə yaşayan çjou tayfaları Mue yaxınlığıda (Xenan əyaləti) döyüşdə Şan dövləti qoşunlarını sarsıdıcı məğlubiyyətə uğratdı və öz hökmranlığını qurdu.
Çjou sülaləsi
Çjou sülaləsinin hakimiyyət dövrü demək olar ki, doqquz əsri əhatə edir (E.ə. 1100 — E.ə. 221-ci illər) və Qərbi Çjou (Erkən) (E.ə. 1122 — E.ə. 771-ci illər) və Şərqi Çjou (Sonrakı) (E.ə. 770 — E.ə. 256/221-ci illər) dövrlərinə bölünür. İmperiyaların adları paytaxtların yerləşməsinə uyğundur. Qərbi Çjou iki dövrə bölünür – "Bölünmüş dövlətlər" və "Vuruşan dövlətlər" (Çjanqo) – müvafiq olaraq e.ə. 722–481 və 481–221-ci illər. Çjou hökmdarlarının ilk paytaxtı Tszunçjou Veyxe çayının kənarında yerləşirdi (indiki Sian şəhəri yaxınlığında). Sonralar Xuanxenin orta axınında iknci paytaxt – Loi salındı (indiki Loyan şəhəri yaxınlığında).
Bu dövrdə meydana gələn ən mühüm konsepsiyalardan biri orta dövləti – Cun Quo konsepsiyası hesab edilir. Çjou dövründə Dalxuanedə səkkiz knyazlıq: Ti, Pu, Jin, Tszin, Sun, Lu, Yus, U mövcud idi. Bu knyazlıqlardan hər biri özlərini mərkəz hökmdarlığı adlandırırdı. Bu səbəbdən çinlilərdə beş istiqamət var: şimal, cənub, qərb, şərq və mərkəz. Mərkəz – əsl sivilizasiyanı təcəssüm edən hesab nöqtəsidir, geridə qalanlar isə – barbarlardır. Çjou sülaləsinin ilk yaranmış sivilizasiyası "Qərbi Çjou" adını daşıyırdı. "Qərbi Çjou" sülaləsi nisbətən inkişaf etmiş cəmiyyət idi. Kənd təsərrüfatı çiçəklənmiş, əkinçi əmək alətləri təkmilləşdirilmiş, bir çox kənd təsərrüfatı bitkiləri becərilməyə başlanmışdır. Çoxlu sayda incəsənət və mədəniyyət abidələri, həmçinin fəlsəfə, siyasət və tarix əsərləri meydana gəlmişdir. E.ə. 841-ci ilədək hadisələrin mütəmadi xronikası aparılmamışdır, hansı ki, Qərbi Çjou səltənət evi hadisələrin illik qeydiyyatını aparır və saxlayırdı.
Yarımköçəri jun tayfaları ilə (çjoululara qohum) tez-tez baş verən və e.ə. VIII əsrdə daha da kəskinləşən hərbi münaqişələr ucbatından hökmdar Pin-van e.ə. 770-ci ildə dövlətin paytaxtını şərqə köçürür, bu dövr isə – "Şərqi Çjou" adını alır. "Şərqi Çjou" sülaləsinin hakimiyyəti dövrü quldarlıq quruluşunun dağılması ilə əlamətdardır. Bu dövrün sonu (E.ə. 476-cı ildən 221-ci ilədək) "Vuruşan hökmdarlıqlar" adlandırılır, bunların da sayı, yuxarıda qeyd olunduğu kimi səkkiz olsa da, vəliəhdlərin səriştəsizliyi ucbatından çoxlu sayda kiçik hökmdarlıqlar yarandı.
Bu dövr həmçinin qarışıqlıq dövrü kimi də xatırlanır. Konfutsi məhz bu zamanda yaşamışdır. Onun təlimi öz siyasi fəlsəfəsi və etik istiqamətinə görə cəmiyyətdəki bu böyük və uzunmüddətli hərc-mərcliyə təbii reaksiya kimi nəzərdən keçirilir. O, Çin cəmiyyətinin hələ uzun əsrlər boyu mənəvi simasını müəyyənləşdirən əxlaqi-etik normalar tətbiq etmişdir.
Bununla belə, bu dövr bəşər tarixinə həmçinin dəmirin əridilməsi texnologiyasının, baltadan, kotandan və digər əmək alətlərindən istifadənin kəşf olunması dövrü kimi də düşmüşdür. Torpağın işlənməsində buynuzlu heyvanlardan istifadə vərdişi yarandı. Quldarlıq formasiyasının yerinə feodal quruluşu gəldi.
E.ə. IV–III əsrlərdə müxtəlif hökmdalıqlar arasında hakimiyyət uğrunda mübarizə şiddətlənir. Nəticədə e.ə. 230-cu uldə Tsin hökmdarlığı əvvəlcə Xan hökmdarlığını ciddi məğlubiyyətə uğradır və onun ərazilərini zəbt edir, e.ə. 228 — e.ə. 221-ci illərdə isə digər hökmdarlıqları da (Çjou, Vey, Çu və s.) ələ keçirir.
Sin Şi Xuandi Vuruşan hökmdarlıqların separatizminə son qoyaraq Çin tarixində ilk dəfə çoxmillətli mərkəzləşdirilmiş dövləti – Tsin imperiyasını yaradır.
Erkən imperiya dövrü
Tsin imperiyasından başlayaraq X əsrin ortalarına qədər davam edən dövr Çin tarixində Erkən İmperiya dövrü adlanır. Tsin imperiyası cəmi 14 il mövcud olmuşdur. Lakin bu dövrdə çoxlu sayda islahatlar həyata keçirilmişdir: ölkənin inzibati-ərazi dairələrinə bölünməsi; mərkəzləşdirilmiş idarəetmə orqanlarının yaradılması; pul, ölçü və çəki vahidlərinin unifikasiyası; yazının nizama salınması və s. Böyük Çin səddinin tikilişi də bu dövrdə başlayır. Divarın ayrı-ayrı hissələri artıq səkkiz hökmdarın dövründən mövcud idi, lakin əsasən şimal və qərbdən köçəri tayfaların hücumları təhlükəsi ilə əlaqədar onların birləşdirilməsi və gücləndirilməsi tələb olunurdu. Bu tikintiyə imperator Tsin Şixun çox böyük sayda insan – səkkiz hökmdarın süqutu nəticəsində ələ keçirilmiş əsirləri və həmçinin torpaqsız kəndliləri cəlb etmişdi. Bununla əlaqədar konfutsiçilər imperatoru despotizmdə günahlandıraraq öz narazılıqlarını bildirməyə başladılar, o isə öz növbəsində e.ə. 213-cü ildə Konfutsinin bütün kitablarını yandırmağı, 416 konfutsiçini isə boynuna qədər torpağa basdırmaqla əzabverici ölümə məhkum etdi.
O, öz şəxsi fəlsəfəsinə (leqizm) ehtiyac olduğundan fa-tszyanı yaratdı. Fa – Çin dilində qanun, tszya – isə ailə, qrup deməkdir, yəni qanunlar külliyatı. Bu fəlsəfənin tərəfdarları konfutsiçiliyi özlərinin qatı düşməni hesab edirdilər, belə ki, Konfutsi ön plana əxlaqi keyfiyyətləri çəkirdi və qaydalara riayət etməyi təkcə sıravi vətəndaşlardan deyil, imperatordan da tələb edirdi. Fa-tszyanın ardıcılları birbaşa bəyan edirdilər ki, əxlaqla siyasət bir araya sığmır. Hökmdar nəyi lazım bilirsə, o da edilməlidir, çünki o, qanunların yaradıcısıdır.
Tsin imperiyası Çin tarixində ilk xalq üsyanı nəticəsində süquta uğradı. Tsin Şixuanın ölümündən sonra yenə də qarışıqlıq dövrləri başladı. E.ə. 206-cı ildə keçmiş kəndxuda Lyu Banın başçılığı altında qiyamçı dəstələr Tsin ordusunu asanlıqla darmadağın etdi və paytaxtı aldı. Bu Çudan olan Lyu Bana özünü Xan hökmdarı elan etməyə imkan verdi, belə ki, Tsinin paytaxtı keçmiş Xan hökmdarlığı ərazisində yerləşirdi. Daha dörd il də çoxsaylı üsyankar rəhbərlər taxt-tac uğrunda mübarizə apardılar. E.ə. 202-ci ildə Lyu Ban özünün əsas və sonuncu rəqibini – zadəgan ailəsindən olan general Syan Yuyanı məğlub etdi. Qao-tszu, "Ali ulu əcdad" titulunu qəbul edib Xan sülaləsinin əsasını qoydu, bu da Qədim Roma, Xristianlıq və Məsihlə bir dövrə təsadüf edirdi. Lyu Ban Çanan şəhərini imperiyanın paytaxtı elan etdi.
Sin sülaləsi
Sin sülaləsi 'Vuruşan padşahlıqlar' dövründə(e.ə 4–3-cü əsirlərdə) qələbə çaldı və hakimiyyəti ələ aldı (e.ə221–e.ə 206). Məhz Çin sözüdə Sin sülaləsinin adı ilə baglıdır. E.ə 221-ci ildə Sin dövlətinin padşahı imperator titulunu qəbul edərək özünü Sin Şi Xuandi(Çinin birinci padşahı) adlandırdı. Onun dövründə Çin ilk dəfə Vahid dövlətdə birləşdirildi, böyük Çin səddi inşa olunmaga başlandı(214), Çin 36 vilayətə bölündü, vahid çəki, ölçü, pul və yazı sistemi yaradıldı və vahid qanunlar qəbul olundu.
Xan sülaləsi
Xan sülaləsinin dörd əsrdən çox hakimiyyəti iki dövrə bölünür: Erkən Xan (Qərbi) və Sonrakı Xan (Şərqi), bunlar da müvafiq olaraq e.ə. 206-cı ildən eramızın 8-ci ilinədək və 8-ci ildən 220-ci ilədək olan dövrü əhatə edir.
Bu dövrlər arasındakı eramızın 9–25-ci illərini əhatə edən az müddət ərzində Sin sülaləsi hakimiyyətdə olmuşdur.
Erkən Xan Tsin imperiyası idarəetmə sisteminin bəzi xarakterik xüsusiyyətlərini qoruyub saxlamışdır. Öz yeddi silahdaşına Lyu Ban van titulu bağışlamışdı, 130-na isə vərəsəlik torpaqları paylamışdı. İmperator Udiy isə (E.ə. 140 — E.ə. 87) mərkəzi hakimiyyətin gücləndirilməsinə yönəldilmiş dəyişikliklər həyata keçirir, bunun da gedişində Tsin dövründə mövcud olan müfəttişlik təsisatları bərpa edilir. Xan dövrünün əvvəlində hökumət daosizm təliminin tərəfindəydi. Bu axında Lyu An (e.ə. 179–122-ci illər) özünün kifayət qədər eklektik təlimini inkişaf etdirir. E.ə. II əsrdə sarayda leqizmlə sintezdə konfutsiçiliyə maraq yaranır, bu da filosof Dun Çjunşu (e.ə. 179–104-cü illər) tərəfindən həyata keçirilir. Qanuni inzibati metodların və konfutsiçiliyin əxlaqi dəyərlərinin kombinasiyası Çin imperiyasına sonrakı iki min ildən artıq dövr ərzində mövcud olmağa kömək göstərmişdir. Xanlılar itirilmiş konfutsiçi və digər mətnləri bərpa etdilər, əlyazmaların axtarışı, onların sistemləşdirilməsi və bərpası üzrə böyük işlər gördülər. Xan dövründə "Dəyişikliklər kitabı"nda, "in-yan" və "beş ünsür" nəzəriyyəsində əsası qoyulmuş baxışlar "simvollar və rəqəmlər haqqında təlimdə" formalaşmışdı. Bu dövrdə ensiklopediyaçı-filosof Van Çun (e. 27–97-ci illəri) antiavtoritarizm fəlsəfəsini işləyib hazırlayır. Van Çun konfutsiçilərin və daoçuların bəzi baxışlarını sintez edərək ümumiləşdirir.
Zadəganlar əsas dövlət vəzifələrinin əksəriyyətini tuturdular. Bununla belə Xan hökmdarları xidmətə, mövqeyindən asılı olmayaraq istedadlı insanları cəlb etməyə çalışırdılar. E.ə. 124-cü ildə imperator Udiy "Ali məktəbin" ("Taysyue") əsasını qoydu və ölkənin bütün əyalətlərindən bacarıqlı gənclərin orada təhsil alması üçün seçilməsini əmr etdi. O vaxtdan başlayaraq bütün Çin sülalələri bu və ya başqa şəkildə dövlət təhsilinə kömək etmişdilər. Dövlət xidmətinə qəbul üçün ənənəvi imtahan sisteminin yaranması da Taysyuenin açılışı ilə bağlıdır. Məktəbin planına konfutsian "Beşkitabçılığın" – Utszin (Şitszin – "Nəğmələr kitabı", Litszin – "Ayinlər kitabı", Şitszin – "Tarix kitabı", Çjoun – "Dövrü dəyişikliklər", Çuntsyu – "Bahar və payızlar") öyrənilməsi daxil idi. Həmçinin ox atmaq, musiqi, ayin və "Altı sənət"dən digərləri öyrənilirdi. Təlimlər "Boşi" (doktor) adına malik və Udiy sarayında xidmət edən konfutsian-alimlər tərəfindən aparılırdı. Bir ildən sonra tələbələrdən imtahan götürülür və onlar öz biliklərinə müvafiq vəzifələrə təyin olunurdular. Udiy özü imtahan verənlərin sınaqlarında iştirak edirdi. Məmur vəzifəsi almaq məqsədilə seçim sisteminin və konfutsian təliminin birləşdirilməsi sonralar Xan sülaləsinin axırına qədər möhkəmləndirilmiş və tətbiq edilmişdir.
İlk vaxtlar məktəbdə 50-yə qədər tələbə təhsil ala bilərdi. E.ə. 8-ci ildə tələbələrin sayı üç minə qədər artmışdı, sonrakı Xan dövründə isə onların sayı təqribən otuz minə çatmışdı.
Bu sülalənin ən parlaq nümayəndəsi tamamilə konfutsiçiliyə qayıdan beşinci imperator Udiy (e.ə. 140–87-ci illər) olmuşdur. Öz hakimiyyət dövrünün quldarlıq cəmiyyətindən feodalizmə keçidlə üst-üstə düşməyi faktını nəzərə alaraq o, başa düşürdü ki, konfutsiçilik feodal cəmiyyətinin və ümumiyyətlə istənilən hökmran cəmiyyətin ideya istinadgahıdır. İmperator Udiy deyirdi ki, dövlət vəzifəsi tutmaq üçün Konfutsinin müqəddəs kitablarındakı mətnləri bilmək lazımdır. Onun hakimiyyəti dövründə Çin çox gücləndi. İmperator Udiy hunlarla uğurlu döyüşlər apardı; ilk dəfə olaraq Cunqariyadan və Qaşqardan Avropaya ipək yolu saldı, baxmayaraq ki, o, həmin vaxt belə adlanmırdı, Vyetnamdan Quandum və Quansini zəbt etdi, Koreyanı istila etdi, yəni Çin imperiyası az qala bugünkü miqyaslara gəlib çatdı. Qeyd etmək laxımdır ki, ilk dəfə olaraq nahtszu, xan milləti anlayışı Xan dövründən gəlmişdir və çinlilər özlərini xanlılar adlandırır. Bu sülalənin bir xarakterik cəhəti vardır: iki min illik hazırkı Çin milli memarlığı da o dövrdə yaranmışdır.
İmperator Udiyin zamanında Sı Ma Tsyan adlı çox böyük bir şəxs yaşayırdı, o, Çin tarixşünaslığının əsasını qoymuş və ilk dəfə olaraq tarixi monoqrafiyanın kompleks prinsipini tətbiq etmişdir. O, "Şi Tszi" adlanan tarixi əsərin müəllifi olmuşdur, salnamə traktlatlarla bir-birini əvəzləyir, yəni o, təkcə xronoloji hadisələrin təsvirini verməmiş, eyni zamanda konseptual xarakterli tarixi təhlil aparmışdır. Xanlıların Çjou sülaləsinin ətraflı tarixini yazmaları ilə əlaqədar olaraq bir sülalənin ondan əvvəlki sülalənin tarixini yazmaq ənənəsi yaranmışdır, həm də bu o qədər səhih olurdu ki, məsələn, hind alimləri Hindistan tarixini Çin mənbələrindən öyrənirlər.
Erkən və Sonrakı Xan hökmranlıqları dövrü arasında, daha dəqiq e. 9–25-ci illərində Sin – "Yeni" imperiyası mövcud olmuşdur. Öz hakimiyyətinin lap əvvəllərindən imperator Man Van islahatlara başladı ki, bunların da əsas məqsədi dövlət hakimiyyətinin möhkəmləndirilməsi və ilkin Çjou qanun-qaydalarının bərpası idi. Lakin Van Manın şöhrətpərəst niyyətləri onu özlərinə əngəl törədəcək heç bir dəyişikliyi arzulamayan mülkədarlardan uzaq saldı. Digər tərəfdən kəndlilər də onun islahatlara qabil olmamasından məyus olmuşdular.
11-ci ildə Xuanxe çayı qarçısına çıxan şəhər və qəsəbələri məhv edib tarlaları basaraq məcrasını dəyişdi. Ölkədə hökm sürən xaos çoxsaylı kəndli üsyanlarına gətirib çıxardı. Eramızın 17-ci ilində Şandunda Fan Çunun başçılığı altında güclü üsyan baş qaldırdı. Qiyamçılar fərqlənmək üçün qaşlarını qırmızı rəngə boyayırdılar, bu səbəbdən də onları qırmızıqaşlılar adlandırırdılar. 23-cü ildə Fan Çun hökumət qoşunlarını məğlub edib paytaxt Çanyanı ələ keçirdi. Van Man özünə qəsd etdi.
Qırmızıqaşlılar bir ildən artıq hakimiyyəti əllərində saxladılar. Bundan sonra xanlı Lyu Syu zadəganların və məmurların bir hissəsini ətrafında birləşdirib qiyamçıları sarsıdıcı məğlubiyyətə uğratmağa nail oldu. Fan Çun paytaxtdan ölkənin şərqinə qaçmağa məcbur oldu. 25-ci ildə Lyu Syu Xan imperatoru elan olundu. Bu, Sonrakı (Şərqi) Xan (25–220-ci illər) sülaləsi hakimiyyətinin başlanğıcı hesab olunur.
Şərqi Xan sülaləsi hakimiyyətinin ilk illərində qiyamçı dəstələrin qalıqları ilə mübarizə davam edirdi, bundan sonra nisbətən sakitlik və çiçəklənmə dövrü gəlir. Lyu Syu minlərlə qulu azadlığa buraxdı. Torpaq bölgüsünün bərabərləşdirici sistemi ləğv edildi. Hökumət vergiləri azaltdı və ticarətdə məhdudiyyətləri aradan qaldırdı.
Sonrakı Xan dövründə əvvəllər itirlmiş ərazilərin bərpası üçün çox cəhdlər edildi. Köçəri hunlarla mübarizədə qələbə çalındı. 73-cü ildə kiçik dəstə ilə şimal qərb sərhəddindəki müttəfiq tayfalara kömək göstərmək məqsədilə göndərilmiş istedadlı general Ban Çao, son nəticədə, demək olar ki, Şərqi Avropanın sərhədlərinə qədər gedib çıxmışdır. 91-ci ildə o, hunlara sarsıdıcı zərbə vurdu, 97-ci ildə isə Baktriyaya daxil oldu. 101-ci ildə Çinə qayıdan general, Roma imperiyası barədə çoxlu məlumat gətirir. Onun yürüşləri sayəsində Böyük ipək yolunu bərpa etmək mümkün oldu ki, bunun da vasitəsilə Çin Aralıq dənizinə ipək, zərxara, bəzək məmulatları və çini qab idxal edirdi. Şərqi Xan sülaləsi zamanında incəsənət, təhsil və elm çiçəkləndi. Tarix və lüğətlər yazıldı. Daha qədim zamanların klassik əsərləri yığıldı. Imperator Çjan-linin hakimiyyəti dövründə (75–88-ci illər) Bayxuquan zalında dövlət ideologiyası prinsiplərinin işlənib hazırlanması məqsədilə klassik kitabların müzakirəsi keçirilmişdi.
Eramızın I əsrində Hindistandan Çinə buddizm daxil olur. Buddist missioner An Şiqao 148-ci ildə Loyana gəlib çıxır, bunun da nəticəsində Çində buddist mətnlərin tərcüməsi həyata keçirilməyə başlanır.
Şərqi Xanın sonrakı dövrlərində saray xadimlərinin güclənməsi ucbatından imperiyanın siyasi həyatı çox əziyyət çəkirdi. Nüfuzlu regional vəzifəli şəxslər mərkəzi hakimiyyəti saymamağa başladılar. Əyanlar və sərkərdələr arasında mübarizə başladı.
Ölkədəki hərc-mərclik xalqın narazılığına səbəb oldu. Yəni 60 illik tsiklin başlanğıcı olaraq 184-cü ildə "sarı sarıqlılar" üsyanı baş qaldırdı, onun nümayəndələri fərqlənmək üçün başlarında sarı sarıq gəzdirirdilər. Üsyana dao müəllimi Çjan Tszyue başçlıq edirdi, o, "böyük səadət yoluna" (taypin dao) əsaslanmalı olan yeni qanun-qayda yaratmağa çağırırdı. Qiyamçılar iki mindən çox əyanın qırğınını törədən və bir-birinin ardınca diktatora çevrilən generalların tərəfinə keçdilər. 207-ci ildə ölkənin şimalında diktator sərkərdə Tsao Tsao hakimiyyətə gəldi. Tsao Tsaonun ölümündən sonra onun oğlu Tsao Pey gücsüz Xan imperatorunu hakimiyyətdən uzaqlaşdırıb Vey hökmdarlığını yarada bildi. Bu Xan sülaləsinə son qoydu.
Çində feodal münasibətlərinin yaranması
III əsrin əvvəllərində Xan sülaləsinin hakimiyyətinə son qoyulduqdan sonra, Çində feodal münasibətləri yaranmağa başladı. Avropadan fərqli olaraq, bütün Şərqdə olduğu kimi, Çində də torpaq əsrlər boyu imperatorlara məxsus mülkiyyət olmuşdu. Dövlət torpaq üzərində mülkiyyəti məhdudlaşdırır, cəmiyyət və iqtisadiyyatı sənətkarlığı, ticarəti və təbii sərvətləri ciddi nəzarətdə saxlayırdı. Əhalinin 95 %-ini təşkil edən kəndlilər torpaqdan istifadəyə görə vergi verirdilər.
Kəndlilər ailəsi ilə birlikdə torpağı becərir, məhsulu qoruyur məhsul hazır olanda vergi məmurlarına töycü və dövlət vergisi verirdi. Kəndlilər məhsul vergisi ilə yanaşı, ağır mükəlləfiyyətlər də yerinə yetirir, yəni saraylar, məbədlər, qalalar tikir, suvarma sistemi çəkirdilər.
VI–VII əsrlərdə Çində iri torpaq sahibi olan xüsusi "güclü ailələr" var idi. "Güclü ailələr" kəndlilərin torpağını ələ keçirir, onları özlərindən asılı olan icarədarlara çevirirdilər, nəticədə dövlətə vergi verənlərin sayı azalır, mərkəzi hakimiyyət zəifləyirdi. Çində bir-birini əvəz edən sülalələr kəndlilərin narazılığının qarşısını almaq və mərkəzi hakimiyyəti gücləndirmək üçün tədbirlər görür, "güclü ailələr"in torpaqlarını müsadirə edib kəndlilərə paylayırdılar. Beləliklə, III–VII əsrlərdə Çində dövlətin "güclü ailələr"ə qarşı mübarizə aparmaqda məqsədi mərkəzi hakimiyyəti möhkəmləndirmək idi.
Çində dövlət feodalizmi formalaşırdı. Ən böyük torpaq sahibi olan imperator hərbi xidmət müqabilində özünün ən yaxın adamlarına, sərkərdələrə və məmurlara iri torpaq sahələri paylayır, bununla da xüsusi torpaq mülkiyyətinin inkişafına şərait yaradırdı. Bu torpaqlarda əldə edilən məhsuldan bir hissə dövlətə verilir, digər hissə mülkiyyətçiyə qalırdı. Feodalizmin inkişafı nəticəsində varlanan feodallar VII əsrdən başlayaraq dövlət torpaqlarını özbaşına tutmağa başladılar. Həmin ərazidə yaşayan kəndlilər feodallardan asılı kəndliyə çevrildilər. Kəndlilər feodala vergi (töycü) verməli, onun üçün əvəzi ödənilməyən işlər görməli, yəni biyara getməli idilər,
Suy sülaləsi
İmperiyanın bərpası. Çində feodal dağınıqlığı III əsrdən başlamışdı. Şimaldan türk xalqlarının hücumları kəsilmirdi. Lakin VI əsrin sonunda Çində yenidən vahid dövlət yaradılmasına cəhd edildi. Belə ki, Şimali Syon dövlətinin sərkərdəsi Yan Szyan rəqiblərinə qalib gəlib Suy sülaləsi hakimiyyətinin (586–618) əsasını qoydu. O, 589-cu ildə ölkənin cənubunda hökmranlıq edən Çin sülaləsinin hakimiyyətini devirdi və Çin imperiyasını bərpa etdi.
VI əsrin sonu VII əsrin əvvəllərində Yantszı və Xuanxe çaylarını birləşdirən, uzunluğu 1700 km olan Böyük kanal çəkildi. Kanal ölkənin cənub-şərqdəki dəniz sahillərində kənd təsərrüfatının inkişafı üçün şərait yaratdı. Suyun sahilə çıxartmasını təmin edən qurğu ixtira edildi, ağacdan hazırlanan ipəktoxuma dəzgahı təkmilləşdirildi, ticarət də gücləndi.
Tan sülaləsi
Çin yeni inkişaf mərhələsinə doğru. VII əsrin əvvəllərində Çində hakimiyyət 289 il hökmranlıq etmiş Tan sülaləsinin (618–907) əlinə keçdi. Bütün hakimiyyət imperatorun əlində cəmləşmişdi. Onu "Səma oğlu" adlandırırdılar. Ölkənin təsərrüfatı bərpa və inkişaf etdirildi, cənub əyalətlərində şəkər qamışı və çay kolları sahələrindən ildə iki dəfə məhsul götürülürdü.
Tan sülaləsinin işğalçılıq siyasəti nəticəsində Koreya və Vyetnam Çinə tabe edildi. Çin ordusu Böyük ipək yolunun ölkədən Mərkəzi Asiyayadək uzanan hissəsinə nəzarət edirdi. Lakin 751-ci ildə xilafət qoşunları Çin ordusunu məğlub etdikdən sonra bu nəzarət Çinin əlindən çıxdı. Buna baxmayaraq, Çin bu yol vasitəsilə İran, Mərkəzi Asiya, Bizansla ticarət əlaqəsini genişləndirirdi. Çin Ərəb və İran tacirlərinin məskənləri olan Hind okeanının sahillərində ticarət aparırdı. Ölkənin daxilində Böyük kanaldan da ticarət üçün istifadə edilirdi. Sənətkarlıq və ticarət mərkəzləri olan şəhərlər böyüyüb genişlənirdi.
Türklər və Çin
Erkən orta əsrlər boyu Çin öz daimi qonşuları olan türklərlə müəyyən münasibət saxlamağa məcbur olmuşdu. Bu dövrdə türklər Çin üçün böyük təhlükə idi. VI əsrdə Göytürk dövləti geniş bir ərazini əhatə edəndə Çin hökmdarları onunla hesablaşmışdılar. Məsələn, Göytürk imperatoru Tononun hakimiyyətə gəlməsi münasibətilə Çin nümayəndəsi ona 100 top ipək gətirmişdi.
VI əsrin sonunda Böyük ipək yolunun şərq hissəsinə nəzarət uğrunda türklərlə Suy imperatoru mübarizə aparırdı. Çinlilər Göytürk dövlətindəki daxili çəkişmədən istifadə etdi. Türklər çinlilərin əsarəti altına düşdülər. Lakin VII əsrin 80-ci illərində türklər əsarətdən azad oldular, İkinci Göytürk imperatorluğunu yaratdılar.
Hua Mulan
Yuan sülaləsi
Monqollar bütün Çini idarə edən ilk şimal xalqı olmuşlar. Uzaq qərbə qədər uzanan imperiya yaradan monqollar 1210-cu ildə çjurçjenlərin Tszin dövlətini fəth etdilər. 1215-ci ildə Çingiz xan Pekini ələ keçirdi. 1227-ci ildə monqollar Qərbi Syaya uğurlu zəfər yürüşü etdilər. Bu yürüşdən qayıdan zaman Çingizxan ölür. 1229-cu ildə monqolların böyük xanı Çingizxanın üçüncü oğlu Uqedey olur. İmperiyanın paytaxtı Qaraqorum olur.
Uqedey öz hakimiyyətinə Çinin əlində olan şimal vilayətlərinə yürüşlərlə başladı. Bu müharibədə Sonrakı Sun sülaləsi monqollarla ittifaq bağlayaraq ümid etdi ki, onların köməyi ilə çjurçjenlərin zəbt etdiyi torpaqlarını geri qaytara biləcək. Lakin bu ümidlər doğrulmadı. Monqollar 1235-ci ildə çjurçjenləri darmadağın edib Çinin cənubuna istilaçı yürüşlərə başladılar və bu da 1280-ci ildə müvəffəqiyyətlə nəticələndi.
Bu dövrdə hakimiyyətdə olan Çingizxanın nəvəsi Qubilay qaan monqolların paytaxtını Qaraqorumdan Daduya (indiki Pekin) köçürdü. O, özünü Çin imperatoru elan etdi və və bununla da "Əzəli" mənasını verən Yuan sülaləsinin əsasını qoydu. Bu ad monqolların dünyəvi hakimiyyətinin uzun bir erasının başlanğıcını göstərmək məqsədilə seçilmişdir.
Monqolların Çində hakimiyyəti yüz ildən az çəkdi. Monqolların ilkin planı Çin ərazisini böyük bir otlağa çevirmək idi. Lakin Xubilayın monqol olmayan müşavirləri onu ölkəni idarə etməkdə Çin metodlarından istifadənin səmərəlliliyinə inandırdılar. Monqollar inzibati idarəetmə aparatını öz əllərinə götürərək aşağı vəzifələri əcnəbilərə etibar edir, Çin aristokratiyasını isə hakimiyyətə buraxmırdılar. Ölkənin yerli əhalisi üçün hər cür qadağalar qoyulmuşdu. Onlara gecələr çölə çıxmaq və hər hansı bir yığıncaq keçirmək qadağan idi. Kəndli və sənətkarlara ağır vergilər qoyulmuşdu. Çin tacirləri böyük rüsumlar verməyə məcbur idilər. Hakimiyyətlərini möhkəmləndirdikdən sonra monqollar bəzi güzəştlərə yol verirlər.
1315-ci ildə dövlət qulluğuna qəbul üçün imtahan sistemi tətbiq olunmağa başladı, burada da Çinli olmayanlar üçün çoxlu güzəştlər nəzərdə tutulmuşdu. Ənənəvi Çin elmləri arasında təbabətə üstünlük verilirdi ki, bundan da monqollar öz döyüşçülərinin sağlamlığını qorumaq üşün istifadə etmək istəyirdilər. Yuan dövründə avropalılar səyyah və tacirlərdən Çin haqqında məlumatlar almağa başladılar. Çin haqqında ən maraq doğuran məlumatlar Venesiyalı tacir Marko Poloya aiddir. Çinə 1275–1292-ci illərdə səyahətindən sonra Marko Polo evinə qayıdır və Çin adlandırdığı yüksək sivilizasiyalı ölkə haqqında kitab yazır. 1294-cü ildə Xubilayın ölümündən sonra gələn zəif və səriştəsiz hökmdarlar sırası monqolların mənfur hakimiyyətini daha da dözülməz etmişdi. XV əsrin ortalarında Çində bir çox gizli cəmiyyətlər meydana gəlir. Onlardan ən fəalı ölkənin şimalında yaranan və özünü budda Maytreyinin təcəssümü elan edən Xan Linerin rəhbərlik etdiyi "Ağ lotos" təşkilatı idi.
Qırmızısarıqlılar üsyanı
1356-cı ildə Xan Linberin davamçısı, Budda monaxı Çju Yuançanın başçılıq etdiyi kəndli ordusu Nankini tutur. On il ərzində Çju Yuançan Çinin mərkəzi vilayətlərini özünə tabe edir və Yantszı çayına gəlib çatır. 1368-ci ildə o, özünü yeni Min sülaləsinin ("Aydınlıq") imperatoru elan edərək tay-tszu titulunu götürür və Yantszı çayının aşağı axarı Nankini özünün paytaxtı təyin edir. Az sonra elə həmin il o, Yuanın paytaxtı Pekini tutur. Çinin qalan ərazilərini monqollardan təmizləmək üçün ona daha 20 il lazım olur.
Min sülaləsi
Min sülaləsi 1368–1644-cü illərdə Çində hakimiyyətdə olmuşdur. Bu sabitlik, firavanlıq və Çinin Şərqi Asiyada təsirinin bərpası dövrü idi. Ədəbiyyat, elm və incəsənət bu dövrdə yenidən inkişaf etməyə başlamışdı. İmperiya birbaşa hökumətə tabe olan qubernatorların idarə etdiyi 15 əyalətə bölünmüşdü. İmperator Tay-tszu, hökuməti Tan sülaləsi prinsiplərinə uyğun qurmuşdu. O, konfutsi ideyalarına qayıdış elan edərək hakimiyyətin mərkəzləşməsinə çalışırdı. Tay-tszu dövlət işlərini təkbaşına həll etmək istəyirdi, lakin onun buna gücü yetmədi. Buna görə də o, ətarfına vicdanlı məmurları yığıb Böyük katiblik yaratmalı oldu. İnzibati aparat dövlət imtahanı əsasında formalaşırdı.
Tay-tszunun əmri ilə bütün ölkədə qəza, mahal və vilayət məktəbləri yaradıldı. Bu məktəblərin daha qabiliyyətli şagirdləri paytaxt məktəbinə — Qotszıtszyana üz tuturdular. Bu məktəbinməzunları dövlət imtahanı verməyə buraxılırdılar. Bundan əlavə əyalətlərdə ilkin imtahan vermiş şəxslər də imtahanlardan keçə bilərdilər. 1385-ci ildə "məmur istehsalı" sistemində köklü dəyişikliklər edildi. Əgər sınaqdan keçən şəxs imtahanlarda birinci və ya ikinci dərəcəli tszinşi kateqoriyası alırdısa, onu Xanlin Akademiyasında xidmətə göndərirdilər ki, buradan da o, yüksək dövlət vəzifəsinə təyin oluna bilərdi. İmperator Çju Yuançjanın bu və digər islahatları ona gətirib çıxardı ki, onun hakimiyyəti dövründə dövlət imtahanlrı düz XX əsrin sonuna qədər demək olar ki, dəyişiklikliyə uğramadan fəaliyyət göstərən sistem şəklini aldı. Nankindəki ilk paytaxt Çinin iqtisadi cəhətdən uzaq rayonunda idi. Buna görə də vətəndaş müharibəsindən sonra taxt-tacı ələ keçirmiş imperator Çen-tszu (Yun Le) 1421-ci ildə paytaxtı Nankindən Pekinə köçürdü. Onun rəhbərliyi altında Qapalı şəhər kimi də məşhur olan imperiya sarayı tikilmişdi.
Min dövrünün ikinci yarısında avropalılarla əlaqələr qurulmağa başladı. Monqolların hakimiyyəti zamanı çinlilərin alçaldılması ilə bağlı xatirələrə üstün gəlmək üçün Min imperatorları əcnəbi olan hər şeyə yuxarıdan baxırdılar. XVI–XVII əsrlərdə avropalı tacirlər Çinə səfər etdikdə Min hökmdarları onlarla tabeliyində olan şəxslər kimi davranırdılar. Bundan başqa, çinlilər belə hesab edirdilər ki, avropalıların ticarət fəaliyyəti qaçaqmalçılıq və dəniz quldurluğu ilə bağlıdır. Çinlə ilk əlaqələri portuqallar qurmuşdular. 1517-ci ildən başlayaraq portuqal tacirlər bir sıra sahilboyu şəhərlərdə öz məskənlərini salmağa başladılar. Lakin Çin hakimiyyəti 50 ildən sonra bu məskənlərdən Quançjou yaxınlığında olan yalnız bir portuqal koloniyası Makaonu saxlamışdılar. 1624-cü ildə hollandlar Tayvanı tutur. 1582-ci ildə italiyalı yezuit-missioner Matteo Riççi (1552–1610-cu illər) Makaoya gəlir. Sonralar o, çinlilər tərəfindən qəbul edilir və Pekində daimi yaşamağa icazə verilmiş ilk əcnəbi olur. 1628-ci ildə şimal-qərbdə mülkədar ailəsindən olan Li Tszıçenin başçılığı altında qiyam qalxır. 1642-ci ildə Li Tszıçen Çinin şimalının hakimi olur, 1644-cü ildə isə o, Pekini tutur. Sonuncu Min imperatoru özünü asır. Qiyamı yatırmaq məqsədilə Min generalı U Sanquy kömək üçün Mancurlara müraciət edir, onlar XVII əsrin birinci yüzilliyində Tsin ("Saf") dövləti yaratmışdılar ki, buna da Abaxay xan başçılıq edirdi. Mancurlar qiyamşçılara divan tutub Abaxay xanın oğullarındanbirini Çin imperatoru elan etdilər və bunula da yeni Tsin sülaləsinin əsasını qoydular.
Tsin sülaləsi
Pekini 1644-cü ildə tutmalarına baxmayaraq mancurlar bütün Çinə nəzarət etməyə yalnız 1683-cü ildə nail oldular. Mancurlar da monqollar kimi əcnəbi idilər. Lakin monqollardan fərqli olaraq mancurlar imperiyaya nəzarəti ələ almamışdan öncə Çin mədəniyyətinin bir çox elementlərini götürmüşdülər. Mancurlar neokonfutsiçiliyi dəstəklədilər və Min siyasi sistemini modelləşdirdilər. Mancurların hakimiyyəti çinlilər üçün XIII əsrdə monqolların hakimiyyətindən daha məqbul idi. Buna görə də onların hakimiyyəti birinci halda olduğu kimi 89 il yox, 267 il davam etmişdir.
Mancur dövründə çinlilərə inamsızlıqdan dövlət imtahanlarının keçirilməsində ayrı-seçkilik siyasəti həyata keçirilirdi. Mancurlar bütün əhalinin cəmi 3%-ni təşkil etsələr də, onlara da çinlilərlə bərabər namizəd kvotası həyata keçirilirdi. Buna görə də mancur namizədlər imtahanlara çox da böyük səy göstərmirdilər. Əksinə, çinlilər çətin vəziyyətə salınırdılar və imtahandan keçənlər adətən parlaq intellektuallar idilər. 1681–1796-cı illər arası Tsin imperiyasının sabitlik və inkişaf dövrü idi. İmperiyanın nüfuz dairəsi Monqolustan, Tibet və Mərkəzi Asiyaya qədər yayılmışdı. Ticarət və kənd təsərrüfatı məhsullarının, sənaye və sənətkarlıq məmulatlarının istehsalı artmışdı. Çin əhalisi XVII əsrin sonlarında təqribən 100 milyon nəfərdən XIX əsrin ortalarında 400 milyona qədər sürətlə artmışdı. Mancur hökmdarlarından ən çox imperatorlar Kansi (1661–1722-ci illər) və Tsyanlun (1735–1796-cı illər) konfutsiçi idarə üsulunu dəstəkləyirdilər. Tsyanlun ali hakimiyyəti mancurlarda saxlamqala Min dövrünün idarəetmə prinsiplərini qəbul etmişdi. Tsyanlun Çini çinli qubernatorların rəhbərlik etdiyi 18 vilayətə bölmüşdü. Yerli adminstrasiya loyallıq göstərsə də, onlara mancurlar tərəfindən nəzarət olnumurdu. İmperatorlar Kansi və Tsyanlunun hakimiyyəti dövründə təhsildə bir sıra inkişaf nəzərə çarpırdı. Mancur hökmdarları buna müvafiq hər şeyin möhkəmləndirilməsinə və qorunmasına çalışırdılar. Buna görə də klassik ədəbiyyata üstünlük verilirdi, yenilik yaxşı qarşılanmırdı. İctimai məktəb sistemi varlı ailələrdən olan oğlanlar üçün məktəblərdən və milli və əyalət məktəblərindən ibarət idi. Mancurlar üçün xüsusi məktəblər mövcud idi, Çin kitabları Mancur dilinə tərcümə olunurdu.
XVIII əsrin sonlarında əhalinin sürətli artımı torpaq çatışmazlığına gətirib çıxardı. Hərbi sistem korlandı və sarayda korrupsiya artdı. 1796-cı ildən 1804-cü ilədək buddist ideyalarına əsaslanan "Ağ lotos cəmiyyəti" üsyanı baş verdi. 1813–1814-cü illərdə Şimali Çində "Səmavi idrak cəmiyyəti" üzvləri qiyam qaldırdı.
Çində feodal mülklərinin meydana gəlməsi
Xuan Çao üsyanı
Çində torpaq imperatorun mülkiyyəti saydırdı. Kəndli kiçik torpaq payı alır, dövlətə vergi verirdi. Feodallar dövlət torpaqlarını tuturdular. Beləliklə, yüzlərlə kəndlisi olan feodal mülkləri meydana gəldi. Feodal zülmü gücləndi. Bu isə kəndlilərin üsyanına səbəb oldu, onlar böyük dəstələr yaradıb vilayətləri bir-birinin ardınca ələ keçirirdilər. 874-cü ildə Çinin şimal-şərqində Xuan Çaonun başçılığı ilə kəndli üsyanı baş verdi. Üsyançılar böyük bir ordu yaratdılar. Üsyançılar cənuba doğru irəliləyərək əvvəlcə Quançjou (Kanton) şəhərini, sonra isə ölkənin paytaxtıÇanan şəhərini ələ keçirdilər. İmperator qaçdı. Xuan Çao imperator elan edildi. Vergilər ləğv olundu, imperator anbarlarından kəndlilərə taxıl paylandı. Imperator və feodallar ölkənin şimalında yaşayan köçəri mancurların köməyi ilə üsyanı 884-cü ildə yatırdılar. Üsyan zamanı öldürülmüş feodalların torpaqları kəndlilərin əlinə keçdi, kəndlilərin vəziyyəti, müvəqqəti olsa da, yüngülləşdi.
Sun sülaləsinin hakimiyyətə gəlməsi
Çjurçjenlərə qarşı mübarizə
Üsyandan sonra yarım əsr ölkəni ara müharibələri bürüdü. Çinin şimalında beş sülalə qısa müddətdə bir-birini əvəz etdi. 960-cı ildə Sun sülaləsinin hakimiyyəti bərqərar edildi. Bu zaman Çinin şimal-şərqində çjurçjen tayfaları yaşayırdılar. Əvvəllər onlar Çindən asılı idilər. Sonra güclü ordu yaradaraq asılılıqdan qurtardılar və özlərinin Tsin (qızıl) imperiyası adlanan dövlətini qurdular. Onlar Şimali Çinə qoşun yeridib paytaxtı tutdular, danışıq aparmaq üçün onların yanına gəlmiş imperator və oğlunu əsir aldılar. Uzun sürən müharibədən sonra Çin imperatoru onlarla sülh bağladı. Çjurçjenlər tutduqları torpaqları əllərində saxladılar. Çin onların vassallı oldu və çoxlu xərac verdi.
Yeni dövr (1622–1919)
Mancur ağalığı
1622-ci ildə Çinin şimal hissəsində kəndli müharibəsi baş verdi ki, bu da demək olar iyirmi ilə yaxın davam etdi. 1644-cü ildə kəndli orduları paytaxt Pekin şəhərini tutub, 1368-ci ildən başlayaraq ölkədə hökmranlıq edən Min sülaləsinin imperator hakimiyyətini devirdilər. Kəndli müharibəsinin vüsətlə genişlənməsindən qorxan Çin feodallarının yuxarı təbəqəsi çoxdan bəri hakimiyyəti zəbt edərək Çini işğal etməyi qarşılarına məqsəd qoyan mancurları köməyə çağırdı. XVII əsrin əvvəllərində Çinin şimal-şərq sərhədlərindəki feodal Mancur dövlətinin qoşunları Çinə soxuldu və 1644-cü ildə Pekini tutdu Mancurların və Çin feodallarının birgə səyi nəticəsində şimalda hələ 1622-ci ildə başlamış yoxsulların hərəkatı və üsyankar kəndli orduları darmadağın edildi. Güclü müqavimətə rast gəlməyən mancurlar Çinin qalan hissəsini də istila etməyə başladılar. Amma müstəsna hal idi ki, onlar Çin vətənpərvərlərinin inadlı müqavimətinə rast gəlirdilər. Mancurlar yalnız XVII əsrin 80-ci illərinin əvvəllərində Çin xalqının açıq silahlı müqavimətinin sonuncu ocaqlarını söndürə bildilər. Ölkənin hər yerində mancur qəsbkarlarının hakimiyyəti bərqərar edildi. Beləliklə, antifeodal kəndli müharibəsinin məğlubiyyəti nəticəsində XVII əsrdə Çində feodalizm quruluşu əleyhinə qalxan mütərəqqi qüvvələri boğmaqda mancurların işğalı həlledici rol oynadı. Mancur ağalığının bərqərar edilməsi Çində feodalizm quruluşunu müvəqqəti olaraq möhkəmlətdi. Mancur basqını ölkənin iqtisadiyyatına böyük ziyan vurdu. Ölkənin məhsuldar qüvvələri çox ciddi şəkildə zəiflədi. Həmçinin mancur basqını Çinin geriləməsinə səbəb oldu, onun inkişafını ləngitdi.
Mancur istilaçılarının yaratdığı idarə üsulu və sistemi imperator başda olmaqla mancur feodallarının qeyri-məhdud hakimiyyət hüququna malik feodal monarxiyasından ibarət idi. Həm sayca, həm də inkişaf səviyyəsinə görə istilaçılardan çox-çox yüksəkdə duran bir xalqın yaşadığı böyük bir ölkədə öz ağalığını saxlamaq üçün mancurlar Çin feodalları ilə sövdələşib sazişə girdilər. Çoxlu çinli məmurlar dövlət aparatında qulluq etməyə cəlb edildi. Məhz bu səbəbdən mancurlar uzun müddət hakimiyyəti əldə saxlaya bildilər. Ölkənin əsas strateji məntəqələrdə hərbi qarnizonlar yerləşdirilmişdi. Onların əsas vəzifəsi mancurlara və hakim feodal təbəqəsinə qarşı çevrilən çıxışları qan ilə boğmaq idi. Mancur sülaləsinin əsas hərbi dayağı — "səkkiz bayraqlı qoşun" adlanan ordu idi ki, bu orduya mancurlar mühüm vəzifələrə mancur sülaləsinə öz sədaqətini sübut etmiş çinliləri qəbul edirdi. Əhali imtiyazlı qoşunun qarətkarlıq, zorakılıq və özbaşınalığından təngə gəlmişdi. Mancur ağalığına qarşı Çin xalqının müqavimətini qırmağa və feodalizm quruluşunun əsas dayaqlarını olduğu kimi qoruyub saxlamağa çalışan Sin sülaləsinin hökmdarları xalqın düşünən beyni olan ziyalılara ağır zərbələr endirərək Çin milli mədəniyyətinin inkişafını boğmağa, o zaman yayılmaqda olan qabaqcıl demokratik və maarifpərvərlik ideyalarının köklərini kəsməyə çalışırdılar. Bu da bir fakt idi ki, Çin ziyalılarının əksəriyyəti aşağı təbəqələrin mancur hökmdarlarının pulu gücünə onların istilaçılara xidmət etmək səylərini qəzəblə rədd edir, xalqı yadelli düşmənə müqavimət göstərməyə çağırırdılar. Buna cavab olaraq mancurlar xalqı maarifləndirən, milli qurtuluşa çağıran ziyalıları kütləvi surətdə həbs etməyə, sürgünə göndərməyə və edam etməyə başladılar.
Kapitalizmin ilk rüşeymlərinin meydana gəlməsi
Mancurların basqını dövründə tənəzzül etmiş şəhərlər artıq XVII əsrin 80–90-cı illərində bərpa edilməyə başlandı. Cənub-şərq sahillərində dörd yerdə dəniz gömrükxanaları təsis edildi. Məsələn, Nerçinskdə 1689-cu ildə və Kyaxtada 1727-ci ildə Rus-Çin müqavilələrinin bağlanması sayəsində Çin və Rusiya arasında quru yolla ticarət müntəzəm şəkil aldı. Xarici tacirlər Çinin ipək, çay, çini qab-qacaq və başqa mallarını külli miqdarda alırdılar. Bu da şəhər sənayesinin surətlə inkişafına kömək edirdi. XVII əsrdə Çinin müxtəlif şəhərlərində, xüsusilə cənub-şərqində ipəkçilik və toxuculuq sənayesi xeyli inkişaf etmişdi, bu sahədə yüz minlərlə adam çalışırdı. Keçmişdə çini qablar istehsalı ilə məşhur olan Tszindeçjen şəhəri və digər şəhərlər öz əvvəlki şöhrətini bərpa etməkdə idi. Tszindeçjenin dövlət manufakturalarında və xüsusi mülkiyyətdə olan manufakturalarında təqribən 200 min adam işləyirdi. Mədən sənayesi inkişaf edirdi. Misal üçün, Yunnanda 100 min fəhlə mədən-metallurgiya sahəsində çalışırdı. Çay sənayesi, duz çıxarılması, gön istehsalı, kitab nəşriyyatı, tikinti işləri inkişaf edirdi. Bir istehsal sahəsinin yüksəlişi, başqa sahənin də inkişafına kömək edirdi. Bir çox şəhərlər məsələn, Nankin, Uçan, Kanton, Süçjou və başqaları şəhər sənayesi və ticarətin iri mərkəzlərinə çevrilmişdi. İpək və pambıq-parça istehsalında keçmişdəki kimi yenə də ev sənəti mühüm yer tuturdu və istehsal olunan məmulatın xeyli hissəsi bazara gedirdi. Şəhər sənayesində dövlətə məxsus sənət müəssisələri ilə yanaşı, xüsusi mülkiyyətdə olan manfakturalar da mühüm yer tuturdu ki, bunlar da kapitalist müəssisələrinin ilk rüşeymləri idi. Toxuculuq manufakturalarında, çay istehsalında, tikinti işlərində əmək bölgüsü tənzimlənir və xeyli inkişaf etmişdi. Çini qablar istehsalında əmək bölgüsü xüsusilə geniş yayılmışdı. Yalnız xüsusi mülkiyyətdə olan manufakturalarda deyil, dövlət manufakturalarında da muzdlu əməkdən getdikcə daha geniş istifadə olunurdu. Beləliklə, "Çin feodal cəmiyyəti daxilində inkişaf etməkdə olan əmtəə təsərrüfatında artıq kapitalizmin ilk rüşeymləri meydana gəlirdi. Buna görə də xarici kapitalizmin təsiri olmadan da Çin tədriclə inkişaf edərək kapitalist ölkəsinə çevrilməkdə idi".
Lakin torpaq üzərində feodal mülkiyyətinin qalması və Mancur sülaləsinin zülmü kapitalizmin ilk rüşeymlərinin möhkəmlənib inkişaf etməsinə mane olurdu. Müxtəlif məhdudiyyətlər, ağır vergi və gömrük rüsumları xarici ticarəti zəiflədir, monopoliyalaşdırma siyasəti sənət və ticarətin inkişafını pozurdu. Mancur istilaçılıq siyasəti ilə əlaqədar olaraq xüsusilə XVIII əsrin ortalarında artmış maliyyə çətinliklərinin öhdəsindən gəlmək üçün mancur hakimləri ən mühüm yollardan birini şəhər sənayesi və ticarət üzərindəki vergiləri artırmaqda görürdülər. Çoxlu daxili gömrükxanalar müxtəlif rayonlar arasındakı iqtisadi əlaqələri çətinləşdirirdi. Duz və çay üzərindəki dövlət inhisarı əhalini qarət etmək üçün əlavə bir mənbə olmaqla yanaşı, dövlətin iqtisadi qüdrətinin artmasına mane olurdu. XVIII əsrin ortalarından başlayaraq Mancur hakimiyyəti xarici ticarət üzərindəki məhdudiyyətləri yenidən qüvvətləndirməyə başladı. 1757-ci ildə verilmiş fərmana əsasən dənizlə xarici ticarət yalnız bir limandan aparıla bilərdi ki, bu liman da sülalə hakimiyyətinin yaxın qohumlarının əlində idi. 1759-cu ildə mancur hökuməti ipək parçalar ixracını da qadağan etdi. Mancur dövlət aparatı ilə sıx əlaqəsi olan yalnız bir neçə tacir dəstəsinin xaricilərlə inhisarlı ticarət hüququ var idi. Belə ki, bura şimalda quru sərhəd boyunca Şansi tacirlərinin təşkilatı, Kantonda "Qunxan" adlı tacirlər təşkilatı daxil idilər. Xarici ticarət üzərinə qoyulan yeni məhdudiyyətlər ipək toxuculuğu, çini qablar, çay istehsalına ağır zərbə vurdu, çünki bu sahələrin məmulatlarının xeyli hissəsi xarici bazara gedirdi.
Çinə qarşı İngiltərə təcavüzünün başlanması
İqtisadi cəhətdən ən çox inkişaf etmiş İngiltərə hökuməti özü ingilis burjuaziyasına yeni satış bazarları və zəngin sərvətlər ələ keçirmək üçün yeni mənbələr axtarmaqda çeviklik və ən çox fəallıq göstərirdi. İngiltərə kapitalizmi Çini əsarət altına almaq uğrunda taktikasını tez-tez dəyişirdi. İngilis Ost-Hind kompaniyası bu siyasəti həyata keçirən ən fəal təşkilatçı və sistemli şəkildə fəaliyyət göstərən güc idi. Britaniya hökuməti əvvəlcə özünün məkrli diplomatiyasını işə saldı. Mədrəs və Benqalın keçmiş qubernatoru lord Makkartneyin başçılığı altında 1792-ci ildə İngiltərədən Çinə səfirlik heyəti göndərildi. 1793-cü il avqustun 5-də Pekinə gəlib çıxan Makkartney öz hökuməti adından Çin qarşısında aşağıdakı tələbləri irəli sürdü:
1) İngiltərə ilə Çin arasında diplomatik əlaqə yaratmaq;
2) İngilislərin ticarəti üçün Kantondan başqa daha bir sıra limanlar (Ninbo, Tyantszin limanlarını və Çjouşan adalarını) açmaq.
3) "Qunxan" cəmiyyətinin ticarət inhisarını ləğv etmək.
4) İngilislərə Çində istədikləri yerdə məskən salmaq və sərbəst hərəkət etmək hüquqları vermək. İngilislərin bu təklifi Çində hiddətlə qarşılandı.
Tsyan Lun Makkartney vasitəsilə ingilis kralı III Georqa göndərdiyi cavab məktubunda suveren dövlətin ləyaqətinə zidd olan bu tələbləri haqlı olaraq rədd edib, məktubunu aşağıdakı sözlərlə bitirirdi: "şükürlə itaət edin və etinasızlıq göstərməyin". Bu cavab həmin dövr üçün olduqca kəsərli və cəsarətli cavab idi. Makkartneyin səfirliyinin uğursuz diplomatik fəaliyyətinin nəticəsində onun müvəffəqiyyətsizliyi göstərdi ki, Sin hökuməti heç də ingilis tacirləri və diplomatları qarşısında itaətkarlıqla Çinin qapılarını xarici dövlətlərə açmaq niyyətində deyildir. Lakin Çinə gəlib-gedən missionerlər, tacirlər, səyyahlar Çinin siyasi və iqtisadi zəifliyini aydın surətdə müşahidə edirdilər. Bu isə İngiltərənin Çinə geniş iqtisadi və siyasi təcavüzünün mümkün olmasına inam yaradırdı. Belə bir şəraitdə İngiltərə Çinə qarşı istilaçı siyasət yeridən yeganə dövlət deyildi. Odur ki, 1784-cü ildən Çin sahilləri yaxınlığında müntəzəm surətdə Amerika gəmiləri görünməyə başladı. Kantondakı xarici faktoriyalarda isə xarici tacirlərin Çində təşkil etdikləri ticarət məntəqələri var idi və burada da Amerika tacirləri görünməyə başladı. Xatırladaq ki, XIX əsrin əvvəllərində ABŞ Çinlə ticarətdə İngiltərədən sonra ikinci yeri tuturdu.
XIX əsrə qədər Çin hökuməti xarici ticarət üçün ancaq Quançjou limanından istifadə edir, əcnəbilərlə Çin arasındakı əlaqələri ciddi nəzarətdə saxlayırdı. Çin qərbə böyük miqdarda çay və ipək ixrac edir, lakin çox az xarici mal alırdı. Ticarəti balanslaşdırmaq üçün avropalı tacirlər XIX əsrin əvvələrində Çinə tiryək gətirməyə başladılar ki, bundan da narkotik maddə kimi istifadə Çin üçün əsil fəlakətə çevrildi.
XIX əsrin əvvəllərində İngiltərə Çindən çay və ipək ixrac etməklə bu malların dəyərini gümüşlə ödəyirdi. Buna baxmayaraq ingilis malları Çin bazarında o qədər də mühüm yer tutmurdu və geniş nüfuz qazanmamışdı. Lakin Ost-Hind kompaniyası Hindistanda geniş miqdarda tiryək istehsalını artırmağa və bunu Çinə ixrac etməyə başladıqdan sonra vəziyyət dəyişdi. Tiryək ticarətini genişləndirmək üçün atılan ilk addımlar çox da müvəffəqiyyətli olmadı, lakin ingilislərin Çinlə ticarətində tiryək getdikcə ən mühüm və gəlirli bir mənbəyə çevrildi. Tiryək ticarəti Ost-Hind kompaniyasına son dərəcə böyük gəlir gətirməyə başladı. "Ağ ölüm" adlandırılan narkotik maddələrin geniş ticarəti Çin xalqının mənəvi və bioloji zəhərlənməsi hesabına ingilis kapitalistlərinin xəzinələrinə Çindən çoxlu gümüş və valyuta daxil olmağa başladı. Onlar, yəni ingilis kapitalistləri heç bir zaman belə gəlirə malik olmadıqlarını, hətta özləri də etiraf edirdilər. Bu dövrdə tiryək ticarətinin vurduğu ziyan ölkəni yalnız iqtisadi cəhətdən zəiflətməklə bitmirdi. Həmçinin tiryək insanın səhhətinə hərtərəfli pozucu təsir göstərirdi. Eyni zamanda tiryək Çin xalqını mənəvi və fiziki cəhətdən zəiflətmək üçün bir vasitə idi. Bu haqda bir nəfər görkəmli Çin tarixçisi obrazlı şəkildə demişdir ki, "İngilislərin Çində tiryək alveri insanları qan tökmədən öldürən bir təcavüz idi". İngiltərəyə bir ingilis tacirinin göndərdiyi məktubda isə göstərilirdi ki, bizə Çini tutmaq üçün daha top-tüfəng lazım deyil. Belə getsə biz yaxın vaxtlarda bütün Çinə sahib olacağıq. İngiltərə ilə ənənəvi qohumluq və hərbi-siyasi yaxınlıq münasibətlərində olan Amerika Birləşmiş Ştatları da Çində tiryək ticarətində fəal iştirak edirdi. Amerika tacirlərinin Çinə gətirdiyi tiryək ildən-ilə artaraq Çinin bütün idxalının 10–20%-ə qədərini təşkil edirdi. Mancur-Sin hökuməti rəsmən tiryək ticarətinin əleyhinə olsa da, əslində qeyri-rəsmi bu ticarətin tərəfdarlarından biri idi. Hələ, 1729-cu ildən başlayaraq Mancur-Sin hökuməti tiryək idxalını qadağan edən bir sıra fərmanlar vermişdi (o cümlədən 1796-cı ildə, 1822-ci ildə və s.), bütün bu fərmanlar tamamilə rəsmi xarakter daşıyırdı. Amma xarici dövlətlər tiryəklə ticarəti davam etdirir və Çin hökumətinin bu fərmanlarına məhəl qoyulmurdu. Odur ki, ingilis tacirləri tiryək ticarətini qadağan edən bu qanunlara əhəmiyyət verməyərək qeyriqanuni surətdə tiryək ticarətini daha da geniş miqyasda davam etdirirdi. Mancur-Sin hökumətinin yalnız yerlərdəki məmurları deyil, həmçinin imperatorun özü də tiryək ticarətində maraqlı idi və o, bu sahəyə varlanmaq vasitəsi kimi baxırdı. Bu dövrdə tiryək ticarətinin əsas mərkəzi Kanton şəhəri idi. Lakin ingilis tacirləri hökumətin mövcud ikili siyasətindən də razı deyildilər. Onlar öz hökumətinə göndərdikləri bir çox ərizələrində və məktublarında açıq tiryək ticarətinin qanuniləşdirilməsini və əcnəbilərlə ticarətdə "Qunxan" cəmiyyəti inhisarının ləğv olunmasını, xarici ticarət üçün ingilis sənaye mallarının Çinə qeyri-məhdud miqdarda idxalı üçün Çin limanlarının təcili açılmasını tələb edirdilər. Bu məqsədlə 1816-cı ildə İngiltərə hökuməti Çinə yeni nümayəndəlik – Amxerstin səfirliyini göndərdi. Lakin bu səfirliyin işi də uğursuz oldu. İmperator Tszya Tsin hətta səfiri qəbul etmədi. Bu onunla əlaqədar idi ki, xarici nümayəndələrin Pekinə gəlməsi haqqında qadağa qoyulmuşdu.
İngiltərə-Çin münasibətlərinin kəskinləşməsi
1833-cü ildə Ost-Hind kompaniyasının ticarət inhisarının ləğv edilməsi, Çin bazarında çoxlu yeni ticarət kompaniyaları və şirkətlərinin fəaliyyətə başlamasına səbəb oldu. İngiltərə burjuaziyası öz sənaye mallarını Çin bazarına mümkün qədər daha çox idxal etməyə səy göstərirdi. İngilis-Çin ticarətinə rəhbərlik və nəzarət etmək üçün Çin hökumətinin razılığı olmadan 1834-cü ildə lord Nepir İngiltərədən Çinə xüsusi baş komissar vəzifəsinə göndərildi. Nepirə tapşırıldı ki, ingilis ticarəti üçün Pekinin açılmasına, imtiyazlı ticarət şəraiti yaradılmasına müvəffəq olsun. İngiltərə hökumətinin Nepirə verdiyi yazılı tapşırıqda ondan tələb olunurdu ki, imperator sarayı ilə bilavasitə əlaqəyə girsin. Nəhayət, çox böyük ümidlərlə Çinə gələn Nepir Kantonda ilk müqavimətlə rastlaşdı. Kantonun general-qubernatoru Nepirlə görüşməkdən imtina etdi. Nepirin həyasız tələblərinə cavab olaraq ona təklif olundu ki, Kantonu təcili tərk etsin. Nepir isə inadkarlıq edərək öz tələblərindən əl çəkmək istəmirdi. O, hətta əhaliyə müraciət edərək camaatı yerli hökumətə qarşı qaldırır və təxribatla məşğul olurdu. Bütün bunlar ingilis-Çin münasibətlərinin ciddi surətdə pisləşməsinə, ticarətin müvəqqəti olaraq dayandırılmasına və sahil istehkamlarının ingilis gəmiləri tərəfindən atəşə tutulmasına səbəb oldu. 1834-cü il hadisələri göstərdi ki, Çini qarət etmək və əsarət altına almaq üçün İngiltərə kapitalistləri hətta silaha əl atmaqdan da çəkinmirdi. İngilislər Sinlərin idarəçilik sistemindən narazı olan xalqların mövcud vəziyyətindən istifadə edərək onları öz tərəflərinə çəkmək ümidində idilər. Bununla yanaşı Çinin hərbi-iqtisadi vəziyyətinə bələd olan ingilislər asanlıqla qələbə çalmaq ümidində idilər. Çinin daxili və beynəlxalq ticarətinin istiqamətini dəyişdirən ingilislər tiryək ticarətini genişləndirmək üçün bütün vasitələrə əl atırdılar. XVIII əsrin axırıncı illərində Çinə hər il 2000 qutu tiryək, XIX əsrin ilk illərində isə təxminən 4000 qutu və bundan daha çox tiryək gətirilirdi. 1824-cü ildə tiryək idxalı ildə 12000 qutuya, 1837-ci ildə isə 39000 qutuya çatmışdı (xatırladaq ki, hər qutuda dörd puta qədər tiryək olurdu). Tiryək ticarəti nəticəsində Çinin əsas pul vəsaiti olan gümüş ölkədən axıb gedirdi, bu isə dövlətin onsuz da böhranlı maliyyə vəziyyətini daha da pisləşdirirdi. XIX əsrin 30-cu illərində Çindən aparılan gümüşün miqdarı ildə 10 milyon lyana1 çatmışdı ki, bu da pulun dəyərinin kəskin surətdə aşağı düşməsinə, gümüşün bahalaşmasına və xalq kütlələrinin vəziyyətinin daha da pisləşməsinə səbəb olurdu. Bunun nəticəsi idi ki, iyirmi il ərzində, yəni 1830-cu ildən 1851-ci ilədək gümüşün qiyməti əvvəlkinə nisbətən 4,7 dəfə bahalaşmışdı. Kəndli məişətində isə adətən mis pul işlədilirdi. Beləliklə, kəndli öz borclarını gümüşlə ödəmək üçün əvvəlkindən 4,7 dəfə çox pul verməli olurdu. Tiryək ticarəti haqqındakı məsələ Pekin saray dairələrində uzun-uzadı müzakirə olunurdu. Tiryək ticarətindən varlanmaq üçün istifadə edən bəzi əyanlar bu alverin qanuniləşdirilməsinə tərəfdar idilər. Tiryək problemi ilə əlaqədar ölkədə fərqli mövqelərdə duranlar var idi. Tiryəkin Çində açıq alveri Lin Tsze-syuy başda olmaqla zadəganların digər bir dəstəsi tərəfindən kəskin tənqid edilirdi. O zamankı əyanların şəhadətindən göründüyü kimi, Lin Tsze-syuy tiryək ticarətinin barışmaz düşməni olub, işgüzar və möhkəm iradəli bir adam idi. O, öz zəmanəsinin qabaqcıl adamlarından biri olub, özünün də mənsub olduğu mülkədarlar sinfinin hakimiyyətini möhkəmlətmək üçün Çində bir sıra islahatlar həyata keçirilməsini tələb edirdi. Lin Tsze-syuy tiryək ticarəti əleyhinə qətiyyətlə çıxış edirdi. O, imperatora göndərdiyi məlumatlarından birində yazırdı: "Tiryək bir zəhər kimi bütün Asiman altındakı imperiyaya dolmuşdur, tiryək olduqca ziyan vurur və bunu qanunla qadağan etmək lazımdır. Buna etinasız yanaşılsa, bir neçə ildən sonra Çində demək olar ki, nə ölkəni qoruyacaq əsgər qalacaq, nə də maaş vermək üçün gümüş".
Mütərəqqi fikirli adamların mübarizəsi nəticəsində tiryək ticarətinə qarşı mübarizəni qüvvətləndirmək fikri imperator tərəfindən müdafiə edildi və imperator tiryək ticarətinin qəti surətdə təqib edilməsi haqqında fərman verdi. 1837–1838-ci illərdə Kanton ətrafında gizli tiryək alverçiləri ilə çoxlu toqquşmalar baş verirdi. 1839-cu ilin yanvarında imperator əcnəbilərə müraciətlə yeni bir fərman verdi. Bu fərmana görə tiryəklə dolu olan bütün gəmilər Çin sularından uzaqlaşdırılmalı idi. Lakin "mədəni dünyanın" Kantondakı nümayəndələri qazanc əldə etmək üçün tiryək ticarətini genişləndirməkdə davam edirdilər.
Tiryək müharibələri
Birinci tiryək müharibəsi
1839-cu ilin əvvəllərində imperatorun xüsusi səlahiyyətli komissarı Lin Tsze-syuy Kantona göndərildi. O, martın 18-də Kantona gələrək Kantondakı əcnəbi tacirlərdən tələb etdi ki, əldə olan bütün tiryək ehtiyatlarını təhvil versinlər, tiryək idxalı və ticarəti ilə məşğul olmayacaqları haqqında iltizam imzalayaraq təqdim etsinlər. Çin xalqını "zəhərləyən" ingilis və amerikalılar isə bu tələbləri yerinə yetirməkdən boyun qaçırmağa çalışırdı. Onlar yalandan deyirdilər ki, onlarda tiryək yoxdur. Əcnəbilərin əsassız müqavimətinə baxmayaraq hökumət əcnəbilərlə hər cür ticarətin dayandırılması və xarici faktoriyaların tamamilə mühasirəyə alınması, britaniyalı və amerikalı tacirləri təslim olmağa məcbur etdi. Nəticədə Çin hökuməti xaricilərin gəmilərində axtarış apardı və gəmilərdə olan tiryək qutuları müsadirə edildi. İngilislər isə 20283 qutu tiryəki məcburiyyət qarşısında qalaraq hökumət orqanlarına təhvil verdi. 1839-cu ilin iyun ayında çinlilər tərəfindən ictimaiyyətin gözü qarşısında ingilislərdən müsadirə edilmiş narkotik maddələr məhv edildi. Aparılan antitiryək tədbirləri, Lin Tsze-syuyun cəsarətli addımları tiryək alverçilərinin və onların mancur saray dairələrindəki yüksək vəzifəli himayədarlarının mənafeyinə ciddi ziyan vururdu. Odur ki, bu dairələrin imperatora təsir göstərməsi nəticəsində imperator yeni bir fərman verdi və xaricilərin tiryək fəaliyyətindəki qadağalar qismən məhdudlaşdırıldı. Lakin qeyri-qanuni tiryək alveri davam edir və tiryəkin idxalı, ixracı məhdudlaşdırıldığına görə tiryəkin qara bazarda qiyməti daha da artırıldı. Belə bir şəraitdə ingilis dairələri Çinlə münasibətləri qəsdən pisləşdirir, Çinə qarşı hərbi müdaxilə üçün bəhanələr axtarırdı. Tiryəkin məhv edilməsi ilə əlaqədar münaqişə ingilislərin Çinə qarşı müharibəyə başlaması üçün zəmin hazırladı.
Çinlilər tiryək idxalını qanundankənar elan etsələr də avropalılar onun qaçaqmalçılığı ilə məşğul olmağa başladılar. Bununla əlaqədar olaraq tiryəkə ödənc kimi gümüşün böyük axını Çin iqtisadiyyatını ciddi olaraq pozurdu. 1839-cu ilin martında çinli məmurlar Quançjouda britaniyalı tacirlərə məxsus 20 min yeşik tiryəki tutmaqla qayri-qanuni ticarətin qarşısını almağa çalışdılar. Bu Britaniya hərbi gəmilərinin Çin donanmasına 1839-cu ilin noyabrında hücumu üçün əsas oldu. Çin və İngiltərə arasında Birinci tiryək müharibəsi başlandı.
1840-cı ilin iyun ayınadək hərbi əməliyyatlar əsasən dənizdə fasilələrlə aparılırdı. Bu əməliyyatlar Çin tərəfindən müdafiə, ingilislər tərəfindən isə hücum xarakteri daşıyırdı. Bu prosesdə milli vətənpərvər qüvvələr müdafiə mövqeyində dursalar da ingilislərin xeyli tələfat verməsinə nail oldular. Lakin İngiltərə yeni əməliyyat üçün yeni qüvvə toplamaqda idi. 1840-cı ildə Çin sularına ingilis eskadrası daxil oldu. Çinə göndərilən ingilis qoşunlarının ümumi sayı əvvəllər çox deyildi. Lakin ingilislər Çin qoşunlarından qat-qat yaxşı silahlanmışdı. Çin qoşunlarının o zaman üçün müasir silahı yox idi. Onlar hələ də ox, yay, nizə və fitilli tüfənglə silahlanmışdılar. Bu "silah" növləri Çində hələ 1-ci ingilis-Çin müharibəsindən sonra da yəni XIX əsrin axırlarınadək qalmışdı. Ən müxtəlif zamanlardan qalan müxtəlif sistemli topların nişan almaq üçün müvafiq cihazı da yox idi. Belə bir şəraitdə Çin donanması ingilis donanması ilə vuruşmaq iqtidarında deyildi.
Belə bir şəraitdə Lin Tsze-syuy müdafiəyə hazırlaşsa da amma, hakimiyyət orqanları ona qarşı müxtəlif təxribatlar törətmək fikrində idilər. O, hətta xalq qoşunu dəstələri təşkil etməyə çalışırdı, lakin saray dairələri və mürtəce əqidəli əyanlar daim onun fəaliyyətinə mane olurdu. Çin qoşunları-nın ayrı-ayrı müvəffəqiyyətli əməliyyatı, daxilən ruh düşgünlüyünə uğramış ümumçin silahlı birləşmələrinin vəziyyətini dəyişə bilmədi. İyun ayında ingilis eskadrası Kantonu blokadaya aldı, sonra isə sahilboyu hərəkət edərək Çjouşan adalarını, paytaxt şəhəri Dinxayı tutdu, həmçinin Amoy, Ninbo şəhərlərini və Min, Yantszı çaylarının mənbəyində yerləşən yaşayış məsgənlərini blokadaya aldı. İngilislər Çinin qədim şəhəri Dinxayı tutarkən burada qarətçilik və zorakılığa başladılar. Admiral Corc Elliotun komandanlığı altında əsas qüvvələr şimala tərəf Çjili körfəzinə yollandı və Bayxe çayında lövbər saldı. Amerika hökuməti ingilislərin Çinə qarşı apardığı müharibədə ənənəsinə sadiq qalaraq həmişə olduğu kimi onlara fəal yardım göstərirdi. Nəhayət, 1840-cı ildə Çin sularına Amerika eskadrası da daxil oldu ki, bunun da komandanı Amerikanın Ost-Hind eskadrasının rəisi Kerni idi. Həmin eskadra qarşısında qoyulmuş vəzifə ingilis qüvvələrinə "mə-nəvi və maddi, həmçinin hərbi yardım" göstərmək idi. Lakin əslində bu eskadra ingilis təcavüzünün bilavasitə çevik köməkçisi idi. İngilis gəmilərinin irəliləməsindən qorxuya düşən Mancur-Sin hökuməti ingilis komandanlığı ilə əvvəcə gizli danışıq aparmaq qərarına gəldi. İngiltərə hökuməti mancur hökuməti qarşısında ağır tələblər, o cümlədən Honkonqu ingilislərə vermək, ingilis-Çin ticarətini yenidən davam etdirmək, "təhqir" olunmuş ingilislərdən üzr istəmək, məhv edilmiş tiryəkin əvəzini ödəmək kimi bir sıra alçaldıcı tələblər qoydu. İngilis nümayəndəsi Elliot və Mancur-Sin hökumətinin nümayəndəsi Çjili əyalətinin general-qubernatoru Si Şanın Daquda apardığı danışıqlar zamanı heç bir saziş imzalanmadı. Lakin 1840-cı ilin noyabrında tiryək ticarətinə icazə verildi, Si Şan isə Quandun və Quansi əyalətlərinin canişini təyin olundu. İngiltərə ilə Çin arasında bəzi razılaşmalara baxmayaraq 1841-ci ilin yanvarında ingilis qoşunları yenidən hərbi əməliyyata başladı. İngilislərin bu hücumu müdafiə işlərinə rəhbərlik edən Lin Tsze-syuy işdən kənar edildikdən və onun yerinə təslimçi Si Şan təyin edildikdən sonra başlanmışdı və təslimçilik siyasəti ingilislərin qələbəyə olan inamını daha da artırmışdı. Odur ki, ingilislərlə yeni danışıqlar gedişində Si Şan 8 milyon lyan təzminat ödəməyə, Honkonqu ingilislərə verməyə, rəsmi əlaqələr yaradılmasına və ingilis-Çin ticarətini yenidən davam etdirməyə razılığını bildirdi. Lakin Si Şanın təslimçilik layihəsi imperator tərəfindən təsdiq edilmədi və Si Şanın özü isə həbs olundu. Əvəzində Sin hökuməti İngiltərə ilə müharibə vəziyyətində olduğunu bəyan etdi. Təbii olaraq bu dövrdə hər iki dövlət öz iddiası ilə çıxış edirdi və maraq dairələrinin təmin olunması başlıca məqsəd idi. Hətta, İngiltərə kraliçası Viktoriya da bu sazişi imzalamamışdı. Çinin İngiltərəyə güzəştləri İngiltərəni təmin etmirdi. İngiltərə hökuməti Çində istila planlarının ləng həyata keçirilməsinə görə hətta, Elliotu cəzalandıraraq onu geri çağırdı və onu Puttingerlə əvəz etdi.
1841-ci ilin yazında ingilis komandanlığı yenidən hücum əməliyyatına başladı. 1841-ci ilin mayında ingilislər quruya çıxarılmış qoşunla Kantonu tutmağa hazırlaşırdı. Kanton hökumət orqanları ingilislərlə danışığa girib bildirdilər ki, ingilislər şəhərə hücum etməsələr, bunun əvəzində onlara böyük məbləğdə vəsait ödəyəcəklər. Bu məqsədlə ingilis komandanlığı 6 milyon lyan alaraq, əvəzində şəhərə hücum etməməyə razılıq verdi. Bu sövdələşmədən sonra 1841-ci il mayın 27-də Kanton yaxınlığında yerləşən ingilis qoşunları şəhər ətrafındakı yerləri qarət etməyə və zorakılıq göstərməyə başladı. Zinət əşyaları axtaran ingilislər hətta qəbirləri də qazmağa və qarət etməyə başlamışdı. İngilislərin belə qeyri-insani hərəkətləri xalq içərisində güclü qəzəb doğurdu və Quandun əyalətində partizan hərəkatının başlanması üçün zəmin hazırladı. Kantondan şimalda yerləşən Sanyuanli kəndinin kəndliləri işğalçılara qarşı mübarizəyə qalxdılar. Onlar ingilisləri itaətə gətirəcək dəstələr ("pinintuan") təşkil edərək ingilis quldurlarına mərdliklə müqavimət göstərirdilər. 1841-ci il mayın 30-dan başlayaraq onlar ingilis qoşunlarına bir sıra ciddi zərbələr endirdilər. Onlarla kənd düşmənə inadla müqavimət göstərirdi. Ölkədə pərakəndəlik mövcud olsa da, ingilislərə qarşı ümumi həmrəylik olmasa da, pinintuanlar uzun zaman düşmənlə vuruşdular. Belə bir şəraitdə İngiltərənin Çindəki qoşunlarına kömək üçün yeni hissələr göndərildi. 1841-ci ilin avqustunda vuruşmalar yeni mərhələyə daxil oldu. Çində əməliyyat aparan ingilis qoşunları ölkənin cənub sahillərini blokadaya alıb, Amoy və Ninbo limanlarını işğal etdilər. 1842-ci ilin əvvəllərində isə Şanxay-Nankin rayonunda sürətli hücuma keçdilər. Hərbi əməliyyatın gedişi göstərdi ki, mancur komandanlığının heç bir müdafiə planı yox imiş. Vahid komandanlıq olmadığına görə hər bir qubernator və ya qala komandanı öz bildiyi kimi hərəkət edirdi. Bütün bunlar əslində heç bir mərkəziyyətçilik və əsil birlik olmadığını sübut edirdi. Bütün bunlara baxmayaraq ayrı-ayrı şəhərlərdə o cümlədən Çjanpu, Suntszyan şəhərlərində çinli qarnizonlar mərdliklə vuruşurdu, lakin bunlar müharibənin Çin üçün müvəffəqiyyətsiz gedişinə təsir göstərə bilməyən müstəsna hadisələr idi. Beləliklə, ingilis hərbi gəmiləri Yantszı çayı boyunca yuxarı, Nankinə tərəf irəliləməyə başladı. Çjentszyan yanında ingilislər vətənpərvər xalq qoşunlarının inadlı müqavimətinə rast gəldilər. Çjentszyan yanında 1500 nəfərlik bir dəstə fədakarlıqla vuruşurdu. Bu vuruşmada son nəfərədək əsgər və zabitlərin hamısı məhv olsa da onlar ingilisləri böyük tələfat verməyə məcbur etdi. Dəstənin komandanı öz evini yandırmaq əmri vermiş və atəş içində həlak olmuşdu. Əsgərlər öz arvad və uşaqlarını düşmənin əlinə keçməmək üçün boğmuş və ya suda batırmışdılar, şəhər dağılmışdı. Bu hadisə ilə əlaqədar Fridrix Engels yazırdı ki, "Əgər qəsbkarlar hər yerdə belə müqavimətə rast gəlsəydi, onlar heç bir vaxt Nankinə gedib çıxa bilməzdilər. Lakin təəsüf ki, hökumət düşmənə qarşı ümumxalq müqavimətini təşkil edə bilmədi."
Çjentszyan iyulun 21-də süqut etdi. Bu şəhərin alınması Nankin üçün də təhlükə yaratdı. Avqustun 9-da ingilis gəmiləri Nankinə yaxınlaşdı. Bundan başqa, Çjentszyanın alınması Yantszı hövzəsini Şimali Çinlə, paytaxtla birləşdirən ən mühüm su yolu olan İmperator kanalı ilə əlaqəni kəsmiş oldu. Çjentszyanın süqutundan sonra Pekinin hakim dairələri içərisində təslimçi dəstə tamamilə üstün gəldi. Qərara alındı ki, ingilislərdən sülh bağlamaq xahişi edilsin. Əyanlardan Tsi İn saziş bağlamaq üçün ingilislərin hərbi qərargahına göndərildi. İngilislər sülh müqaviləsinin şərtlərini çinlilərə "Kornvallis" adlı hərbi gəminin göyərtəsində qəbul etdirdilər. "Karnavalis"də əldə edilən razılaşmaya əsasən 1842-ci il avqustun 29-da müqavilə imzalandı. Bu müqavilə tarixə Nankin müqaviləsi adı ilə daxil olunmuşdur. Çin ziyalıları yadelli mancurların xalqa xəyanətini və alçaldıcı "Nankin müqaviləsini" milli biabırçılıq adlandırmışdı. 1842-ci il Nankin müqaviləsi Çinin xarici ölkə ilə bağladığı ilk qeyri-bərabərhüquqlu müqavilə idi. Nankin müqaviləsinə görə Çin İngiltərənin ticarəti üçün özünün 5 limanını, o cümlədən Kanton, Çjentszyan, Ninbo, Fuçjou, Şanxay limanlarını açmalı idi. Beləliklə, "açıq limanlar" adlı sistemin əsası qoyulmuş oldu ki, bununla da əcnəbi tacirlər qeyri-məhdud ticarət ixtiyarı, istədikləri yerlərdə məskən salmaq və s. hüquqlar və imtiyazlar aldılar. Müqaviləyə görə Çin 21 milyon yuan təzminat verməli idi. Çin ingilislərin zəbt etdiyi Honkonq adasını "əbədi mülkiyyət" şəklində İngiltərəyə verirdi. Sonralar bu ada ingilislərin ən mühüm hərbi və ticarət bazası oldu və İngiltərə bu bazaya arxalanaraq Çinə qarşı yeni hücumunu təmin etmək üçün hərbi-strateji mövqeyini möhkəmləndirirdi. Həmçinin Çinin "Qunxan" ticarət şirkəti ləğv edildi. Eyni zamanda Nankin müqaviləsinə görə yeni gömrük haqqı sahəsində müxtəlif dəyişiklik edilir və yeni tariflər müəyyənləşirdi. Bu normaya görə gömrük haqqı müqavilə bağlanan vaxt malın mövcud qiymətinin 5%-i məbləğində müəyyən edilirdi və Çin hökuməti bu təyin olunmuş məbləği artıra bilməzdi.
Beləliklə ingiltərə 1842-ci ildə başa çatan bu müharibəni asanlıqla uddu. Nankin razılaşmasına əsasən Çin böyük təzminat verməli oldu, Honkonq adası İngiltərəyə verildi, britaniyalı tacirlər üçün isə beş Çin limanı açıldı. Oxşar müqavilələri Çin 1844-cü ildə Birləşmiş Ştatlar və Fransa ilə, 1851-ci ildə isə bir neçə digər Avropa ölkələri ilə imzalamalı oldu.
İkinci tiryək müharibəsi və taypinlər üsyanı
İngiltərə və Fransa tərəfindən Çinə qarşı başlanılan İkinci tiryək müharibəsi 1856-cı ildən 1860-cı ilə qədər davam etmişdir. Bu müharibədə məğlub olan Çin əcnəbilərlə ticarət üçün əlavə limanlar açmalı və missionerlərin Çində yaşamasına icazə verməli oldu. Qərb ölkələri Pekində daimi diplomatik nümayəndəliklər aça bilərdilər. İngiltərə Tsyulun yarımadasını öz Honkonq koloniyasına əlavə etdi, Rusiya Amurdan şimala və Ussuri çayından şərqə bütün Çin ərazilərini aldı.
Tiryək müharibələri cənubi Çinin iqtisadiyyatını darmadağın etdi, bu da bir çox kəndli üsyanlarına səbəb oldu. Onlardan ən böyüyü Xun Syutsyuan, Yan Syutsin və digərlərinin başçılığı altında taypinlər üsyanı idi. Taypinlər xristianlığı qədim Çin ideyaları ilə birləşdirən yarımdini qrup idilər. Mancur hakimiyyətinə nifrət əlaməti olaraq taypinlər açılıb tökülmüş saç saxlayırdılar, bu səbəbdən də "uzunsaçlılar" ləqəbi almışdılar. 1851-ci ildə onlar üsyanın başlanmasını elan etdilər, 1853-cü ildə isə qiyamçılar Yantszı vadisində paytaxt Nankin olmaqla "Böyük səadət səmavi dövlətini" (Taypin tyanqo) qurdular.
1864-cü ildə, 14 illik vətəndaş müharibəsindən sonra hökumət qoşunları taypinləri darmadağın edə bildi. Bu zaman Tsin sülaləsi əcnəbi hökumətlərdən bəzi hərbi kömək aldı, onlar əvvəllər bağlanmış qeyri-bərabər müqavilələri qüvvədə saxlamaq üçün sülalənin qalmağını istəyirdilər.
XIX əsrin sonları — XX əsrin əvvəlləri
1870-ci ildən 1885-ci ilədək qərb ölkələri ilə davam edən bir sıra münaqişələr 1894-cü ildə başlanan Çin-yapon müharibəsi ilə əvəz olundu. Çinlilər quruda və dənizdə bir neçə sarsıdıcı məğlubiyyətə uğradılar. 1895-ci ilin aprelində sülh müqaviləsi imzalandı. Müqaviləyə əsasən Çin böyük təzminat verməli, yapon tacirləri üçün Çinin daxili rayonlarının qapılarını açmalı və Koreya üzərində Yaponiyanın nəzarətini tanımalı idi. Çin həmçinin 1683-cü ildə bəri idarə etdiyi Tayvan adasını da Yaponiyaya verməli oldu. Danışıqlar gedişində İngiltərə, Fransa, Almaniya və Rusiya dağılmaqda olan Çin imperiyasını ticarətdə onlara daha artıq hüquqlar verməyə məcbur etdi.
Bu dövrdə Çin çoxsaylı Avropa koloniyalarına bölünməkdə idi. Lakin yerli milli-vətənpərvər əhval-ruhiyyənin artması ölkənin məhv olmasının qarşısını almağa kömək etdi. 1899-cu ildə Birləşmiş Ştatlar digər qərb dövlətlərini açıq qapı siyasətini qəbul etməyə inandırdı, bu da bütün ölkələrin Çinlə bərabər əsaslı ticarət hüququnu təmin edirdi. Ayrı-ayrı dövlətlər arasında rəqabət bu siyasətin qəbul olunmasına əsas oldu.
XIX sonunda bir çox çinli qərb ideyalarının Çində yayılmasına şiddətlə etiraz edirdi. Çin qiyamçıları bu təsirlərlə mübarizə aparmaq üçün gizli cəmiyyətlər yaradırdılar. Avropada "boksçular" adlandırılan ("Ədalət və həmrəylik naminə yumruq") gizli antimancur təşkilatının üzvləri Pekindəki əcnəbi diplomatlar məhəllələrinə hücum etmişdi. Onlara Tsin ordusu dəstək verirdi. Lakin birləşmiş Avropa qoşunları bu üsyanı tez yatırdı. Hökumət adminstrasiyası qərb ölkələrini öz loyallığına inandırmaq üçün var gücü ilə çalışırdı. 1911-ci il müqaviləsinə əsasən Çin 450 milyon kompensasiya ödəməli və öz ərazisində xarici qarnizonların yerləşməsinə icazə verməli idi.
1901-ci ildən sonra bir sıra islahatlar keçirməyə səy göstərildi.Mancurlar dövlət qulluğuna qəbul üçün konfutsiçi ekspertizanı ləğv etdilər, müasir məktəblər yaratdılar və tələbələri xaricə təhsil almağa göndərdilər. Onlar həmçinin ordunu qərb nümunəsi ilə yenidən təşkil etdilər. Bundan başqa, Tsin sarayı mərkəzi hökuməti yenidən təşkil etdi, konstitusiya qəbul etməyi vəd etdi və vilayətlərə öz qanunvericilik orqanını seçməyə icazə verdi. Lakin mancur islahatları Tsin sülaləsini xilas etmək üçün çox gec idi. Çinin 1895-ci ildə Yaponiyaya məğlub olmasından sonra burada respublika qurulmasına yönləldilmiş hərəkat vüsət almağa başlamışdı. Daha əvvəl, 1894-cü ildə, Qavayyada ixtisasca həkim Sun Yatsen (1866–1925-ci illər) tərəfindən "Çin intibah birliyi" ilk Çin inqilabi təşkilatı yaradılmışdı. Təşkilat Quançjouda üsyan qaldırmağı planlaşdırırdı. Lakin plan müvəffəqiyyətsizliyə uğradı. Sun Yatsen güclə gizlənə bildi. 1905-ci ildə Yaponiyada olan Sun Yatsen bir neçə inqilabi qrupalrı birləşdirdi və "Çin birləşmiş inqilab ittifaqı"nı formalaşdırdı. Onun prinsipləri üç "Xalq prinsipləri": müstəqillik, demokratiya və xalq hakimiyyətindən ibarət idi.
Sun Yatsen millətçilik dedikdə mancur hakimiyyətinin devrilməsi, xalq hakimiyyəti dedikdə – monarxiya əvəzinə respublika, xalqın rifahı dedikdə isə – hər əkinçinin öz tarlası başa düşürdü.
1905-ci ildən 1911-ci ilədək "Birləşmiş ittifaqın" üzvləri mancurlara qarşı bir sıra uğursuz silahlı üsyan təşkil etdilər. Nəhayət, Çin təqvimi ilə Sinxay ili sayılan 1911-ci ilin 10 oktyabrında sənaye şəhəri olan Uçanda bir qrup əsgər uğurla nəticələnən üsyan qaldırdı və bunula da "Sinxay üsyanının" əsasını qoydu. Dekabrın əvvəllərində bütün mərkəzi, cənubi və şimal-qərbi vilayətlər müstəqilliklərini elan etdilər. Birləşmiş Ştatlarda olan Sun Yatsen Çinə qayıtdı. İmperator Pu İ taxtdan salındı. 19 dekabr 1911-ci ildə Sun Yatsen Nankində Çin respublikasının müvəqqəti prezidenti postuna seçildi. Lakin onun hərbi dəstəyi yox idi və hakimiyyət faktiki olaraq elə həmin mancur sülaləsinin hərbi qüvvələri komandanı Yuan Şi Kayın əlinə keçdi. O, Sun Yatsenə ultimatum verdi: ya o, xeyrinə hakimiyyətdən imtina edir və bu halda xarici dövlətlər inqilabı tanıyır ya da xarici müdaxilə və digər çətinliklər baş verəcək. Sun Yatsen inqilabın rifahı naminə öz postundan əl çəkir və Pekində hakimiyyətə hərbçilərin "Beyyan" adlandırılan şimal güruhu gəlir. Bu vaxtdan etibarən Çin yeni fəlakətə – regionçuluğa qərq olur və ölkədə bir neçə hakimiyyət mərkəzləri yaranır. Hər bir hərbçi öz ordusuna malik idi, onlar orduya məcburən yeni əsgərlər yığır, öz vergi və maliyyə mənbələrini təyin edir, kəndliləri talan edirdilər. Çin faktiki olaraq bir neçə mahal knyazlıqlarına parçalanmışdı. Onlardan ən güclüsü Yuan Şi Kayın başçılıq etdiyi dəstə idi. Lakin Sun Yatsen ölkənin cənubunda demokratik qüvvələri bir yerə cəmləşdirməyə və Qomindan partiyasını (Qo – dövlət, Min – xalq, Dan – partiya), yəni Xalq və dövlət partiyasını yaratmağa müvəffəq oldu. Partiyanın əsas bazası ölkənin cənubunda Kantonda (Quançjou) yerləşirdi. Nəticədə Çində iki başlıca hakimiyyət mərkəzi əmələ gəldi: Yuan Şi Kayın başçılığı ilə şimal hərbçilərinin yerləşdiyi Pekin və Sun Yatsenin inqilabi demokratik hökumətinin olduğu Quançjou. Qısa bir zaman kəsiyində Yuan Şi Kayın imperatorun devrilməsindən sonra yaradılmış parlamenti buraxdı və 1913-cü ildə Qomindana qadağa qoydu, baxmayaraq ki, o, faktiki olaraq fəaliyyətini cənubda davam etdirirdi.
Bu dövrdə Yaponiya Çinin başlıca xarici düşməninə çevrilmişdi. Artıq I Dünya müharibəsi başladıqda, 1915-ci ildə, Yaponiya Çinə 21 alçaldıcı tələb irəli sürdü və Yuan Şi Kay onları qəbul etməli oldu. 1916-cı ildə o, öldü və varisi yapon hökmranlığından azad olmaq məqsədilə 1917-ci ildə Almaniya və Avstriya-Macarıstana müharibə elan etdi. Çinin Avstriya-Macarıstana qarşı müharibədə iştirakı Avropaya, orada hərbi yollar tikmək üçün, 130 min yük daşıyan fəhlə göndərməyində ifadə olunurdu. Lakin çinlilərin ümidləri doğrulmadı. Belə ki, 4 may 1919-cu ildə imzalandı, buna da müvafiq olaraq Almaniya İmperiyasının Çin torpağında olan koloniyaları Yaponiyanın protektoratına keçdi. Bu rüsvayçı şərtlər Çində 4 may hərəkatı ilə nəticələnən güclü vətənpərvərlik hisslərinin artmasına səbəb oldu.
Çinin ən yeni tarixi
Bu dövr Çin tarixinə ən yeni mərhələ kimi daxil olmuşdur. Çin inqilabının köhnə demokratik mərhələdən yeni demokratik mərhələyə keçidini göstərirdi. O, Çində marksizm-leninizmin yayılmasına və bu təlimin ölkənin inqilabi praktikası ilə birləşməsinə səbəb oldu. Hərəkat təşəkkül tapması üçün ideoloji və kadr bazası yaratdı. Bu hərəkatın əsas hərəkətverici qüvvəsi Pekin tələbələri, professorları və ümumilikdə bütün intelegensiya idi. Bu qərarlara qarşı etirazlar dalğasında ilk dəfə olaraq siyasi səhnəyə Çin fəhlə sinfi çıxdı. Sun Yatsen inqilabi mərkəzi ilə yanaşı, 4 may 1919-cu ildə Kantonda Pekin universitetinin sosioloq-professoru və Çinin ilk marksistlərindən biri Li Daçjao öz yanında işə götürdüyü Xunan əyalətindən olan kitabxanaçı Mao Tszedun və Pekin universitetinin rektoru, İntelegensiyanın böyük nümayəndəsi ilə birlikdə Çində ilk marksist dərnək yaratdılar. Analoji dərnək həmçinin Fransada təhsil almaqdan qayıtmış Çjou Enlay tərəfindən yaradılmışdı. Bu situasiyada Komintern başa düşürdü ki, Çində inqilabi vəziyyət meydana gəlir, partiyanın yaranması üçün şərtlər yetişir və tezliklə oraya öz nümayəndələrini göndərir. Lakin bu nümayəndə heyətinin qarşısında mürəkkəb problem dururdu: Çində kimə ümid etməli. Bir tərəfdən Sun Yatsen artıq yetkinləşmiş Qomindan partiyası ilə real güc təşkil edirdi, digər tərəfdən isə ölkədə yaranan marksist dərnəklər onların əsasında əsl marksist partiya formalaşdırmağa imkan verirdi. Çox mürəkkəb danışıqlar əsasında kompromis qərara gəlmək qəbul olundu: 1 iyul 1921-ci ildə təsis edilmiş Çin Kommunist Partiyası Kominternə və Qomindana kollektiv üzv kimi daxil olur. Həyatının son illərində Sun Yatsen daha solçu istiqamət almışdı. Öz üç başlıca prinsipləri: millətçilik, xalq hakimiyyəti və xalq rifahını sonralar o, üç digər prinsipdə ifadə edirdi: SSRİ ilə ittifaq, Kommunist Partiyası ilə ittifaq və fəhlə və kəndlilərə istinad. Çin Kommunist Partiyası Kominternin Qomindana kollektiv üzvlük haqqında tövsiyəsi üzərində çox düşündü, belə ki, o, başa düşürdü ki, onların məqsədi – kapitalist cəmiyyətinin yenidən forfmalaşdırılması – Qomindanın Milli-Demokratik inqilabdan, yəni yadelli müstəmləkəçilərin ölkədən qovulması və milli dövlətin yaradılmasından ibarət olan məqsədilə üst-üstə düşmürdü. Lakin 1921-ci ildə dünyaya gəlmiş Çinin gənc kommunist partiyası Kominternin dəstəyini, o cümlədən maliyyə və kadr dəstəyini itirməkdən qorxurdu.
1925-ci ildə Sun Yatsen vəfat edir və Qomindanın rəhbərliyində böyük dəyişikliklər başlayır. Çin Orduları komandanı – general Çan Kayşi daha çox üzə çıxır və özünü SunYatsenin varisi kimi təqdim edir. Onun həyat yoldaşı – Sun Meyin və Sun Yatsenin həyat yoldaşı – Sun Tsinmin bacı idilər, onların atası varlı kapitalist olmuşdu. Bu dövrdə Kantonda kommunistlərin qomindançılarla birgə yaratdığı Kəndli Hərəkatı Məktəbi fəaliyyət göstərirdi, burada Mao Tszedun dərs keçirdi. Kommunistlər torpağa görə icarə haqqının məhsulun 25%-dən çox olmamasını səsləndirən şüar təbliğ edirdilər ki, bu da o vaxtkı Çin şərtləri üçün böyük təkamül idi, çünki adətən kəndlilərdən bütün məhsulun 80%-ini alırdılar. Çin kommunistləri belə hesab edirdilər ki, klassik Komintern ölkələrindən fərqli olaraq Çində əsas kənd və kəndlilərdir, bu səbəbdən Çin inqilabı sənaye mərkəzlərindən başlamaqla və proletariata istinad etməklə qələbə çala bilməz, buna görə də o, ağırlıq mərkəzini kəndlərə yönəltməli, orada inqilabi baza, silahlı qüvvələr yaratmalı və sonda aqrar inqilabla ölkə miqyasında qalib gəlməlidir.
1926-cı ildə sovet təlimatçıları sayəsində özünü daha inamlı hiss edən Çan Kayşi Şimal yürüşünə başladı. Öncə o, Uxanı zəbt etdi və öz paytaxtını oraya köçürdü, sonra isə Şanxaya hücuma başladı. O zaman Şanxayda güclü və gizli kommunist fəaliyyəti mövcud idi. Çjou Enlay, professor və digər kommunistlər orada ümumi tətil təşkil etməyə müvəffəq oldular və elə bu vaxt Çan Kayşinin qoşunları şəhərə yaxınlaşdılar. Beləliklə, kommunistlərin və qomindançıların uğurlu birgə fəaiyyəti nətiəsində 1927-ci ilin martında Şanxay alındı. Bu şimal hərbçilərinə qarşı mübarizədə çox böyük qələbə idi, lakin Çan Kayşi başa düşürdü ki, Şanxayın alınmasında kommunistlərin böyük əməyi onların reytinqini xeyli artırmişdır. 12 aprel 1927-ci ildə Çan Kayşi və Qomindanın sağ qanadı əksinqilabi çevriliş etdilər. Həmin gün Şanxayın libasını dəyişmiş qanqsterlərinin köməyilə Çin Kommunist Partiyasının əsasını qoyan professor Li Daçjao da daxil olmaqla çox sayda kommunist öldürüldü. 1928-ci ildə Çan Kayşi Pekinə tərəf hərəkət edir, ancaq Qomindanın paytaxtı 1949-cu ilə qədər Nankin olaraq qalır. Qeyd etmək lazımdır ki, hətta uğurlu şimal yürüşündən sonra Çin ərazisinin və əhalisinin yarısından azı Çan Kayşinin hakimiyyəti altında qalır. Belə ki, Çinin şimalında və şimal-şərqində hakimiyyət əsasən yerli hərbçilərin əlində idi, Çan Kayşi onlarla da mübarizə aparmasına baxmayaraq, əsas qüvvələr kommunistlərə qarşı idi. Şanxaydan qaçan Çjou Enlay və sonradan kommunist olan keçmiş Qomindan generalı 1 avqust 1927-ci ildə Nançanda Qomindanlara qarşı üsyan qaldırdı, bu tarix çinlilər tərəfindən milli-azadlıq ordusunun yaranması kimi qəbul edilir. Mao Tszedun isə Çanşada üsyan qaldırdı və Din Qan Şan dağlarında Cu Qenin partizanları ilə görüşdü. Beləliklə, birinci vətəndaş müharibəsi – Nançan üsyanı başlandı. O zaman Kommunist Partiyasının başında Tsin Jişun dururdu. Qeyd etmək lazımdır ki, Komintern direktivləri Çinin gənc Kommunist Partiyası üçün dağıdıcı idi, çünki Komintern təkid edirdi ki, Nançanda, Çanşıdə, Şanxayda hakimiyyəti özlərinə qaytarsınlar, yəni sənaye proletariatı uğrunda mübarizə aparsınlar. Bütün bu göstərişlər nəinki müvəffəqiyyətsizliyə uğradı, eyni zamanda kommunistlər üçün böyük itkilərə səbəb oldu, bu da Mao Tszedunu bir daha əmin etdi ki, Kominterni eşitməyə dəyməz və onda o, Kommunist Partiyasının rəhbərliyinə qarşı çıxmağa başladı. Kominternin səhv göstərişlərinin iflası ilə əlaqədar Çan Kayşi kommunistlərin kiçik və səpələnmiş bazaları ətrafında cəza yürüşləri dairəsini sıxmağa başladı.
Bu situasiyada kommunistlər strateji köçmə həyata keçirmək qərarına gəldilər – onlar Yantszı çayı rayonundan şimala, Şansi, Qansu və Ninsya əyalətləri qovuşuğuna getməyi qərara aldılar. Bununla da 20 min adamın 10 min li (5.000 km.) tarixi yürüşü başlandı, onlardan yalnız 2 mini – əsas kommunistlər son məntəqəyə çatdılar. 1935-ci ildə onlar Tszunyidə tarixi məşvərət keçirərək Komintern direktivlərini yenidən müzakirə etdilər və yürüşə rəhbərlik edən Mao Tszedunu Mərkəzi Hərbi Şuranın başçısı təyin etdilər. Bu dövrdən etibarən, 1945-ci ildə Partiyanın VII Qurultayında Baş Katib olmasına baxmayaraq partiyanın bütün işlərini faktiki olaraq o, idarə edirdi.
Bu yürüş zamanı daha bir hadisə baş vermişdi. 18 sentyabr 1931-ci ildə yapon qoşunları Mancuriyaya, Çinin üç şimal-şərq əyalətinə çıxardıldı və imperator Pu İnin taxt-tacına ikiyaşlı uşağı oturtdular. Bu Yaponiyanın Çinə qarşı təcavüzünün başlanğıc mərhələsi idi. 1937-ci ilin 7 iyulunda Uluntsyao körpüsü yaxınlığında Yaponiya Çinə qarşı artıq irimiqyaslı hərbi əməliyyatlara başladı. Bu mərhələdə Sovet İttifaqı birinci növbədə Çin inqilabının qələbəsi naminə, ikincisi isə öz təhlükəsizliyi üçün Mao Tszedun və Çan Kayşinin birləşib yapon təcavüzünü dəf etməsində maraqlı idi. Atasına təzyiq göstərmək məqsədilə Sovet İttifaqı Çan Kayşinin bu dövrdə Uralmaş zavodunda işləyən oğlundan istifadə edirdi. Lakin bütün bunlar nəzərə carpacaq nəticələr vermirdi. Bu zaman Çan Kayşi Sianda general Çtan Syuelyanın başçılığı ilə şimal hərbçiləri tərəfindən ələ keçirilmişdi və şimal hərbçiləri ilə danışıqlara gələn Çjou Enlay faktiki olaraq onun həyatını xilas edir. Bir kommunist tərəfindən xilas edilməsi Çan Kayşidə böyük təəssürat döğurur və bu hadisə bütün sonrakı proseslərə təsir göstərir. Beləliklə, 1937-ci ilin sentyabrında Çan Kayşi və Mao Tszedun birgə cəbhə haqqında, Qomindan və Kommunist Partiyası arasında hər hansı silahlı mübarizənin dayandırılması barədə razılığa gəldilər. Çin Qırmızı Ordusunun adı səkkizinci inqilab ordusu ilə əvəz olundu və o, Qomindan xalq-inqilabi ordusunun hissəsi oldu. Çan Kayşi Ali baş komandan təyin edildi, sonralar isə partizan dəstələrində yeni dördüncü ordu yaradıldı ki, bu da Çan Kayşinin komandanlığında idi. 9 may 1945-ci ildə Almaniya məğlub edilsə də, Çin cəbhəsində dönüş nöqtəsi yalnız 8 avqust 1945-ci ildə Sovet Ordusunun Mancuriyada Kvantun ordusunu darmadağın etməsindən sonra başlanmışdır. Təslim edilmiş yaponların bütün silahları Çin Kommunist Partiyasına verildiyindən o, öz qoşunlarını yenidən silahlandıra bildi. Artıq Amerika linkornu Missuridə Yaponiyanın kapitulyasiya aktı imzalananda kommunistlərin milyonluq yaxşı silahlanmış ordusu var idi.
Tezliklə Kommunist Partiyası ilə Çan Kayşi arasında münaqişə yarandı və o, özünün təqribən iki milyonluq tərəfdarı ilə Tayvana qaçmalı oldu, və bu zaman özü ilə ölkənin bütün qızıl ehtiyatını və böyük miqdarda daş-qaş götürdü.
Beləliklə, Çində vətəndaş müharibəsi başa çatdı, belə ki, 7-ci Amerika donanmasının ucbatından Çin Tayvan boğazını keçə bilmədi. Öz növbəsində Çan Kayşi qısa müddət ərzində yerli hakimiyyətin müqavimətini qırıb Tayvanda möhkəm Qomindan hakimiyyəti yaratdı. Yapon kapitulyasiyasının şərtlərinə əsasən Çinə yenicə qaytarılmış Tayvan təzədən itirildi. 1949-cu il sentyabrın 21-dən 30-dək Pekində Çin Xalq Siyasi Məşvərət Şurasının (ÇXSMŞ) sessiyası keçirildi, onun işində müxtəlif partiyaların, xalq təşkilatlarının və əhali təbəqələrinin nümayəndələri, o cümlədən bitərəf demokratik xadimlər iştirak edirdi. Sessiya müvəqqəti Konstitusiya rolunu oynayan "Ümumi proqram" qəbul etdi, Mərkəzi xalq hökuməti şurasına seçkilər keçirdi, bunun da sədri Mao Tszedun seçildi. ÇXR İnzibati Şurasının sədri və xarici işlər naziri təyin olundu. Oktyabrın 1-i Pekində Tyananmen meydanına təntənli mitinqə yığışan 300 min insanın iştirakı ilə Sədr Mao Tszedun Çin Xalq Respulikasının yarandığını rəsmi olaraq elan etdi.
Kommunistlər hakimiyyətə gəldikdən sonra ilk növbədə kəndlərdə kollektivləşmə prosesinə başladılar. Çində kollektivləşmə qolçomağlığın bir sinif kimi ləğv edilməsi əsasında aparılmadı, əksinə onlar nümunəvi sahibkarlar kimi qəbul edildi və digərləri onlarla bəhsə başladı. Əvvəlcə onlar qolçomaqların ətrafında muzdlu işçi adlandırılan qarşılıqlı kömək üçün əmək briqadaları yaratdılar. İstehsalın artım həddi ilə onlar yüksək tipli kooperativlərə çevrildi. Bu yolla onlar kənd təsərrüfatının kollektivləşməsinə tədricən gəldilər. Çində kollektivləşmə ona görə lazım idi ki, torpaqdan rasional istifadə edilsin və bu da öz müsbət izini buraxdı. Çində kollektivləşmənin inkişafı Rusiyada olduğu kimi istehsalın azalmasına gətirib çıxarmadı, əksinə artım baş verdi. Şəxsi istehsalat və ticarətdə islahatlarla əlaqədar Mao Tszedun deyirdi: "Bizə təkcə kapitalistlərin cibində deyil, həm də onların başındakı kapital lazımdır". Hər şeydən öncə çinlilər Cənub-Şərqi Asiyada yaşayan diasporaya göz gəzdirdilər və onların hər zaman Çinə kömək edən Honq Konqu var idi. Xüsusilə Şanxayda çox olan şəxsi müəssisələr dövlət xüsusi müəssisələrinə çevrilirdilər.
1953–1956-cı illərdə irimiqyaslı sosial dəyişikliklər həyata keçirilmiş, beşillik plan (1953–1957) vaxtından əvvəl yerinə yetirilmişdi. İstehsalatın baza sahələrinin bütöv sırası yaradılmışdı. Çində ilk dəfə olaraq sənaye ölkəsi üçün zəruri olan təyyarəqayırma, avtomobil sənayesi, ağır və dəqiq maşınqayırma, energetika, metallurgiya və mədən avadanlıqları istehsalı, çoxaşqarlı polad və əlvan metal əridilməsi meydana gəlmişdi.
"Elm və texnikanın inkişafının 12 illik proqramı (!956–1967)" vaxtından bir il əvvəl yerinə yetirildi, elm və texnikanın bir çox yeni sahələrinin inkişafı daha sürətli templərlə gedirdi. Bu onilliyin gedişində ÇKP və Çin hökuməti tərəfindən işlənmiş idarəedici kursda bir sıra ciddi səhvlər də üzə çıxmışdı ki, bu da xalq təsərrüfatında çətinliklər törədirdi. 1966-cı ilin mayından 1976-cı ilin oktyabrınadək davam edən "Böyük mədəni inqilab" ÇKP MK Sədri Mao Tszedun tərəfindən başlanılmışdı və onun rəhbərliyi altında həyata keçirilirdi. Lin Byao və Tszyan Tsinin başçılıq etdiyi əksinqilabi qruplaşmalar Mao Tszedunun ömrünün son illərində buraxdığı səhvlərdən istifadə etdilər və onun arxasınca ölkəyə və xalqa fəlakət gətirən geniş fəaliyyətə başladılar. Dövlətə və onun vətəndaşlarına ÇXR qurulduqdan sonrakı bütün müddət ərzində ən ağır itki və ən ciddi ziyan vuruldu. "Mədəni inqilab" zamanı Mao Tszedun ciddi səhvlər buraxmışdısa da, onun bütün həyat və fəaliyyəti təsdiq edir ki, Çin inqilabı qarşısında onun xidmətləri buraxılan xətalardan qat-qat üstündür.
1976-cı ilin oktyabrında Çin Kommunist partiyası geniş xalq kütlələrinin dəstəyi ilə Lin Byao və Tsyan Tsinin əksinqilabi qruplaşmasını darmadağın etdi. Çin yeni inkişaf dövrünə qədəm qoydu. 1977-ci ilin iyulunda bütün ölkənin təkidli tələbi ilə Den Syaopin "mədəni inqilab" zamanı kənarlaşdırıldığı bütün partiya və dövlət postlarına bərpa olundu. 1978-ci ilin dekabrında keçirilən 11-ci çağırış ÇXR MK-nın 3-cü plenumu Yeni Çinin yarandığı dövrdən ölkənin həyatında ən böyük dönüş demək oldu, onun qərarları ölkə və xalq üçün köklü əhəmiyyət daşıyır. 1978-ci ildən Çin islahatlar və xarici əlaqələrin genişləndirilməsi siyasətini tətbiq etməyə girişdi və bu zaman "mədəni inqilab" dövründə və ondan əvvəlki illərdə üzə çıxan solçu səhvləri tamamilə və işgüzarcasına aradan qaldırdı. Bu zaman ölkənin modernləşdirilməsinin həyata keçirilməsi, xalq təsərrüfatının hərtərəfli proporsional inkişafı, iqtisadi və siyasi sistemin islahatı əsas götürülərək tədricən sosialist modernləşməsinin Çin spesifikası ilə həyata keçirilməsinin istiqamətlərini müəyyənləşdirilirdi. 30 ildən artıq islahatlar və açıqlıq siyasəti ərzində Çinin siması mühüm dəyişikliklərə uğramışdır. Bu gün ölkədə şərait ÇXR-in bütün dövründən yaxşıdır, bu da xalqa daha çox maksimal səmərə və fayda gətirir.
Bu fəsilin sonunda oxucuların diqqətini aşağıdakılara cəlb etmək istərdik. Bütün tarixi ərzində Çində bir çox parlaq şəxsiyyətlər olmuşdur. Onlar öz xalqına və bütövlükdə bəşər cəmiyyətinə böyük töhfələr vermişlər. Bu insanların arasında filosoflar, həkimlər, sərkərdələr, siyasətçilər, imperatorlar və başqalrı olmuşdur. XX əsr Çin tarixində dörd parlaq şəxsiyyəti ayırmaq olar: Sun Yatsen, Çan Kayşi, Mao Tszedun və Den Syaopin. Onlar öz ölkələri və xalqları üçün bir çox faydalı və əhəmiyyətli işlər görmüşlər. Onlardan biri demokrat, digəri – amerikayönümlü xadim, başqa biri kommunist, digəri isə praqmatik olmuşdur. Lakin bütün bu şəxsiyyətlər hamısı öz təfəkkür formalarına və bunları kütlənin şüuruna çatdırma metodlarına görə eynidirlər və xarakterlərindəki fərqlərə baxmayaraq onların bütün səyləri məhsuldar olmuşdur. Çinlilər onları eyni cür sevir və yad edirlr. Çinlilər üçün onlar hamısı birdir, belə ki, hamısının arxasında xüsusi Çin yolu ideologiyası durur.
Çin mədəniyyəti
Texniki kəşflər
Erkən orta əsrlərdə çinlilər təsərrüfat və mədəniyyət sahəsində bir sıra uğurlar qazandılar. III–V əsrlərdə çinlilər xüsusi gildən və bəzi dağ süxurlarından çini qablar hazırlayırdılar. Çin sənətkarları daş kömürlə dəmir əritməyi, II əsrdə kağız istehsal etməyi, VI–VIII əsrlərdə kitab çap etməyi öyrəndilər. 1041–1048-ci ildə Çin sənətkarı Bi Şen ayrı-ayrı heroqliflərlə kitab çapının əsasını qoydu. XI əsrdən etibarən ayn-ayrı heroqliflərdən ibarət yığına şriftlər ixtira edildi. VIII əsrdə Çinin paytaxtında "Paytaxt xəbərləri" ilk gündəlik qəzet çap olunmağa başladı. Çin dənizçiləri qədimdə ixtira edilmiş kompası artıq XI əsrdə işlədirdilər. Çində II əsrdə Seysmoskop, III əsrdə spidometr ixtira edilmişdir.
Maarif və elm
Çində maarif və elm inkişaf edirdi. Müxtəlif sahələrə (əkinçilik, ipəkçilik və s) dair dərsliklər çap olunurdu. Hər bir imperatorun dövründə əvvəlki sülalələrin tarixinə dair çoxcildli kitablar çap edilirdi. Çinlilər deyirdilər: "Keçmişi unutma, o, gələcəyin müəllimidir". Çin səyyahları Mərkəzi Asiya, Hindistan, İndoneziya xalqlarının məişətini təsvir etmişlər. Tibb inkişaf etmiş, Xan sülaləsi dövründə ilk "Farmakologiya kitabı" yazılmışdı. VII əsrdə alimlər palatası yaradıldı və sonralar Xan akademiyasına çevrildi.
Bədii ədəbiyyat
VIII–IX əsrlər Çin poeziyasının "qızıl dövrü" adlanır. VIII əsrdə yaşamış Du Fu "Cəng arabaları haqqında mahnı" poemasında mübarizə aparan kəndliləri müdafiə edirdi.
Memarlıq və incəsənət
III–IV əsrlərdə buddizmin təsiri ilə çoxpilləli qüllələr, mağara-məbədlər inşa edilirdi. Çində budda dini əşyalarını saxlamaq üçün paqodalar (pavilyon şəklində budda məbədləri) tikilirdi. Çin rəssamları kağız və parça üzərində rənglərlə zəngin gözəl peyzajlar, — təbiət mənzərələri yaradırdılar. Çində bu mənzərələrə "dağlar və sular" deyirdilər. Rəssamlar meyvələr, çiçək, quş və s. şəkillər çəkirdilər. Belə şəkillər "çiçəklər və quşlar" adlanırdı. Çinin paytaxtında rəssamlıq akademiyası açılmışdı. VI əsrdə "Tənna səhləb çiçəyi" adlı musiqi pyesi ilk dəfə nota alınmışdı. VIII əsrdə balet tamaşaları geniş yayılmışdı.
İstinadlar
- "Nuruzadə Ş.C. Asiya və Afrika ölkələrinin yeni tarixi. (XVII əsrin I yarısı və XIX əsrin 70-ci illəri). Sumqayıt, "Azəri" nəşriyyatı, 2017" (PDF). 2022-03-25 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2019-11-05.
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Cin tarixi Cin Xalq Respublikasinin en qedim dovrlerden bu gunedek olan tarixi Cin tarixiCin tarixiMedeniyyet Din Felsefe MifologiyasiDao Daosizm Leqizm Tao Te Cinq Konfutsicilik Kon Fu Dzi Lao tszi Moizm Mo tszi In ve Yan 36 stratagem Citkundo Kunq fu Tay ci cuan Usu Vin Cun Dim Mak SaolinSya sulalesiSan sulalesiCjou sulalesi Qerbi CjouSerqi Cjou Yaz PayizDoyusen carliqlar qarisiq dovrHan sulalesi Qerbi HanSin sulalesi Van ManSerqi HanUc carliq Vey Su UCzin Qerbi Czin16 barbar Serqi CzinCenub ve Simal sulaleleriSuy sulalesiTan sulalesiLiaoSun imperiyasiQerbi Sya Cenubi SunYuan sulalesiMin sulalesiTsin sulalesiCin RespublikasiCin Xalq Respublikasi Cin RespublikasibaxredakteQedim Cin tarixinin efsane dovruArxeoloji melumatlar gosterir ki Cin beseriyyetin ecdadlarinin ilk besiklerindendir 1923 cu ilde Pekin yaxinliginda tapilan pekin insani nin Sinanthropus pekinensis qaliqlarinin tarixi 400 300 min il evvele gedib cixir Muasir insan in Homo sapiens ilkin formasi Cinde texminen 40 min il evvel yaranib E e 5 ve 3 cu minillikler arasindaki dovrde Cinde onun simal qerb vilayetlerinde Xenan eyaleti naxisli keramika hazirlanmasi seneti ile xarakterize olunan Yansao medeniyyeti meydana gelir Yansaolular cilalanmis das aletler hazirlamagi torpagi becermeyi ve donuz saxlamagi bacarirdilar Onlar qamis ve torpaqla ortulmus yarimdeyelerde yasayirdilar E e 3 cu minilliikde simal serq vilayetlerinde Sandun eyaleti Lunsan son neolit medeniyyeti meydana gelir San In sulalesinde oldugu kimi Lanson medeniyyetinde de gumus ox ile heyvanlarin sumuklerini yandirmaqla fala baxmaq tecrubeden kecirilirdi ardinca merkezde ve Xenaninin qerbinde ve Sansinin cenu Sulalelerin dunyagorus teyinatini ifade eden adlar da movcud idi Oz novbesinde sulale dovrleri hokmdarlarin hakimiyyet dovrune bolunur Evveller bu dovrler ancaq hakimiyyetde olan hokmdarin adi ve ya titul adi ile adlandirilirdi e e 163 cu ilden ise hokmdarliq dovrunun esasen nikbin ve xos hakimiyyeti dovrunde ardicil olaraq bir nece muxtelif devize malik ola bilerdi Sya sulalesi Esas meqale Sya sulalesi Cin tarixsunasliq enenesinde ilk sulale Sya adlanir E e 2205 E e 1766 ci iller Lakin esasli arxeoloji melumatlarin olmamasi hele ki onu tarixi realliq kimi qebul etmeye imkan vermir XX esrin 20 ci illerinin sonuna qeder San sulalesine de efsane kimi baxilirdi Lakin Xenan eyaletinde indiki Anyan seheri yaxinliginda tapintilar bu sulalenin movcudlugunu subut etdi Tapilan seherin xarabaliqlari Pan qen hokmdarinin hakimiyyeti zamani E e 1401 E e 1374 cu iller Xuanxeden cenuba uzanan ve tez tez dasqinlara meruz qalan rayonlardan kocenden sonra esasi qoyulan sanlarin paytaxti ile uygun gelirdi San sulalesi Esas meqale San sulalesi O dovrler paytaxtin yeni erazisi In adlanirdi Bu sebebden de Xan sulalesi Cin tarixsunasliginda hem de In adlandirilmaga baslamisdi Paytaxtin kocurulmesi In medeniyyetinde bir sira inqilabi deyisikliklerle musayiet olundu Bu ilk novbede yazinin ve kifayet qeder mukemmel teqvimin yaranmasi gumus tokmenin inkisafi sum temizleme ekinciliyine kecid ve at qosqulu arabadan istifadenin baslanmasidir Xan In sulalesi dovrunde heroqlif yazisi meydana geldi ipekciliyin ve ipek toxuculugun inkisafi ise yuksek seviyyeye catdi Bu dovr haqqinda melumatlar tisbaga qinindan ve gelecekden xeber vermek ucun nezerde tutulmus heyvan sumuklerinden olan lovhelerdeki yazilarda qalmisdir San dovrunde istehsal olunmus bir nece ustu yazili gumus qab askara cixarilmisdir O her kesin mehdud huquq ve vezifelerinin oldugu herbilesdirilmis totalitar cemiyyet idi Meselen eger sen kendlisense mueyyen olcude olan hesir damli evde yasamaq ve yalniz qargidali ile qidalanmaq duyuden ise ancaq bayram gunleri istifade etmek huququn vardi Cemiyyet tebeqelere bolunurdu Bu iyerarxiyada en yuksek movqeyi herbciler sonra ekinciler senetkarlar tutur en asagi seviyyede ise ticaretciler ve aktyorlar dururdular Bu sebebden cinliler uzun esrler boyu biznes ve ticaretle mesgul olan insanlara hormetle yanasmirdilar En necib is herbci pesesi sulh dovrunde ise ekincilik sayilirdi Hetta imperator da oz tarlasinin becerir ve mehsul toplayirdi Xan In sulalesinin torpaqlari muasir Cinin erazisinin cox da boyuk olmayan hissesini ehate edirdi Serqden o Sari denize qeder qerbde Vey cayinin menseyine simaldan demek olar ki sonralar Boyuk Cin seddinin tikildiyi yerlere cenubda Yantszi cayina qeder catirdi E e XII esrin sonlarinda sanlardan qerbde yasayan cjou tayfalari Mue yaxinligida Xenan eyaleti doyusde San dovleti qosunlarini sarsidici meglubiyyete ugratdi ve oz hokmranligini qurdu Cjou sulalesi Esas meqale Cjou sulalesi Cjou sulalesinin hakimiyyet dovru demek olar ki doqquz esri ehate edir E e 1100 E e 221 ci iller ve Qerbi Cjou Erken E e 1122 E e 771 ci iller ve Serqi Cjou Sonraki E e 770 E e 256 221 ci iller dovrlerine bolunur Imperiyalarin adlari paytaxtlarin yerlesmesine uygundur Qerbi Cjou iki dovre bolunur Bolunmus dovletler ve Vurusan dovletler Cjanqo muvafiq olaraq e e 722 481 ve 481 221 ci iller Cjou hokmdarlarinin ilk paytaxti Tszuncjou Veyxe cayinin kenarinda yerlesirdi indiki Sian seheri yaxinliginda Sonralar Xuanxenin orta axininda iknci paytaxt Loi salindi indiki Loyan seheri yaxinliginda Bu dovrde meydana gelen en muhum konsepsiyalardan biri orta dovleti Cun Quo konsepsiyasi hesab edilir Cjou dovrunde Dalxuanede sekkiz knyazliq Ti Pu Jin Tszin Sun Lu Yus U movcud idi Bu knyazliqlardan her biri ozlerini merkez hokmdarligi adlandirirdi Bu sebebden cinlilerde bes istiqamet var simal cenub qerb serq ve merkez Merkez esl sivilizasiyani tecessum eden hesab noqtesidir geride qalanlar ise barbarlardir Cjou sulalesinin ilk yaranmis sivilizasiyasi Qerbi Cjou adini dasiyirdi Qerbi Cjou sulalesi nisbeten inkisaf etmis cemiyyet idi Kend teserrufati ciceklenmis ekinci emek aletleri tekmillesdirilmis bir cox kend teserrufati bitkileri becerilmeye baslanmisdir Coxlu sayda incesenet ve medeniyyet abideleri hemcinin felsefe siyaset ve tarix eserleri meydana gelmisdir E e 841 ci iledek hadiselerin mutemadi xronikasi aparilmamisdir hansi ki Qerbi Cjou seltenet evi hadiselerin illik qeydiyyatini aparir ve saxlayirdi Yarimkoceri jun tayfalari ile cjoululara qohum tez tez bas veren ve e e VIII esrde daha da keskinlesen herbi munaqiseler ucbatindan hokmdar Pin van e e 770 ci ilde dovletin paytaxtini serqe kocurur bu dovr ise Serqi Cjou adini alir Serqi Cjou sulalesinin hakimiyyeti dovru quldarliq qurulusunun dagilmasi ile elametdardir Bu dovrun sonu E e 476 ci ilden 221 ci iledek Vurusan hokmdarliqlar adlandirilir bunlarin da sayi yuxarida qeyd olundugu kimi sekkiz olsa da veliehdlerin seristesizliyi ucbatindan coxlu sayda kicik hokmdarliqlar yarandi Bu dovr hemcinin qarisiqliq dovru kimi de xatirlanir Konfutsi mehz bu zamanda yasamisdir Onun telimi oz siyasi felsefesi ve etik istiqametine gore cemiyyetdeki bu boyuk ve uzunmuddetli herc mercliye tebii reaksiya kimi nezerden kecirilir O Cin cemiyyetinin hele uzun esrler boyu menevi simasini mueyyenlesdiren exlaqi etik normalar tetbiq etmisdir Bununla bele bu dovr beser tarixine hemcinin demirin eridilmesi texnologiyasinin baltadan kotandan ve diger emek aletlerinden istifadenin kesf olunmasi dovru kimi de dusmusdur Torpagin islenmesinde buynuzlu heyvanlardan istifade verdisi yarandi Quldarliq formasiyasinin yerine feodal qurulusu geldi E e IV III esrlerde muxtelif hokmdaliqlar arasinda hakimiyyet ugrunda mubarize siddetlenir Neticede e e 230 cu ulde Tsin hokmdarligi evvelce Xan hokmdarligini ciddi meglubiyyete ugradir ve onun erazilerini zebt edir e e 228 e e 221 ci illerde ise diger hokmdarliqlari da Cjou Vey Cu ve s ele kecirir Sin Si Xuandi Vurusan hokmdarliqlarin separatizmine son qoyaraq Cin tarixinde ilk defe coxmilletli merkezlesdirilmis dovleti Tsin imperiyasini yaradir Erken imperiya dovruEsas meqale Tsin imperiyasindan baslayaraq X esrin ortalarina qeder davam eden dovr Cin tarixinde Erken Imperiya dovru adlanir Tsin imperiyasi cemi 14 il movcud olmusdur Lakin bu dovrde coxlu sayda islahatlar heyata kecirilmisdir olkenin inzibati erazi dairelerine bolunmesi merkezlesdirilmis idareetme orqanlarinin yaradilmasi pul olcu ve ceki vahidlerinin unifikasiyasi yazinin nizama salinmasi ve s Boyuk Cin seddinin tikilisi de bu dovrde baslayir Divarin ayri ayri hisseleri artiq sekkiz hokmdarin dovrunden movcud idi lakin esasen simal ve qerbden koceri tayfalarin hucumlari tehlukesi ile elaqedar onlarin birlesdirilmesi ve guclendirilmesi teleb olunurdu Bu tikintiye imperator Tsin Sixun cox boyuk sayda insan sekkiz hokmdarin suqutu neticesinde ele kecirilmis esirleri ve hemcinin torpaqsiz kendlileri celb etmisdi Bununla elaqedar konfutsiciler imperatoru despotizmde gunahlandiraraq oz naraziliqlarini bildirmeye basladilar o ise oz novbesinde e e 213 cu ilde Konfutsinin butun kitablarini yandirmagi 416 konfutsicini ise boynuna qeder torpaga basdirmaqla ezabverici olume mehkum etdi O oz sexsi felsefesine leqizm ehtiyac oldugundan fa tszyani yaratdi Fa Cin dilinde qanun tszya ise aile qrup demekdir yeni qanunlar kulliyati Bu felsefenin terefdarlari konfutsiciliyi ozlerinin qati dusmeni hesab edirdiler bele ki Konfutsi on plana exlaqi keyfiyyetleri cekirdi ve qaydalara riayet etmeyi tekce siravi vetendaslardan deyil imperatordan da teleb edirdi Fa tszyanin ardicillari birbasa beyan edirdiler ki exlaqla siyaset bir araya sigmir Hokmdar neyi lazim bilirse o da edilmelidir cunki o qanunlarin yaradicisidir Tsin imperiyasi Cin tarixinde ilk xalq usyani neticesinde suquta ugradi Tsin Sixuanin olumunden sonra yene de qarisiqliq dovrleri basladi E e 206 ci ilde kecmis kendxuda Lyu Banin basciligi altinda qiyamci desteler Tsin ordusunu asanliqla darmadagin etdi ve paytaxti aldi Bu Cudan olan Lyu Bana ozunu Xan hokmdari elan etmeye imkan verdi bele ki Tsinin paytaxti kecmis Xan hokmdarligi erazisinde yerlesirdi Daha dord il de coxsayli usyankar rehberler taxt tac ugrunda mubarize apardilar E e 202 ci ilde Lyu Ban ozunun esas ve sonuncu reqibini zadegan ailesinden olan general Syan Yuyani meglub etdi Qao tszu Ali ulu ecdad titulunu qebul edib Xan sulalesinin esasini qoydu bu da Qedim Roma Xristianliq ve Mesihle bir dovre tesaduf edirdi Lyu Ban Canan seherini imperiyanin paytaxti elan etdi Sin sulalesi Sin sulalesi Vurusan padsahliqlar dovrunde e e 4 3 cu esirlerde qelebe caldi ve hakimiyyeti ele aldi e e221 e e 206 Mehz Cin sozude Sin sulalesinin adi ile baglidir E e 221 ci ilde Sin dovletinin padsahi imperator titulunu qebul ederek ozunu Sin Si Xuandi Cinin birinci padsahi adlandirdi Onun dovrunde Cin ilk defe Vahid dovletde birlesdirildi boyuk Cin seddi insa olunmaga baslandi 214 Cin 36 vilayete bolundu vahid ceki olcu pul ve yazi sistemi yaradildi ve vahid qanunlar qebul olundu Xan sulalesi Esas meqale Xan sulalesi Xan sulalesinin dord esrden cox hakimiyyeti iki dovre bolunur Erken Xan Qerbi ve Sonraki Xan Serqi bunlar da muvafiq olaraq e e 206 ci ilden eramizin 8 ci ilinedek ve 8 ci ilden 220 ci iledek olan dovru ehate edir Bu dovrler arasindaki eramizin 9 25 ci illerini ehate eden az muddet erzinde Sin sulalesi hakimiyyetde olmusdur Erken Xan Tsin imperiyasi idareetme sisteminin bezi xarakterik xususiyyetlerini qoruyub saxlamisdir Oz yeddi silahdasina Lyu Ban van titulu bagislamisdi 130 na ise vereselik torpaqlari paylamisdi Imperator Udiy ise E e 140 E e 87 merkezi hakimiyyetin guclendirilmesine yoneldilmis deyisiklikler heyata kecirir bunun da gedisinde Tsin dovrunde movcud olan mufettislik tesisatlari berpa edilir Xan dovrunun evvelinde hokumet daosizm teliminin terefindeydi Bu axinda Lyu An e e 179 122 ci iller ozunun kifayet qeder eklektik telimini inkisaf etdirir E e II esrde sarayda leqizmle sintezde konfutsiciliye maraq yaranir bu da filosof Dun Cjunsu e e 179 104 cu iller terefinden heyata kecirilir Qanuni inzibati metodlarin ve konfutsiciliyin exlaqi deyerlerinin kombinasiyasi Cin imperiyasina sonraki iki min ilden artiq dovr erzinde movcud olmaga komek gostermisdir Xanlilar itirilmis konfutsici ve diger metnleri berpa etdiler elyazmalarin axtarisi onlarin sistemlesdirilmesi ve berpasi uzre boyuk isler gorduler Xan dovrunde Deyisiklikler kitabi nda in yan ve bes unsur nezeriyyesinde esasi qoyulmus baxislar simvollar ve reqemler haqqinda telimde formalasmisdi Bu dovrde ensiklopediyaci filosof Van Cun e 27 97 ci illeri antiavtoritarizm felsefesini isleyib hazirlayir Van Cun konfutsicilerin ve daocularin bezi baxislarini sintez ederek umumilesdirir Zadeganlar esas dovlet vezifelerinin ekseriyyetini tuturdular Bununla bele Xan hokmdarlari xidmete movqeyinden asili olmayaraq istedadli insanlari celb etmeye calisirdilar E e 124 cu ilde imperator Udiy Ali mektebin Taysyue esasini qoydu ve olkenin butun eyaletlerinden bacariqli genclerin orada tehsil almasi ucun secilmesini emr etdi O vaxtdan baslayaraq butun Cin sulaleleri bu ve ya basqa sekilde dovlet tehsiline komek etmisdiler Dovlet xidmetine qebul ucun enenevi imtahan sisteminin yaranmasi da Taysyuenin acilisi ile baglidir Mektebin planina konfutsian Beskitabciligin Utszin Sitszin Negmeler kitabi Litszin Ayinler kitabi Sitszin Tarix kitabi Cjoun Dovru deyisiklikler Cuntsyu Bahar ve payizlar oyrenilmesi daxil idi Hemcinin ox atmaq musiqi ayin ve Alti senet den digerleri oyrenilirdi Telimler Bosi doktor adina malik ve Udiy sarayinda xidmet eden konfutsian alimler terefinden aparilirdi Bir ilden sonra telebelerden imtahan goturulur ve onlar oz biliklerine muvafiq vezifelere teyin olunurdular Udiy ozu imtahan verenlerin sinaqlarinda istirak edirdi Memur vezifesi almaq meqsedile secim sisteminin ve konfutsian teliminin birlesdirilmesi sonralar Xan sulalesinin axirina qeder mohkemlendirilmis ve tetbiq edilmisdir Ilk vaxtlar mektebde 50 ye qeder telebe tehsil ala bilerdi E e 8 ci ilde telebelerin sayi uc mine qeder artmisdi sonraki Xan dovrunde ise onlarin sayi teqriben otuz mine catmisdi Bu sulalenin en parlaq numayendesi tamamile konfutsiciliye qayidan besinci imperator Udiy e e 140 87 ci iller olmusdur Oz hakimiyyet dovrunun quldarliq cemiyyetinden feodalizme kecidle ust uste dusmeyi faktini nezere alaraq o basa dusurdu ki konfutsicilik feodal cemiyyetinin ve umumiyyetle istenilen hokmran cemiyyetin ideya istinadgahidir Imperator Udiy deyirdi ki dovlet vezifesi tutmaq ucun Konfutsinin muqeddes kitablarindaki metnleri bilmek lazimdir Onun hakimiyyeti dovrunde Cin cox guclendi Imperator Udiy hunlarla ugurlu doyusler apardi ilk defe olaraq Cunqariyadan ve Qasqardan Avropaya ipek yolu saldi baxmayaraq ki o hemin vaxt bele adlanmirdi Vyetnamdan Quandum ve Quansini zebt etdi Koreyani istila etdi yeni Cin imperiyasi az qala bugunku miqyaslara gelib catdi Qeyd etmek laximdir ki ilk defe olaraq nahtszu xan milleti anlayisi Xan dovrunden gelmisdir ve cinliler ozlerini xanlilar adlandirir Bu sulalenin bir xarakterik ceheti vardir iki min illik hazirki Cin milli memarligi da o dovrde yaranmisdir Imperator Udiyin zamaninda Si Ma Tsyan adli cox boyuk bir sexs yasayirdi o Cin tarixsunasliginin esasini qoymus ve ilk defe olaraq tarixi monoqrafiyanin kompleks prinsipini tetbiq etmisdir O Si Tszi adlanan tarixi eserin muellifi olmusdur salname traktlatlarla bir birini evezleyir yeni o tekce xronoloji hadiselerin tesvirini vermemis eyni zamanda konseptual xarakterli tarixi tehlil aparmisdir Xanlilarin Cjou sulalesinin etrafli tarixini yazmalari ile elaqedar olaraq bir sulalenin ondan evvelki sulalenin tarixini yazmaq enenesi yaranmisdir hem de bu o qeder sehih olurdu ki meselen hind alimleri Hindistan tarixini Cin menbelerinden oyrenirler Erken ve Sonraki Xan hokmranliqlari dovru arasinda daha deqiq e 9 25 ci illerinde Sin Yeni imperiyasi movcud olmusdur Oz hakimiyyetinin lap evvellerinden imperator Man Van islahatlara basladi ki bunlarin da esas meqsedi dovlet hakimiyyetinin mohkemlendirilmesi ve ilkin Cjou qanun qaydalarinin berpasi idi Lakin Van Manin sohretperest niyyetleri onu ozlerine engel toredecek hec bir deyisikliyi arzulamayan mulkedarlardan uzaq saldi Diger terefden kendliler de onun islahatlara qabil olmamasindan meyus olmusdular 11 ci ilde Xuanxe cayi qarcisina cixan seher ve qesebeleri mehv edib tarlalari basaraq mecrasini deyisdi Olkede hokm suren xaos coxsayli kendli usyanlarina getirib cixardi Eramizin 17 ci ilinde Sandunda Fan Cunun basciligi altinda guclu usyan bas qaldirdi Qiyamcilar ferqlenmek ucun qaslarini qirmizi renge boyayirdilar bu sebebden de onlari qirmiziqaslilar adlandirirdilar 23 cu ilde Fan Cun hokumet qosunlarini meglub edib paytaxt Canyani ele kecirdi Van Man ozune qesd etdi Qirmiziqaslilar bir ilden artiq hakimiyyeti ellerinde saxladilar Bundan sonra xanli Lyu Syu zadeganlarin ve memurlarin bir hissesini etrafinda birlesdirib qiyamcilari sarsidici meglubiyyete ugratmaga nail oldu Fan Cun paytaxtdan olkenin serqine qacmaga mecbur oldu 25 ci ilde Lyu Syu Xan imperatoru elan olundu Bu Sonraki Serqi Xan 25 220 ci iller sulalesi hakimiyyetinin baslangici hesab olunur Serqi Xan sulalesi hakimiyyetinin ilk illerinde qiyamci destelerin qaliqlari ile mubarize davam edirdi bundan sonra nisbeten sakitlik ve ciceklenme dovru gelir Lyu Syu minlerle qulu azadliga buraxdi Torpaq bolgusunun beraberlesdirici sistemi legv edildi Hokumet vergileri azaltdi ve ticaretde mehdudiyyetleri aradan qaldirdi Sonraki Xan dovrunde evveller itirlmis erazilerin berpasi ucun cox cehdler edildi Koceri hunlarla mubarizede qelebe calindi 73 cu ilde kicik deste ile simal qerb serheddindeki muttefiq tayfalara komek gostermek meqsedile gonderilmis istedadli general Ban Cao son neticede demek olar ki Serqi Avropanin serhedlerine qeder gedib cixmisdir 91 ci ilde o hunlara sarsidici zerbe vurdu 97 ci ilde ise Baktriyaya daxil oldu 101 ci ilde Cine qayidan general Roma imperiyasi barede coxlu melumat getirir Onun yurusleri sayesinde Boyuk ipek yolunu berpa etmek mumkun oldu ki bunun da vasitesile Cin Araliq denizine ipek zerxara bezek memulatlari ve cini qab idxal edirdi Serqi Xan sulalesi zamaninda incesenet tehsil ve elm ciceklendi Tarix ve lugetler yazildi Daha qedim zamanlarin klassik eserleri yigildi Imperator Cjan linin hakimiyyeti dovrunde 75 88 ci iller Bayxuquan zalinda dovlet ideologiyasi prinsiplerinin islenib hazirlanmasi meqsedile klassik kitablarin muzakiresi kecirilmisdi Eramizin I esrinde Hindistandan Cine buddizm daxil olur Buddist missioner An Siqao 148 ci ilde Loyana gelib cixir bunun da neticesinde Cinde buddist metnlerin tercumesi heyata kecirilmeye baslanir Serqi Xanin sonraki dovrlerinde saray xadimlerinin guclenmesi ucbatindan imperiyanin siyasi heyati cox eziyyet cekirdi Nufuzlu regional vezifeli sexsler merkezi hakimiyyeti saymamaga basladilar Eyanlar ve serkerdeler arasinda mubarize basladi Olkedeki herc merclik xalqin naraziligina sebeb oldu Yeni 60 illik tsiklin baslangici olaraq 184 cu ilde sari sariqlilar usyani bas qaldirdi onun numayendeleri ferqlenmek ucun baslarinda sari sariq gezdirirdiler Usyana dao muellimi Cjan Tszyue bascliq edirdi o boyuk seadet yoluna taypin dao esaslanmali olan yeni qanun qayda yaratmaga cagirirdi Qiyamcilar iki minden cox eyanin qirginini toreden ve bir birinin ardinca diktatora cevrilen generallarin terefine kecdiler 207 ci ilde olkenin simalinda diktator serkerde Tsao Tsao hakimiyyete geldi Tsao Tsaonun olumunden sonra onun oglu Tsao Pey gucsuz Xan imperatorunu hakimiyyetden uzaqlasdirib Vey hokmdarligini yarada bildi Bu Xan sulalesine son qoydu Cinde feodal munasibetlerinin yaranmasiIII esrin evvellerinde Xan sulalesinin hakimiyyetine son qoyulduqdan sonra Cinde feodal munasibetleri yaranmaga basladi Avropadan ferqli olaraq butun Serqde oldugu kimi Cinde de torpaq esrler boyu imperatorlara mexsus mulkiyyet olmusdu Dovlet torpaq uzerinde mulkiyyeti mehdudlasdirir cemiyyet ve iqtisadiyyati senetkarligi ticareti ve tebii servetleri ciddi nezaretde saxlayirdi Ehalinin 95 ini teskil eden kendliler torpaqdan istifadeye gore vergi verirdiler Kendliler ailesi ile birlikde torpagi becerir mehsulu qoruyur mehsul hazir olanda vergi memurlarina toycu ve dovlet vergisi verirdi Kendliler mehsul vergisi ile yanasi agir mukellefiyyetler de yerine yetirir yeni saraylar mebedler qalalar tikir suvarma sistemi cekirdiler VI VII esrlerde Cinde iri torpaq sahibi olan xususi guclu aileler var idi Guclu aileler kendlilerin torpagini ele kecirir onlari ozlerinden asili olan icaredarlara cevirirdiler neticede dovlete vergi verenlerin sayi azalir merkezi hakimiyyet zeifleyirdi Cinde bir birini evez eden sulaleler kendlilerin naraziliginin qarsisini almaq ve merkezi hakimiyyeti guclendirmek ucun tedbirler gorur guclu aileler in torpaqlarini musadire edib kendlilere paylayirdilar Belelikle III VII esrlerde Cinde dovletin guclu aileler e qarsi mubarize aparmaqda meqsedi merkezi hakimiyyeti mohkemlendirmek idi Cinde dovlet feodalizmi formalasirdi En boyuk torpaq sahibi olan imperator herbi xidmet muqabilinde ozunun en yaxin adamlarina serkerdelere ve memurlara iri torpaq saheleri paylayir bununla da xususi torpaq mulkiyyetinin inkisafina serait yaradirdi Bu torpaqlarda elde edilen mehsuldan bir hisse dovlete verilir diger hisse mulkiyyetciye qalirdi Feodalizmin inkisafi neticesinde varlanan feodallar VII esrden baslayaraq dovlet torpaqlarini ozbasina tutmaga basladilar Hemin erazide yasayan kendliler feodallardan asili kendliye cevrildiler Kendliler feodala vergi toycu vermeli onun ucun evezi odenilmeyen isler gormeli yeni biyara getmeli idiler Suy sulalesi Esas meqale Suy sulalesi Imperiyanin berpasi Cinde feodal daginiqligi III esrden baslamisdi Simaldan turk xalqlarinin hucumlari kesilmirdi Lakin VI esrin sonunda Cinde yeniden vahid dovlet yaradilmasina cehd edildi Bele ki Simali Syon dovletinin serkerdesi Yan Szyan reqiblerine qalib gelib Suy sulalesi hakimiyyetinin 586 618 esasini qoydu O 589 cu ilde olkenin cenubunda hokmranliq eden Cin sulalesinin hakimiyyetini devirdi ve Cin imperiyasini berpa etdi VI esrin sonu VII esrin evvellerinde Yantszi ve Xuanxe caylarini birlesdiren uzunlugu 1700 km olan Boyuk kanal cekildi Kanal olkenin cenub serqdeki deniz sahillerinde kend teserrufatinin inkisafi ucun serait yaratdi Suyun sahile cixartmasini temin eden qurgu ixtira edildi agacdan hazirlanan ipektoxuma dezgahi tekmillesdirildi ticaret de guclendi Tan sulalesi Esas meqale Tan sulalesi Cin yeni inkisaf merhelesine dogru VII esrin evvellerinde Cinde hakimiyyet 289 il hokmranliq etmis Tan sulalesinin 618 907 eline kecdi Butun hakimiyyet imperatorun elinde cemlesmisdi Onu Sema oglu adlandirirdilar Olkenin teserrufati berpa ve inkisaf etdirildi cenub eyaletlerinde seker qamisi ve cay kollari sahelerinden ilde iki defe mehsul goturulurdu Tan sulalesinin isgalciliq siyaseti neticesinde Koreya ve Vyetnam Cine tabe edildi Cin ordusu Boyuk ipek yolunun olkeden Merkezi Asiyayadek uzanan hissesine nezaret edirdi Lakin 751 ci ilde xilafet qosunlari Cin ordusunu meglub etdikden sonra bu nezaret Cinin elinden cixdi Buna baxmayaraq Cin bu yol vasitesile Iran Merkezi Asiya Bizansla ticaret elaqesini genislendirirdi Cin Ereb ve Iran tacirlerinin meskenleri olan Hind okeaninin sahillerinde ticaret aparirdi Olkenin daxilinde Boyuk kanaldan da ticaret ucun istifade edilirdi Senetkarliq ve ticaret merkezleri olan seherler boyuyub genislenirdi Turkler ve CinErken orta esrler boyu Cin oz daimi qonsulari olan turklerle mueyyen munasibet saxlamaga mecbur olmusdu Bu dovrde turkler Cin ucun boyuk tehluke idi VI esrde Goyturk dovleti genis bir erazini ehate edende Cin hokmdarlari onunla hesablasmisdilar Meselen Goyturk imperatoru Tononun hakimiyyete gelmesi munasibetile Cin numayendesi ona 100 top ipek getirmisdi VI esrin sonunda Boyuk ipek yolunun serq hissesine nezaret ugrunda turklerle Suy imperatoru mubarize aparirdi Cinliler Goyturk dovletindeki daxili cekismeden istifade etdi Turkler cinlilerin esareti altina dusduler Lakin VII esrin 80 ci illerinde turkler esaretden azad oldular Ikinci Goyturk imperatorlugunu yaratdilar Hua Mulan Esas meqale Hua MulanYuan sulalesiCinde hokmdarliq etmis son Yuan hokmdari Toqhon Teymur Monqollar butun Cini idare eden ilk simal xalqi olmuslar Uzaq qerbe qeder uzanan imperiya yaradan monqollar 1210 cu ilde cjurcjenlerin Tszin dovletini feth etdiler 1215 ci ilde Cingiz xan Pekini ele kecirdi 1227 ci ilde monqollar Qerbi Syaya ugurlu zefer yurusu etdiler Bu yurusden qayidan zaman Cingizxan olur 1229 cu ilde monqollarin boyuk xani Cingizxanin ucuncu oglu Uqedey olur Imperiyanin paytaxti Qaraqorum olur Uqedey oz hakimiyyetine Cinin elinde olan simal vilayetlerine yuruslerle basladi Bu muharibede Sonraki Sun sulalesi monqollarla ittifaq baglayaraq umid etdi ki onlarin komeyi ile cjurcjenlerin zebt etdiyi torpaqlarini geri qaytara bilecek Lakin bu umidler dogrulmadi Monqollar 1235 ci ilde cjurcjenleri darmadagin edib Cinin cenubuna istilaci yuruslere basladilar ve bu da 1280 ci ilde muveffeqiyyetle neticelendi Bu dovrde hakimiyyetde olan Cingizxanin nevesi Qubilay qaan monqollarin paytaxtini Qaraqorumdan Daduya indiki Pekin kocurdu O ozunu Cin imperatoru elan etdi ve ve bununla da Ezeli menasini veren Yuan sulalesinin esasini qoydu Bu ad monqollarin dunyevi hakimiyyetinin uzun bir erasinin baslangicini gostermek meqsedile secilmisdir Monqollarin Cinde hakimiyyeti yuz ilden az cekdi Monqollarin ilkin plani Cin erazisini boyuk bir otlaga cevirmek idi Lakin Xubilayin monqol olmayan musavirleri onu olkeni idare etmekde Cin metodlarindan istifadenin semerelliliyine inandirdilar Monqollar inzibati idareetme aparatini oz ellerine goturerek asagi vezifeleri ecnebilere etibar edir Cin aristokratiyasini ise hakimiyyete buraxmirdilar Olkenin yerli ehalisi ucun her cur qadagalar qoyulmusdu Onlara geceler cole cixmaq ve her hansi bir yigincaq kecirmek qadagan idi Kendli ve senetkarlara agir vergiler qoyulmusdu Cin tacirleri boyuk rusumlar vermeye mecbur idiler Hakimiyyetlerini mohkemlendirdikden sonra monqollar bezi guzestlere yol verirler 1315 ci ilde dovlet qulluguna qebul ucun imtahan sistemi tetbiq olunmaga basladi burada da Cinli olmayanlar ucun coxlu guzestler nezerde tutulmusdu Enenevi Cin elmleri arasinda tebabete ustunluk verilirdi ki bundan da monqollar oz doyusculerinin saglamligini qorumaq usun istifade etmek isteyirdiler Yuan dovrunde avropalilar seyyah ve tacirlerden Cin haqqinda melumatlar almaga basladilar Cin haqqinda en maraq doguran melumatlar Venesiyali tacir Marko Poloya aiddir Cine 1275 1292 ci illerde seyahetinden sonra Marko Polo evine qayidir ve Cin adlandirdigi yuksek sivilizasiyali olke haqqinda kitab yazir 1294 cu ilde Xubilayin olumunden sonra gelen zeif ve seristesiz hokmdarlar sirasi monqollarin menfur hakimiyyetini daha da dozulmez etmisdi XV esrin ortalarinda Cinde bir cox gizli cemiyyetler meydana gelir Onlardan en feali olkenin simalinda yaranan ve ozunu budda Maytreyinin tecessumu elan eden Xan Linerin rehberlik etdiyi Ag lotos teskilati idi Qirmizisariqlilar usyaniEsas meqale Qirmizisariqlilar usyani 1356 ci ilde Xan Linberin davamcisi Budda monaxi Cju Yuancanin basciliq etdiyi kendli ordusu Nankini tutur On il erzinde Cju Yuancan Cinin merkezi vilayetlerini ozune tabe edir ve Yantszi cayina gelib catir 1368 ci ilde o ozunu yeni Min sulalesinin Aydinliq imperatoru elan ederek tay tszu titulunu goturur ve Yantszi cayinin asagi axari Nankini ozunun paytaxti teyin edir Az sonra ele hemin il o Yuanin paytaxti Pekini tutur Cinin qalan erazilerini monqollardan temizlemek ucun ona daha 20 il lazim olur Min sulalesiMin sulalesi 1368 1644 cu illerde Cinde hakimiyyetde olmusdur Bu sabitlik firavanliq ve Cinin Serqi Asiyada tesirinin berpasi dovru idi Edebiyyat elm ve incesenet bu dovrde yeniden inkisaf etmeye baslamisdi Imperiya birbasa hokumete tabe olan qubernatorlarin idare etdiyi 15 eyalete bolunmusdu Imperator Tay tszu hokumeti Tan sulalesi prinsiplerine uygun qurmusdu O konfutsi ideyalarina qayidis elan ederek hakimiyyetin merkezlesmesine calisirdi Tay tszu dovlet islerini tekbasina hell etmek isteyirdi lakin onun buna gucu yetmedi Buna gore de o etarfina vicdanli memurlari yigib Boyuk katiblik yaratmali oldu Inzibati aparat dovlet imtahani esasinda formalasirdi Imperator Cju Dinin 1402 1424 portreti Tay tszunun emri ile butun olkede qeza mahal ve vilayet mektebleri yaradildi Bu mekteblerin daha qabiliyyetli sagirdleri paytaxt mektebine Qotszitszyana uz tuturdular Bu mektebinmezunlari dovlet imtahani vermeye buraxilirdilar Bundan elave eyaletlerde ilkin imtahan vermis sexsler de imtahanlardan kece bilerdiler 1385 ci ilde memur istehsali sisteminde koklu deyisiklikler edildi Eger sinaqdan kecen sexs imtahanlarda birinci ve ya ikinci dereceli tszinsi kateqoriyasi alirdisa onu Xanlin Akademiyasinda xidmete gonderirdiler ki buradan da o yuksek dovlet vezifesine teyin oluna bilerdi Imperator Cju Yuancjanin bu ve diger islahatlari ona getirib cixardi ki onun hakimiyyeti dovrunde dovlet imtahanlri duz XX esrin sonuna qeder demek olar ki deyisiklikliye ugramadan fealiyyet gosteren sistem seklini aldi Nankindeki ilk paytaxt Cinin iqtisadi cehetden uzaq rayonunda idi Buna gore de vetendas muharibesinden sonra taxt taci ele kecirmis imperator Cen tszu Yun Le 1421 ci ilde paytaxti Nankinden Pekine kocurdu Onun rehberliyi altinda Qapali seher kimi de meshur olan imperiya sarayi tikilmisdi Min dovrunun ikinci yarisinda avropalilarla elaqeler qurulmaga basladi Monqollarin hakimiyyeti zamani cinlilerin alcaldilmasi ile bagli xatirelere ustun gelmek ucun Min imperatorlari ecnebi olan her seye yuxaridan baxirdilar XVI XVII esrlerde avropali tacirler Cine sefer etdikde Min hokmdarlari onlarla tabeliyinde olan sexsler kimi davranirdilar Bundan basqa cinliler bele hesab edirdiler ki avropalilarin ticaret fealiyyeti qacaqmalciliq ve deniz quldurlugu ile baglidir Cinle ilk elaqeleri portuqallar qurmusdular 1517 ci ilden baslayaraq portuqal tacirler bir sira sahilboyu seherlerde oz meskenlerini salmaga basladilar Lakin Cin hakimiyyeti 50 ilden sonra bu meskenlerden Quancjou yaxinliginda olan yalniz bir portuqal koloniyasi Makaonu saxlamisdilar 1624 cu ilde hollandlar Tayvani tutur 1582 ci ilde italiyali yezuit missioner Matteo Ricci 1552 1610 cu iller Makaoya gelir Sonralar o cinliler terefinden qebul edilir ve Pekinde daimi yasamaga icaze verilmis ilk ecnebi olur 1628 ci ilde simal qerbde mulkedar ailesinden olan Li Tszicenin basciligi altinda qiyam qalxir 1642 ci ilde Li Tszicen Cinin simalinin hakimi olur 1644 cu ilde ise o Pekini tutur Sonuncu Min imperatoru ozunu asir Qiyami yatirmaq meqsedile Min generali U Sanquy komek ucun Mancurlara muraciet edir onlar XVII esrin birinci yuzilliyinde Tsin Saf dovleti yaratmisdilar ki buna da Abaxay xan basciliq edirdi Mancurlar qiyamscilara divan tutub Abaxay xanin ogullarindanbirini Cin imperatoru elan etdiler ve bunula da yeni Tsin sulalesinin esasini qoydular Tsin sulalesiPekini 1644 cu ilde tutmalarina baxmayaraq mancurlar butun Cine nezaret etmeye yalniz 1683 cu ilde nail oldular Mancurlar da monqollar kimi ecnebi idiler Lakin monqollardan ferqli olaraq mancurlar imperiyaya nezareti ele almamisdan once Cin medeniyyetinin bir cox elementlerini goturmusduler Mancurlar neokonfutsiciliyi desteklediler ve Min siyasi sistemini modellesdirdiler Mancurlarin hakimiyyeti cinliler ucun XIII esrde monqollarin hakimiyyetinden daha meqbul idi Buna gore de onlarin hakimiyyeti birinci halda oldugu kimi 89 il yox 267 il davam etmisdir 1662 1722 Mancur dovrunde cinlilere inamsizliqdan dovlet imtahanlarinin kecirilmesinde ayri seckilik siyaseti heyata kecirilirdi Mancurlar butun ehalinin cemi 3 ni teskil etseler de onlara da cinlilerle beraber namized kvotasi heyata kecirilirdi Buna gore de mancur namizedler imtahanlara cox da boyuk sey gostermirdiler Eksine cinliler cetin veziyyete salinirdilar ve imtahandan kecenler adeten parlaq intellektuallar idiler 1681 1796 ci iller arasi Tsin imperiyasinin sabitlik ve inkisaf dovru idi Imperiyanin nufuz dairesi Monqolustan Tibet ve Merkezi Asiyaya qeder yayilmisdi Ticaret ve kend teserrufati mehsullarinin senaye ve senetkarliq memulatlarinin istehsali artmisdi Cin ehalisi XVII esrin sonlarinda teqriben 100 milyon neferden XIX esrin ortalarinda 400 milyona qeder suretle artmisdi Mancur hokmdarlarindan en cox imperatorlar Kansi 1661 1722 ci iller ve Tsyanlun 1735 1796 ci iller konfutsici idare usulunu destekleyirdiler Tsyanlun ali hakimiyyeti mancurlarda saxlamqala Min dovrunun idareetme prinsiplerini qebul etmisdi Tsyanlun Cini cinli qubernatorlarin rehberlik etdiyi 18 vilayete bolmusdu Yerli adminstrasiya loyalliq gosterse de onlara mancurlar terefinden nezaret olnumurdu Imperatorlar Kansi ve Tsyanlunun hakimiyyeti dovrunde tehsilde bir sira inkisaf nezere carpirdi Mancur hokmdarlari buna muvafiq her seyin mohkemlendirilmesine ve qorunmasina calisirdilar Buna gore de klassik edebiyyata ustunluk verilirdi yenilik yaxsi qarsilanmirdi Ictimai mekteb sistemi varli ailelerden olan oglanlar ucun mekteblerden ve milli ve eyalet mekteblerinden ibaret idi Mancurlar ucun xususi mektebler movcud idi Cin kitablari Mancur diline tercume olunurdu XVIII esrin sonlarinda ehalinin suretli artimi torpaq catismazligina getirib cixardi Herbi sistem korlandi ve sarayda korrupsiya artdi 1796 ci ilden 1804 cu iledek buddist ideyalarina esaslanan Ag lotos cemiyyeti usyani bas verdi 1813 1814 cu illerde Simali Cinde Semavi idrak cemiyyeti uzvleri qiyam qaldirdi Cinde feodal mulklerinin meydana gelmesiXuan Cao usyani Cinde torpaq imperatorun mulkiyyeti saydirdi Kendli kicik torpaq payi alir dovlete vergi verirdi Feodallar dovlet torpaqlarini tuturdular Belelikle yuzlerle kendlisi olan feodal mulkleri meydana geldi Feodal zulmu guclendi Bu ise kendlilerin usyanina sebeb oldu onlar boyuk desteler yaradib vilayetleri bir birinin ardinca ele kecirirdiler 874 cu ilde Cinin simal serqinde Xuan Caonun basciligi ile kendli usyani bas verdi Usyancilar boyuk bir ordu yaratdilar Usyancilar cenuba dogru irelileyerek evvelce Quancjou Kanton seherini sonra ise olkenin paytaxtiCanan seherini ele kecirdiler Imperator qacdi Xuan Cao imperator elan edildi Vergiler legv olundu imperator anbarlarindan kendlilere taxil paylandi Imperator ve feodallar olkenin simalinda yasayan koceri mancurlarin komeyi ile usyani 884 cu ilde yatirdilar Usyan zamani oldurulmus feodallarin torpaqlari kendlilerin eline kecdi kendlilerin veziyyeti muveqqeti olsa da yungullesdi Sun sulalesinin hakimiyyete gelmesi Esas meqale Sun sulalesiCjurcjenlere qarsi mubarize Usyandan sonra yarim esr olkeni ara muharibeleri burudu Cinin simalinda bes sulale qisa muddetde bir birini evez etdi 960 ci ilde Sun sulalesinin hakimiyyeti berqerar edildi Bu zaman Cinin simal serqinde cjurcjen tayfalari yasayirdilar Evveller onlar Cinden asili idiler Sonra guclu ordu yaradaraq asililiqdan qurtardilar ve ozlerinin Tsin qizil imperiyasi adlanan dovletini qurdular Onlar Simali Cine qosun yeridib paytaxti tutdular danisiq aparmaq ucun onlarin yanina gelmis imperator ve oglunu esir aldilar Uzun suren muharibeden sonra Cin imperatoru onlarla sulh bagladi Cjurcjenler tutduqlari torpaqlari ellerinde saxladilar Cin onlarin vassalli oldu ve coxlu xerac verdi Yeni dovr 1622 1919 Mancur agaligi 1622 ci ilde Cinin simal hissesinde kendli muharibesi bas verdi ki bu da demek olar iyirmi ile yaxin davam etdi 1644 cu ilde kendli ordulari paytaxt Pekin seherini tutub 1368 ci ilden baslayaraq olkede hokmranliq eden Min sulalesinin imperator hakimiyyetini devirdiler Kendli muharibesinin vusetle genislenmesinden qorxan Cin feodallarinin yuxari tebeqesi coxdan beri hakimiyyeti zebt ederek Cini isgal etmeyi qarsilarina meqsed qoyan mancurlari komeye cagirdi XVII esrin evvellerinde Cinin simal serq serhedlerindeki feodal Mancur dovletinin qosunlari Cine soxuldu ve 1644 cu ilde Pekini tutdu Mancurlarin ve Cin feodallarinin birge seyi neticesinde simalda hele 1622 ci ilde baslamis yoxsullarin herekati ve usyankar kendli ordulari darmadagin edildi Guclu muqavimete rast gelmeyen mancurlar Cinin qalan hissesini de istila etmeye basladilar Amma mustesna hal idi ki onlar Cin vetenperverlerinin inadli muqavimetine rast gelirdiler Mancurlar yalniz XVII esrin 80 ci illerinin evvellerinde Cin xalqinin aciq silahli muqavimetinin sonuncu ocaqlarini sondure bildiler Olkenin her yerinde mancur qesbkarlarinin hakimiyyeti berqerar edildi Belelikle antifeodal kendli muharibesinin meglubiyyeti neticesinde XVII esrde Cinde feodalizm qurulusu eleyhine qalxan mutereqqi quvveleri bogmaqda mancurlarin isgali helledici rol oynadi Mancur agaliginin berqerar edilmesi Cinde feodalizm qurulusunu muveqqeti olaraq mohkemletdi Mancur basqini olkenin iqtisadiyyatina boyuk ziyan vurdu Olkenin mehsuldar quvveleri cox ciddi sekilde zeifledi Hemcinin mancur basqini Cinin gerilemesine sebeb oldu onun inkisafini lengitdi Mancur istilacilarinin yaratdigi idare usulu ve sistemi imperator basda olmaqla mancur feodallarinin qeyri mehdud hakimiyyet huququna malik feodal monarxiyasindan ibaret idi Hem sayca hem de inkisaf seviyyesine gore istilacilardan cox cox yuksekde duran bir xalqin yasadigi boyuk bir olkede oz agaligini saxlamaq ucun mancurlar Cin feodallari ile sovdelesib sazise girdiler Coxlu cinli memurlar dovlet aparatinda qulluq etmeye celb edildi Mehz bu sebebden mancurlar uzun muddet hakimiyyeti elde saxlaya bildiler Olkenin esas strateji menteqelerde herbi qarnizonlar yerlesdirilmisdi Onlarin esas vezifesi mancurlara ve hakim feodal tebeqesine qarsi cevrilen cixislari qan ile bogmaq idi Mancur sulalesinin esas herbi dayagi sekkiz bayraqli qosun adlanan ordu idi ki bu orduya mancurlar muhum vezifelere mancur sulalesine oz sedaqetini subut etmis cinlileri qebul edirdi Ehali imtiyazli qosunun qaretkarliq zorakiliq ve ozbasinaligindan tenge gelmisdi Mancur agaligina qarsi Cin xalqinin muqavimetini qirmaga ve feodalizm qurulusunun esas dayaqlarini oldugu kimi qoruyub saxlamaga calisan Sin sulalesinin hokmdarlari xalqin dusunen beyni olan ziyalilara agir zerbeler endirerek Cin milli medeniyyetinin inkisafini bogmaga o zaman yayilmaqda olan qabaqcil demokratik ve maarifperverlik ideyalarinin koklerini kesmeye calisirdilar Bu da bir fakt idi ki Cin ziyalilarinin ekseriyyeti asagi tebeqelerin mancur hokmdarlarinin pulu gucune onlarin istilacilara xidmet etmek seylerini qezeble redd edir xalqi yadelli dusmene muqavimet gostermeye cagirirdilar Buna cavab olaraq mancurlar xalqi maariflendiren milli qurtulusa cagiran ziyalilari kutlevi suretde hebs etmeye surgune gondermeye ve edam etmeye basladilar Kapitalizmin ilk ruseymlerinin meydana gelmesi Mancurlarin basqini dovrunde tenezzul etmis seherler artiq XVII esrin 80 90 ci illerinde berpa edilmeye baslandi Cenub serq sahillerinde dord yerde deniz gomrukxanalari tesis edildi Meselen Nercinskde 1689 cu ilde ve Kyaxtada 1727 ci ilde Rus Cin muqavilelerinin baglanmasi sayesinde Cin ve Rusiya arasinda quru yolla ticaret muntezem sekil aldi Xarici tacirler Cinin ipek cay cini qab qacaq ve basqa mallarini kulli miqdarda alirdilar Bu da seher senayesinin suretle inkisafina komek edirdi XVII esrde Cinin muxtelif seherlerinde xususile cenub serqinde ipekcilik ve toxuculuq senayesi xeyli inkisaf etmisdi bu sahede yuz minlerle adam calisirdi Kecmisde cini qablar istehsali ile meshur olan Tszindecjen seheri ve diger seherler oz evvelki sohretini berpa etmekde idi Tszindecjenin dovlet manufakturalarinda ve xususi mulkiyyetde olan manufakturalarinda teqriben 200 min adam isleyirdi Meden senayesi inkisaf edirdi Misal ucun Yunnanda 100 min fehle meden metallurgiya sahesinde calisirdi Cay senayesi duz cixarilmasi gon istehsali kitab nesriyyati tikinti isleri inkisaf edirdi Bir istehsal sahesinin yukselisi basqa sahenin de inkisafina komek edirdi Bir cox seherler meselen Nankin Ucan Kanton Sucjou ve basqalari seher senayesi ve ticaretin iri merkezlerine cevrilmisdi Ipek ve pambiq parca istehsalinda kecmisdeki kimi yene de ev seneti muhum yer tuturdu ve istehsal olunan memulatin xeyli hissesi bazara gedirdi Seher senayesinde dovlete mexsus senet muessiseleri ile yanasi xususi mulkiyyetde olan manfakturalar da muhum yer tuturdu ki bunlar da kapitalist muessiselerinin ilk ruseymleri idi Toxuculuq manufakturalarinda cay istehsalinda tikinti islerinde emek bolgusu tenzimlenir ve xeyli inkisaf etmisdi Cini qablar istehsalinda emek bolgusu xususile genis yayilmisdi Yalniz xususi mulkiyyetde olan manufakturalarda deyil dovlet manufakturalarinda da muzdlu emekden getdikce daha genis istifade olunurdu Belelikle Cin feodal cemiyyeti daxilinde inkisaf etmekde olan emtee teserrufatinda artiq kapitalizmin ilk ruseymleri meydana gelirdi Buna gore de xarici kapitalizmin tesiri olmadan da Cin tedricle inkisaf ederek kapitalist olkesine cevrilmekde idi Lakin torpaq uzerinde feodal mulkiyyetinin qalmasi ve Mancur sulalesinin zulmu kapitalizmin ilk ruseymlerinin mohkemlenib inkisaf etmesine mane olurdu Muxtelif mehdudiyyetler agir vergi ve gomruk rusumlari xarici ticareti zeifledir monopoliyalasdirma siyaseti senet ve ticaretin inkisafini pozurdu Mancur istilaciliq siyaseti ile elaqedar olaraq xususile XVIII esrin ortalarinda artmis maliyye cetinliklerinin ohdesinden gelmek ucun mancur hakimleri en muhum yollardan birini seher senayesi ve ticaret uzerindeki vergileri artirmaqda gorurduler Coxlu daxili gomrukxanalar muxtelif rayonlar arasindaki iqtisadi elaqeleri cetinlesdirirdi Duz ve cay uzerindeki dovlet inhisari ehalini qaret etmek ucun elave bir menbe olmaqla yanasi dovletin iqtisadi qudretinin artmasina mane olurdu XVIII esrin ortalarindan baslayaraq Mancur hakimiyyeti xarici ticaret uzerindeki mehdudiyyetleri yeniden quvvetlendirmeye basladi 1757 ci ilde verilmis fermana esasen denizle xarici ticaret yalniz bir limandan aparila bilerdi ki bu liman da sulale hakimiyyetinin yaxin qohumlarinin elinde idi 1759 cu ilde mancur hokumeti ipek parcalar ixracini da qadagan etdi Mancur dovlet aparati ile six elaqesi olan yalniz bir nece tacir destesinin xaricilerle inhisarli ticaret huququ var idi Bele ki bura simalda quru serhed boyunca Sansi tacirlerinin teskilati Kantonda Qunxan adli tacirler teskilati daxil idiler Xarici ticaret uzerine qoyulan yeni mehdudiyyetler ipek toxuculugu cini qablar cay istehsalina agir zerbe vurdu cunki bu sahelerin memulatlarinin xeyli hissesi xarici bazara gedirdi Cine qarsi Ingiltere tecavuzunun baslanmasi Iqtisadi cehetden en cox inkisaf etmis Ingiltere hokumeti ozu ingilis burjuaziyasina yeni satis bazarlari ve zengin servetler ele kecirmek ucun yeni menbeler axtarmaqda ceviklik ve en cox fealliq gosterirdi Ingiltere kapitalizmi Cini esaret altina almaq ugrunda taktikasini tez tez deyisirdi Ingilis Ost Hind kompaniyasi bu siyaseti heyata keciren en feal teskilatci ve sistemli sekilde fealiyyet gosteren guc idi Britaniya hokumeti evvelce ozunun mekrli diplomatiyasini ise saldi Medres ve Benqalin kecmis qubernatoru lord Makkartneyin basciligi altinda 1792 ci ilde Ingiltereden Cine sefirlik heyeti gonderildi 1793 cu il avqustun 5 de Pekine gelib cixan Makkartney oz hokumeti adindan Cin qarsisinda asagidaki telebleri ireli surdu 1 Ingiltere ile Cin arasinda diplomatik elaqe yaratmaq 2 Ingilislerin ticareti ucun Kantondan basqa daha bir sira limanlar Ninbo Tyantszin limanlarini ve Cjousan adalarini acmaq 3 Qunxan cemiyyetinin ticaret inhisarini legv etmek 4 Ingilislere Cinde istedikleri yerde mesken salmaq ve serbest hereket etmek huquqlari vermek Ingilislerin bu teklifi Cinde hiddetle qarsilandi Tsyan Lun Makkartney vasitesile ingilis krali III Georqa gonderdiyi cavab mektubunda suveren dovletin leyaqetine zidd olan bu telebleri haqli olaraq redd edib mektubunu asagidaki sozlerle bitirirdi sukurle itaet edin ve etinasizliq gostermeyin Bu cavab hemin dovr ucun olduqca keserli ve cesaretli cavab idi Makkartneyin sefirliyinin ugursuz diplomatik fealiyyetinin neticesinde onun muveffeqiyyetsizliyi gosterdi ki Sin hokumeti hec de ingilis tacirleri ve diplomatlari qarsisinda itaetkarliqla Cinin qapilarini xarici dovletlere acmaq niyyetinde deyildir Lakin Cine gelib geden missionerler tacirler seyyahlar Cinin siyasi ve iqtisadi zeifliyini aydin suretde musahide edirdiler Bu ise Ingilterenin Cine genis iqtisadi ve siyasi tecavuzunun mumkun olmasina inam yaradirdi Bele bir seraitde Ingiltere Cine qarsi istilaci siyaset yeriden yegane dovlet deyildi Odur ki 1784 cu ilden Cin sahilleri yaxinliginda muntezem suretde Amerika gemileri gorunmeye basladi Kantondaki xarici faktoriyalarda ise xarici tacirlerin Cinde teskil etdikleri ticaret menteqeleri var idi ve burada da Amerika tacirleri gorunmeye basladi Xatirladaq ki XIX esrin evvellerinde ABS Cinle ticaretde Ingiltereden sonra ikinci yeri tuturdu XIX esre qeder Cin hokumeti xarici ticaret ucun ancaq Quancjou limanindan istifade edir ecnebilerle Cin arasindaki elaqeleri ciddi nezaretde saxlayirdi Cin qerbe boyuk miqdarda cay ve ipek ixrac edir lakin cox az xarici mal alirdi Ticareti balanslasdirmaq ucun avropali tacirler XIX esrin evvelerinde Cine tiryek getirmeye basladilar ki bundan da narkotik madde kimi istifade Cin ucun esil felakete cevrildi XIX esrin evvellerinde Ingiltere Cinden cay ve ipek ixrac etmekle bu mallarin deyerini gumusle odeyirdi Buna baxmayaraq ingilis mallari Cin bazarinda o qeder de muhum yer tutmurdu ve genis nufuz qazanmamisdi Lakin Ost Hind kompaniyasi Hindistanda genis miqdarda tiryek istehsalini artirmaga ve bunu Cine ixrac etmeye basladiqdan sonra veziyyet deyisdi Tiryek ticaretini genislendirmek ucun atilan ilk addimlar cox da muveffeqiyyetli olmadi lakin ingilislerin Cinle ticaretinde tiryek getdikce en muhum ve gelirli bir menbeye cevrildi Tiryek ticareti Ost Hind kompaniyasina son derece boyuk gelir getirmeye basladi Ag olum adlandirilan narkotik maddelerin genis ticareti Cin xalqinin menevi ve bioloji zeherlenmesi hesabina ingilis kapitalistlerinin xezinelerine Cinden coxlu gumus ve valyuta daxil olmaga basladi Onlar yeni ingilis kapitalistleri hec bir zaman bele gelire malik olmadiqlarini hetta ozleri de etiraf edirdiler Bu dovrde tiryek ticaretinin vurdugu ziyan olkeni yalniz iqtisadi cehetden zeifletmekle bitmirdi Hemcinin tiryek insanin sehhetine herterefli pozucu tesir gosterirdi Eyni zamanda tiryek Cin xalqini menevi ve fiziki cehetden zeifletmek ucun bir vasite idi Bu haqda bir nefer gorkemli Cin tarixcisi obrazli sekilde demisdir ki Ingilislerin Cinde tiryek alveri insanlari qan tokmeden olduren bir tecavuz idi Ingiltereye bir ingilis tacirinin gonderdiyi mektubda ise gosterilirdi ki bize Cini tutmaq ucun daha top tufeng lazim deyil Bele getse biz yaxin vaxtlarda butun Cine sahib olacagiq Ingiltere ile enenevi qohumluq ve herbi siyasi yaxinliq munasibetlerinde olan Amerika Birlesmis Statlari da Cinde tiryek ticaretinde feal istirak edirdi Amerika tacirlerinin Cine getirdiyi tiryek ilden ile artaraq Cinin butun idxalinin 10 20 e qederini teskil edirdi Mancur Sin hokumeti resmen tiryek ticaretinin eleyhine olsa da eslinde qeyri resmi bu ticaretin terefdarlarindan biri idi Hele 1729 cu ilden baslayaraq Mancur Sin hokumeti tiryek idxalini qadagan eden bir sira fermanlar vermisdi o cumleden 1796 ci ilde 1822 ci ilde ve s butun bu fermanlar tamamile resmi xarakter dasiyirdi Amma xarici dovletler tiryekle ticareti davam etdirir ve Cin hokumetinin bu fermanlarina mehel qoyulmurdu Odur ki ingilis tacirleri tiryek ticaretini qadagan eden bu qanunlara ehemiyyet vermeyerek qeyriqanuni suretde tiryek ticaretini daha da genis miqyasda davam etdirirdi Mancur Sin hokumetinin yalniz yerlerdeki memurlari deyil hemcinin imperatorun ozu de tiryek ticaretinde maraqli idi ve o bu saheye varlanmaq vasitesi kimi baxirdi Bu dovrde tiryek ticaretinin esas merkezi Kanton seheri idi Lakin ingilis tacirleri hokumetin movcud ikili siyasetinden de razi deyildiler Onlar oz hokumetine gonderdikleri bir cox erizelerinde ve mektublarinda aciq tiryek ticaretinin qanunilesdirilmesini ve ecnebilerle ticaretde Qunxan cemiyyeti inhisarinin legv olunmasini xarici ticaret ucun ingilis senaye mallarinin Cine qeyri mehdud miqdarda idxali ucun Cin limanlarinin tecili acilmasini teleb edirdiler Bu meqsedle 1816 ci ilde Ingiltere hokumeti Cine yeni numayendelik Amxerstin sefirliyini gonderdi Lakin bu sefirliyin isi de ugursuz oldu Imperator Tszya Tsin hetta sefiri qebul etmedi Bu onunla elaqedar idi ki xarici numayendelerin Pekine gelmesi haqqinda qadaga qoyulmusdu Ingiltere Cin munasibetlerinin keskinlesmesi 1833 cu ilde Ost Hind kompaniyasinin ticaret inhisarinin legv edilmesi Cin bazarinda coxlu yeni ticaret kompaniyalari ve sirketlerinin fealiyyete baslamasina sebeb oldu Ingiltere burjuaziyasi oz senaye mallarini Cin bazarina mumkun qeder daha cox idxal etmeye sey gosterirdi Ingilis Cin ticaretine rehberlik ve nezaret etmek ucun Cin hokumetinin raziligi olmadan 1834 cu ilde lord Nepir Ingiltereden Cine xususi bas komissar vezifesine gonderildi Nepire tapsirildi ki ingilis ticareti ucun Pekinin acilmasina imtiyazli ticaret seraiti yaradilmasina muveffeq olsun Ingiltere hokumetinin Nepire verdiyi yazili tapsiriqda ondan teleb olunurdu ki imperator sarayi ile bilavasite elaqeye girsin Nehayet cox boyuk umidlerle Cine gelen Nepir Kantonda ilk muqavimetle rastlasdi Kantonun general qubernatoru Nepirle gorusmekden imtina etdi Nepirin heyasiz teleblerine cavab olaraq ona teklif olundu ki Kantonu tecili terk etsin Nepir ise inadkarliq ederek oz teleblerinden el cekmek istemirdi O hetta ehaliye muraciet ederek camaati yerli hokumete qarsi qaldirir ve texribatla mesgul olurdu Butun bunlar ingilis Cin munasibetlerinin ciddi suretde pislesmesine ticaretin muveqqeti olaraq dayandirilmasina ve sahil istehkamlarinin ingilis gemileri terefinden atese tutulmasina sebeb oldu 1834 cu il hadiseleri gosterdi ki Cini qaret etmek ve esaret altina almaq ucun Ingiltere kapitalistleri hetta silaha el atmaqdan da cekinmirdi Ingilisler Sinlerin idarecilik sisteminden narazi olan xalqlarin movcud veziyyetinden istifade ederek onlari oz tereflerine cekmek umidinde idiler Bununla yanasi Cinin herbi iqtisadi veziyyetine beled olan ingilisler asanliqla qelebe calmaq umidinde idiler Cinin daxili ve beynelxalq ticaretinin istiqametini deyisdiren ingilisler tiryek ticaretini genislendirmek ucun butun vasitelere el atirdilar XVIII esrin axirinci illerinde Cine her il 2000 qutu tiryek XIX esrin ilk illerinde ise texminen 4000 qutu ve bundan daha cox tiryek getirilirdi 1824 cu ilde tiryek idxali ilde 12000 qutuya 1837 ci ilde ise 39000 qutuya catmisdi xatirladaq ki her qutuda dord puta qeder tiryek olurdu Tiryek ticareti neticesinde Cinin esas pul vesaiti olan gumus olkeden axib gedirdi bu ise dovletin onsuz da bohranli maliyye veziyyetini daha da pislesdirirdi XIX esrin 30 cu illerinde Cinden aparilan gumusun miqdari ilde 10 milyon lyana1 catmisdi ki bu da pulun deyerinin keskin suretde asagi dusmesine gumusun bahalasmasina ve xalq kutlelerinin veziyyetinin daha da pislesmesine sebeb olurdu Bunun neticesi idi ki iyirmi il erzinde yeni 1830 cu ilden 1851 ci iledek gumusun qiymeti evvelkine nisbeten 4 7 defe bahalasmisdi Kendli meisetinde ise adeten mis pul isledilirdi Belelikle kendli oz borclarini gumusle odemek ucun evvelkinden 4 7 defe cox pul vermeli olurdu Tiryek ticareti haqqindaki mesele Pekin saray dairelerinde uzun uzadi muzakire olunurdu Tiryek ticaretinden varlanmaq ucun istifade eden bezi eyanlar bu alverin qanunilesdirilmesine terefdar idiler Tiryek problemi ile elaqedar olkede ferqli movqelerde duranlar var idi Tiryekin Cinde aciq alveri Lin Tsze syuy basda olmaqla zadeganlarin diger bir destesi terefinden keskin tenqid edilirdi O zamanki eyanlarin sehadetinden gorunduyu kimi Lin Tsze syuy tiryek ticaretinin barismaz dusmeni olub isguzar ve mohkem iradeli bir adam idi O oz zemanesinin qabaqcil adamlarindan biri olub ozunun de mensub oldugu mulkedarlar sinfinin hakimiyyetini mohkemletmek ucun Cinde bir sira islahatlar heyata kecirilmesini teleb edirdi Lin Tsze syuy tiryek ticareti eleyhine qetiyyetle cixis edirdi O imperatora gonderdiyi melumatlarindan birinde yazirdi Tiryek bir zeher kimi butun Asiman altindaki imperiyaya dolmusdur tiryek olduqca ziyan vurur ve bunu qanunla qadagan etmek lazimdir Buna etinasiz yanasilsa bir nece ilden sonra Cinde demek olar ki ne olkeni qoruyacaq esger qalacaq ne de maas vermek ucun gumus Mutereqqi fikirli adamlarin mubarizesi neticesinde tiryek ticaretine qarsi mubarizeni quvvetlendirmek fikri imperator terefinden mudafie edildi ve imperator tiryek ticaretinin qeti suretde teqib edilmesi haqqinda ferman verdi 1837 1838 ci illerde Kanton etrafinda gizli tiryek alvercileri ile coxlu toqqusmalar bas verirdi 1839 cu ilin yanvarinda imperator ecnebilere muracietle yeni bir ferman verdi Bu fermana gore tiryekle dolu olan butun gemiler Cin sularindan uzaqlasdirilmali idi Lakin medeni dunyanin Kantondaki numayendeleri qazanc elde etmek ucun tiryek ticaretini genislendirmekde davam edirdiler Tiryek muharibeleri Birinci tiryek muharibesi 1839 cu ilin evvellerinde imperatorun xususi selahiyyetli komissari Lin Tsze syuy Kantona gonderildi O martin 18 de Kantona gelerek Kantondaki ecnebi tacirlerden teleb etdi ki elde olan butun tiryek ehtiyatlarini tehvil versinler tiryek idxali ve ticareti ile mesgul olmayacaqlari haqqinda iltizam imzalayaraq teqdim etsinler Cin xalqini zeherleyen ingilis ve amerikalilar ise bu telebleri yerine yetirmekden boyun qacirmaga calisirdi Onlar yalandan deyirdiler ki onlarda tiryek yoxdur Ecnebilerin esassiz muqavimetine baxmayaraq hokumet ecnebilerle her cur ticaretin dayandirilmasi ve xarici faktoriyalarin tamamile muhasireye alinmasi britaniyali ve amerikali tacirleri teslim olmaga mecbur etdi Neticede Cin hokumeti xaricilerin gemilerinde axtaris apardi ve gemilerde olan tiryek qutulari musadire edildi Ingilisler ise 20283 qutu tiryeki mecburiyyet qarsisinda qalaraq hokumet orqanlarina tehvil verdi 1839 cu ilin iyun ayinda cinliler terefinden ictimaiyyetin gozu qarsisinda ingilislerden musadire edilmis narkotik maddeler mehv edildi Aparilan antitiryek tedbirleri Lin Tsze syuyun cesaretli addimlari tiryek alvercilerinin ve onlarin mancur saray dairelerindeki yuksek vezifeli himayedarlarinin menafeyine ciddi ziyan vururdu Odur ki bu dairelerin imperatora tesir gostermesi neticesinde imperator yeni bir ferman verdi ve xaricilerin tiryek fealiyyetindeki qadagalar qismen mehdudlasdirildi Lakin qeyri qanuni tiryek alveri davam edir ve tiryekin idxali ixraci mehdudlasdirildigina gore tiryekin qara bazarda qiymeti daha da artirildi Bele bir seraitde ingilis daireleri Cinle munasibetleri qesden pislesdirir Cine qarsi herbi mudaxile ucun behaneler axtarirdi Tiryekin mehv edilmesi ile elaqedar munaqise ingilislerin Cine qarsi muharibeye baslamasi ucun zemin hazirladi Cinliler tiryek idxalini qanundankenar elan etseler de avropalilar onun qacaqmalciligi ile mesgul olmaga basladilar Bununla elaqedar olaraq tiryeke odenc kimi gumusun boyuk axini Cin iqtisadiyyatini ciddi olaraq pozurdu 1839 cu ilin martinda cinli memurlar Quancjouda britaniyali tacirlere mexsus 20 min yesik tiryeki tutmaqla qayri qanuni ticaretin qarsisini almaga calisdilar Bu Britaniya herbi gemilerinin Cin donanmasina 1839 cu ilin noyabrinda hucumu ucun esas oldu Cin ve Ingiltere arasinda Birinci tiryek muharibesi baslandi 1840 ci ilin iyun ayinadek herbi emeliyyatlar esasen denizde fasilelerle aparilirdi Bu emeliyyatlar Cin terefinden mudafie ingilisler terefinden ise hucum xarakteri dasiyirdi Bu prosesde milli vetenperver quvveler mudafie movqeyinde dursalar da ingilislerin xeyli telefat vermesine nail oldular Lakin Ingiltere yeni emeliyyat ucun yeni quvve toplamaqda idi 1840 ci ilde Cin sularina ingilis eskadrasi daxil oldu Cine gonderilen ingilis qosunlarinin umumi sayi evveller cox deyildi Lakin ingilisler Cin qosunlarindan qat qat yaxsi silahlanmisdi Cin qosunlarinin o zaman ucun muasir silahi yox idi Onlar hele de ox yay nize ve fitilli tufengle silahlanmisdilar Bu silah novleri Cinde hele 1 ci ingilis Cin muharibesinden sonra da yeni XIX esrin axirlarinadek qalmisdi En muxtelif zamanlardan qalan muxtelif sistemli toplarin nisan almaq ucun muvafiq cihazi da yox idi Bele bir seraitde Cin donanmasi ingilis donanmasi ile vurusmaq iqtidarinda deyildi Bele bir seraitde Lin Tsze syuy mudafieye hazirlassa da amma hakimiyyet orqanlari ona qarsi muxtelif texribatlar toretmek fikrinde idiler O hetta xalq qosunu desteleri teskil etmeye calisirdi lakin saray daireleri ve murtece eqideli eyanlar daim onun fealiyyetine mane olurdu Cin qosunlari nin ayri ayri muveffeqiyyetli emeliyyati daxilen ruh dusgunluyune ugramis umumcin silahli birlesmelerinin veziyyetini deyise bilmedi Iyun ayinda ingilis eskadrasi Kantonu blokadaya aldi sonra ise sahilboyu hereket ederek Cjousan adalarini paytaxt seheri Dinxayi tutdu hemcinin Amoy Ninbo seherlerini ve Min Yantszi caylarinin menbeyinde yerlesen yasayis mesgenlerini blokadaya aldi Ingilisler Cinin qedim seheri Dinxayi tutarken burada qaretcilik ve zorakiliga basladilar Admiral Corc Elliotun komandanligi altinda esas quvveler simala teref Cjili korfezine yollandi ve Bayxe cayinda lovber saldi Amerika hokumeti ingilislerin Cine qarsi apardigi muharibede enenesine sadiq qalaraq hemise oldugu kimi onlara feal yardim gosterirdi Nehayet 1840 ci ilde Cin sularina Amerika eskadrasi da daxil oldu ki bunun da komandani Amerikanin Ost Hind eskadrasinin reisi Kerni idi Hemin eskadra qarsisinda qoyulmus vezife ingilis quvvelerine me nevi ve maddi hemcinin herbi yardim gostermek idi Lakin eslinde bu eskadra ingilis tecavuzunun bilavasite cevik komekcisi idi Ingilis gemilerinin irelilemesinden qorxuya dusen Mancur Sin hokumeti ingilis komandanligi ile evvece gizli danisiq aparmaq qerarina geldi Ingiltere hokumeti mancur hokumeti qarsisinda agir telebler o cumleden Honkonqu ingilislere vermek ingilis Cin ticaretini yeniden davam etdirmek tehqir olunmus ingilislerden uzr istemek mehv edilmis tiryekin evezini odemek kimi bir sira alcaldici telebler qoydu Ingilis numayendesi Elliot ve Mancur Sin hokumetinin numayendesi Cjili eyaletinin general qubernatoru Si Sanin Daquda apardigi danisiqlar zamani hec bir sazis imzalanmadi Lakin 1840 ci ilin noyabrinda tiryek ticaretine icaze verildi Si San ise Quandun ve Quansi eyaletlerinin canisini teyin olundu Ingiltere ile Cin arasinda bezi razilasmalara baxmayaraq 1841 ci ilin yanvarinda ingilis qosunlari yeniden herbi emeliyyata basladi Ingilislerin bu hucumu mudafie islerine rehberlik eden Lin Tsze syuy isden kenar edildikden ve onun yerine teslimci Si San teyin edildikden sonra baslanmisdi ve teslimcilik siyaseti ingilislerin qelebeye olan inamini daha da artirmisdi Odur ki ingilislerle yeni danisiqlar gedisinde Si San 8 milyon lyan tezminat odemeye Honkonqu ingilislere vermeye resmi elaqeler yaradilmasina ve ingilis Cin ticaretini yeniden davam etdirmeye raziligini bildirdi Lakin Si Sanin teslimcilik layihesi imperator terefinden tesdiq edilmedi ve Si Sanin ozu ise hebs olundu Evezinde Sin hokumeti Ingiltere ile muharibe veziyyetinde oldugunu beyan etdi Tebii olaraq bu dovrde her iki dovlet oz iddiasi ile cixis edirdi ve maraq dairelerinin temin olunmasi baslica meqsed idi Hetta Ingiltere kralicasi Viktoriya da bu sazisi imzalamamisdi Cinin Ingiltereye guzestleri Ingiltereni temin etmirdi Ingiltere hokumeti Cinde istila planlarinin leng heyata kecirilmesine gore hetta Elliotu cezalandiraraq onu geri cagirdi ve onu Puttingerle evez etdi 1841 ci ilin yazinda ingilis komandanligi yeniden hucum emeliyyatina basladi 1841 ci ilin mayinda ingilisler quruya cixarilmis qosunla Kantonu tutmaga hazirlasirdi Kanton hokumet orqanlari ingilislerle danisiga girib bildirdiler ki ingilisler sehere hucum etmeseler bunun evezinde onlara boyuk meblegde vesait odeyecekler Bu meqsedle ingilis komandanligi 6 milyon lyan alaraq evezinde sehere hucum etmemeye raziliq verdi Bu sovdelesmeden sonra 1841 ci il mayin 27 de Kanton yaxinliginda yerlesen ingilis qosunlari seher etrafindaki yerleri qaret etmeye ve zorakiliq gostermeye basladi Zinet esyalari axtaran ingilisler hetta qebirleri de qazmaga ve qaret etmeye baslamisdi Ingilislerin bele qeyri insani hereketleri xalq icerisinde guclu qezeb dogurdu ve Quandun eyaletinde partizan herekatinin baslanmasi ucun zemin hazirladi Kantondan simalda yerlesen Sanyuanli kendinin kendlileri isgalcilara qarsi mubarizeye qalxdilar Onlar ingilisleri itaete getirecek desteler pinintuan teskil ederek ingilis quldurlarina merdlikle muqavimet gosterirdiler 1841 ci il mayin 30 dan baslayaraq onlar ingilis qosunlarina bir sira ciddi zerbeler endirdiler Onlarla kend dusmene inadla muqavimet gosterirdi Olkede perakendelik movcud olsa da ingilislere qarsi umumi hemreylik olmasa da pinintuanlar uzun zaman dusmenle vurusdular Bele bir seraitde Ingilterenin Cindeki qosunlarina komek ucun yeni hisseler gonderildi 1841 ci ilin avqustunda vurusmalar yeni merheleye daxil oldu Cinde emeliyyat aparan ingilis qosunlari olkenin cenub sahillerini blokadaya alib Amoy ve Ninbo limanlarini isgal etdiler 1842 ci ilin evvellerinde ise Sanxay Nankin rayonunda suretli hucuma kecdiler Herbi emeliyyatin gedisi gosterdi ki mancur komandanliginin hec bir mudafie plani yox imis Vahid komandanliq olmadigina gore her bir qubernator ve ya qala komandani oz bildiyi kimi hereket edirdi Butun bunlar eslinde hec bir merkeziyyetcilik ve esil birlik olmadigini subut edirdi Butun bunlara baxmayaraq ayri ayri seherlerde o cumleden Cjanpu Suntszyan seherlerinde cinli qarnizonlar merdlikle vurusurdu lakin bunlar muharibenin Cin ucun muveffeqiyyetsiz gedisine tesir gostere bilmeyen mustesna hadiseler idi Belelikle ingilis herbi gemileri Yantszi cayi boyunca yuxari Nankine teref irelilemeye basladi Cjentszyan yaninda ingilisler vetenperver xalq qosunlarinin inadli muqavimetine rast geldiler Cjentszyan yaninda 1500 neferlik bir deste fedakarliqla vurusurdu Bu vurusmada son neferedek esger ve zabitlerin hamisi mehv olsa da onlar ingilisleri boyuk telefat vermeye mecbur etdi Destenin komandani oz evini yandirmaq emri vermis ve ates icinde helak olmusdu Esgerler oz arvad ve usaqlarini dusmenin eline kecmemek ucun bogmus ve ya suda batirmisdilar seher dagilmisdi Bu hadise ile elaqedar Fridrix Engels yazirdi ki Eger qesbkarlar her yerde bele muqavimete rast gelseydi onlar hec bir vaxt Nankine gedib cixa bilmezdiler Lakin teesuf ki hokumet dusmene qarsi umumxalq muqavimetini teskil ede bilmedi Cjentszyan iyulun 21 de suqut etdi Bu seherin alinmasi Nankin ucun de tehluke yaratdi Avqustun 9 da ingilis gemileri Nankine yaxinlasdi Bundan basqa Cjentszyanin alinmasi Yantszi hovzesini Simali Cinle paytaxtla birlesdiren en muhum su yolu olan Imperator kanali ile elaqeni kesmis oldu Cjentszyanin suqutundan sonra Pekinin hakim daireleri icerisinde teslimci deste tamamile ustun geldi Qerara alindi ki ingilislerden sulh baglamaq xahisi edilsin Eyanlardan Tsi In sazis baglamaq ucun ingilislerin herbi qerargahina gonderildi Ingilisler sulh muqavilesinin sertlerini cinlilere Kornvallis adli herbi geminin goyertesinde qebul etdirdiler Karnavalis de elde edilen razilasmaya esasen 1842 ci il avqustun 29 da muqavile imzalandi Bu muqavile tarixe Nankin muqavilesi adi ile daxil olunmusdur Cin ziyalilari yadelli mancurlarin xalqa xeyanetini ve alcaldici Nankin muqavilesini milli biabirciliq adlandirmisdi 1842 ci il Nankin muqavilesi Cinin xarici olke ile bagladigi ilk qeyri beraberhuquqlu muqavile idi Nankin muqavilesine gore Cin Ingilterenin ticareti ucun ozunun 5 limanini o cumleden Kanton Cjentszyan Ninbo Fucjou Sanxay limanlarini acmali idi Belelikle aciq limanlar adli sistemin esasi qoyulmus oldu ki bununla da ecnebi tacirler qeyri mehdud ticaret ixtiyari istedikleri yerlerde mesken salmaq ve s huquqlar ve imtiyazlar aldilar Muqavileye gore Cin 21 milyon yuan tezminat vermeli idi Cin ingilislerin zebt etdiyi Honkonq adasini ebedi mulkiyyet seklinde Ingiltereye verirdi Sonralar bu ada ingilislerin en muhum herbi ve ticaret bazasi oldu ve Ingiltere bu bazaya arxalanaraq Cine qarsi yeni hucumunu temin etmek ucun herbi strateji movqeyini mohkemlendirirdi Hemcinin Cinin Qunxan ticaret sirketi legv edildi Eyni zamanda Nankin muqavilesine gore yeni gomruk haqqi sahesinde muxtelif deyisiklik edilir ve yeni tarifler mueyyenlesirdi Bu normaya gore gomruk haqqi muqavile baglanan vaxt malin movcud qiymetinin 5 i mebleginde mueyyen edilirdi ve Cin hokumeti bu teyin olunmus meblegi artira bilmezdi Belelikle ingiltere 1842 ci ilde basa catan bu muharibeni asanliqla uddu Nankin razilasmasina esasen Cin boyuk tezminat vermeli oldu Honkonq adasi Ingiltereye verildi britaniyali tacirler ucun ise bes Cin limani acildi Oxsar muqavileleri Cin 1844 cu ilde Birlesmis Statlar ve Fransa ile 1851 ci ilde ise bir nece diger Avropa olkeleri ile imzalamali oldu Ikinci tiryek muharibesi ve taypinler usyani Ingiltere ve Fransa terefinden Cine qarsi baslanilan Ikinci tiryek muharibesi 1856 ci ilden 1860 ci ile qeder davam etmisdir Bu muharibede meglub olan Cin ecnebilerle ticaret ucun elave limanlar acmali ve missionerlerin Cinde yasamasina icaze vermeli oldu Qerb olkeleri Pekinde daimi diplomatik numayendelikler aca bilerdiler Ingiltere Tsyulun yarimadasini oz Honkonq koloniyasina elave etdi Rusiya Amurdan simala ve Ussuri cayindan serqe butun Cin erazilerini aldi Tiryek muharibeleri cenubi Cinin iqtisadiyyatini darmadagin etdi bu da bir cox kendli usyanlarina sebeb oldu Onlardan en boyuyu Xun Syutsyuan Yan Syutsin ve digerlerinin basciligi altinda taypinler usyani idi Taypinler xristianligi qedim Cin ideyalari ile birlesdiren yarimdini qrup idiler Mancur hakimiyyetine nifret elameti olaraq taypinler acilib tokulmus sac saxlayirdilar bu sebebden de uzunsaclilar leqebi almisdilar 1851 ci ilde onlar usyanin baslanmasini elan etdiler 1853 cu ilde ise qiyamcilar Yantszi vadisinde paytaxt Nankin olmaqla Boyuk seadet semavi dovletini Taypin tyanqo qurdular 1864 cu ilde 14 illik vetendas muharibesinden sonra hokumet qosunlari taypinleri darmadagin ede bildi Bu zaman Tsin sulalesi ecnebi hokumetlerden bezi herbi komek aldi onlar evveller baglanmis qeyri beraber muqavileleri quvvede saxlamaq ucun sulalenin qalmagini isteyirdiler XIX esrin sonlari XX esrin evvelleri 1870 ci ilden 1885 ci iledek qerb olkeleri ile davam eden bir sira munaqiseler 1894 cu ilde baslanan Cin yapon muharibesi ile evez olundu Cinliler quruda ve denizde bir nece sarsidici meglubiyyete ugradilar 1895 ci ilin aprelinde sulh muqavilesi imzalandi Muqavileye esasen Cin boyuk tezminat vermeli yapon tacirleri ucun Cinin daxili rayonlarinin qapilarini acmali ve Koreya uzerinde Yaponiyanin nezaretini tanimali idi Cin hemcinin 1683 cu ilde beri idare etdiyi Tayvan adasini da Yaponiyaya vermeli oldu Danisiqlar gedisinde Ingiltere Fransa Almaniya ve Rusiya dagilmaqda olan Cin imperiyasini ticaretde onlara daha artiq huquqlar vermeye mecbur etdi Bu dovrde Cin coxsayli Avropa koloniyalarina bolunmekde idi Lakin yerli milli vetenperver ehval ruhiyyenin artmasi olkenin mehv olmasinin qarsisini almaga komek etdi 1899 cu ilde Birlesmis Statlar diger qerb dovletlerini aciq qapi siyasetini qebul etmeye inandirdi bu da butun olkelerin Cinle beraber esasli ticaret huququnu temin edirdi Ayri ayri dovletler arasinda reqabet bu siyasetin qebul olunmasina esas oldu XIX sonunda bir cox cinli qerb ideyalarinin Cinde yayilmasina siddetle etiraz edirdi Cin qiyamcilari bu tesirlerle mubarize aparmaq ucun gizli cemiyyetler yaradirdilar Avropada bokscular adlandirilan Edalet ve hemreylik namine yumruq gizli antimancur teskilatinin uzvleri Pekindeki ecnebi diplomatlar mehellelerine hucum etmisdi Onlara Tsin ordusu destek verirdi Lakin birlesmis Avropa qosunlari bu usyani tez yatirdi Hokumet adminstrasiyasi qerb olkelerini oz loyalligina inandirmaq ucun var gucu ile calisirdi 1911 ci il muqavilesine esasen Cin 450 milyon kompensasiya odemeli ve oz erazisinde xarici qarnizonlarin yerlesmesine icaze vermeli idi 1901 ci ilden sonra bir sira islahatlar kecirmeye sey gosterildi Mancurlar dovlet qulluguna qebul ucun konfutsici ekspertizani legv etdiler muasir mektebler yaratdilar ve telebeleri xarice tehsil almaga gonderdiler Onlar hemcinin ordunu qerb numunesi ile yeniden teskil etdiler Bundan basqa Tsin sarayi merkezi hokumeti yeniden teskil etdi konstitusiya qebul etmeyi ved etdi ve vilayetlere oz qanunvericilik orqanini secmeye icaze verdi Lakin mancur islahatlari Tsin sulalesini xilas etmek ucun cox gec idi Cinin 1895 ci ilde Yaponiyaya meglub olmasindan sonra burada respublika qurulmasina yonleldilmis herekat vuset almaga baslamisdi Daha evvel 1894 cu ilde Qavayyada ixtisasca hekim Sun Yatsen 1866 1925 ci iller terefinden Cin intibah birliyi ilk Cin inqilabi teskilati yaradilmisdi Teskilat Quancjouda usyan qaldirmagi planlasdirirdi Lakin plan muveffeqiyyetsizliye ugradi Sun Yatsen gucle gizlene bildi 1905 ci ilde Yaponiyada olan Sun Yatsen bir nece inqilabi qrupalri birlesdirdi ve Cin birlesmis inqilab ittifaqi ni formalasdirdi Onun prinsipleri uc Xalq prinsipleri musteqillik demokratiya ve xalq hakimiyyetinden ibaret idi Sun Yatsen milletcilik dedikde mancur hakimiyyetinin devrilmesi xalq hakimiyyeti dedikde monarxiya evezine respublika xalqin rifahi dedikde ise her ekincinin oz tarlasi basa dusurdu 1905 ci ilden 1911 ci iledek Birlesmis ittifaqin uzvleri mancurlara qarsi bir sira ugursuz silahli usyan teskil etdiler Nehayet Cin teqvimi ile Sinxay ili sayilan 1911 ci ilin 10 oktyabrinda senaye seheri olan Ucanda bir qrup esger ugurla neticelenen usyan qaldirdi ve bunula da Sinxay usyaninin esasini qoydu Dekabrin evvellerinde butun merkezi cenubi ve simal qerbi vilayetler musteqilliklerini elan etdiler Birlesmis Statlarda olan Sun Yatsen Cine qayitdi Imperator Pu I taxtdan salindi 19 dekabr 1911 ci ilde Sun Yatsen Nankinde Cin respublikasinin muveqqeti prezidenti postuna secildi Lakin onun herbi desteyi yox idi ve hakimiyyet faktiki olaraq ele hemin mancur sulalesinin herbi quvveleri komandani Yuan Si Kayin eline kecdi O Sun Yatsene ultimatum verdi ya o xeyrine hakimiyyetden imtina edir ve bu halda xarici dovletler inqilabi taniyir ya da xarici mudaxile ve diger cetinlikler bas verecek Sun Yatsen inqilabin rifahi namine oz postundan el cekir ve Pekinde hakimiyyete herbcilerin Beyyan adlandirilan simal guruhu gelir Bu vaxtdan etibaren Cin yeni felakete regionculuga qerq olur ve olkede bir nece hakimiyyet merkezleri yaranir Her bir herbci oz ordusuna malik idi onlar orduya mecburen yeni esgerler yigir oz vergi ve maliyye menbelerini teyin edir kendlileri talan edirdiler Cin faktiki olaraq bir nece mahal knyazliqlarina parcalanmisdi Onlardan en guclusu Yuan Si Kayin basciliq etdiyi deste idi Lakin Sun Yatsen olkenin cenubunda demokratik quvveleri bir yere cemlesdirmeye ve Qomindan partiyasini Qo dovlet Min xalq Dan partiya yeni Xalq ve dovlet partiyasini yaratmaga muveffeq oldu Partiyanin esas bazasi olkenin cenubunda Kantonda Quancjou yerlesirdi Neticede Cinde iki baslica hakimiyyet merkezi emele geldi Yuan Si Kayin basciligi ile simal herbcilerinin yerlesdiyi Pekin ve Sun Yatsenin inqilabi demokratik hokumetinin oldugu Quancjou Qisa bir zaman kesiyinde Yuan Si Kayin imperatorun devrilmesinden sonra yaradilmis parlamenti buraxdi ve 1913 cu ilde Qomindana qadaga qoydu baxmayaraq ki o faktiki olaraq fealiyyetini cenubda davam etdirirdi Bu dovrde Yaponiya Cinin baslica xarici dusmenine cevrilmisdi Artiq I Dunya muharibesi basladiqda 1915 ci ilde Yaponiya Cine 21 alcaldici teleb ireli surdu ve Yuan Si Kay onlari qebul etmeli oldu 1916 ci ilde o oldu ve varisi yapon hokmranligindan azad olmaq meqsedile 1917 ci ilde Almaniya ve Avstriya Macaristana muharibe elan etdi Cinin Avstriya Macaristana qarsi muharibede istiraki Avropaya orada herbi yollar tikmek ucun 130 min yuk dasiyan fehle gondermeyinde ifade olunurdu Lakin cinlilerin umidleri dogrulmadi Bele ki 4 may 1919 cu ilde imzalandi buna da muvafiq olaraq Almaniya Imperiyasinin Cin torpaginda olan koloniyalari Yaponiyanin protektoratina kecdi Bu rusvayci sertler Cinde 4 may herekati ile neticelenen guclu vetenperverlik hisslerinin artmasina sebeb oldu Cinin en yeni tarixiBu dovr Cin tarixine en yeni merhele kimi daxil olmusdur 4 may herekati Cin inqilabinin kohne demokratik merheleden yeni demokratik merheleye kecidini gosterirdi O Cinde marksizm leninizmin yayilmasina ve bu telimin olkenin inqilabi praktikasi ile birlesmesine sebeb oldu Herekat tesekkul tapmasi ucun ideoloji ve kadr bazasi yaratdi Bu herekatin esas hereketverici quvvesi Pekin telebeleri professorlari ve umumilikde butun intelegensiya idi Bu qerarlara qarsi etirazlar dalgasinda ilk defe olaraq siyasi sehneye Cin fehle sinfi cixdi Sun Yatsen inqilabi merkezi ile yanasi 4 may 1919 cu ilde Kantonda Pekin universitetinin sosioloq professoru ve Cinin ilk marksistlerinden biri Li Dacjao oz yaninda ise goturduyu Xunan eyaletinden olan kitabxanaci Mao Tszedun ve Pekin universitetinin rektoru Intelegensiyanin boyuk numayendesi ile birlikde Cinde ilk marksist dernek yaratdilar Analoji dernek hemcinin Fransada tehsil almaqdan qayitmis Cjou Enlay terefinden yaradilmisdi Bu situasiyada Komintern basa dusurdu ki Cinde inqilabi veziyyet meydana gelir partiyanin yaranmasi ucun sertler yetisir ve tezlikle oraya oz numayendelerini gonderir Lakin bu numayende heyetinin qarsisinda murekkeb problem dururdu Cinde kime umid etmeli Bir terefden Sun Yatsen artiq yetkinlesmis Qomindan partiyasi ile real guc teskil edirdi diger terefden ise olkede yaranan marksist dernekler onlarin esasinda esl marksist partiya formalasdirmaga imkan verirdi Cox murekkeb danisiqlar esasinda kompromis qerara gelmek qebul olundu 1 iyul 1921 ci ilde tesis edilmis Cin Kommunist Partiyasi Kominterne ve Qomindana kollektiv uzv kimi daxil olur Heyatinin son illerinde Sun Yatsen daha solcu istiqamet almisdi Oz uc baslica prinsipleri milletcilik xalq hakimiyyeti ve xalq rifahini sonralar o uc diger prinsipde ifade edirdi SSRI ile ittifaq Kommunist Partiyasi ile ittifaq ve fehle ve kendlilere istinad Cin Kommunist Partiyasi Kominternin Qomindana kollektiv uzvluk haqqinda tovsiyesi uzerinde cox dusundu bele ki o basa dusurdu ki onlarin meqsedi kapitalist cemiyyetinin yeniden forfmalasdirilmasi Qomindanin Milli Demokratik inqilabdan yeni yadelli mustemlekecilerin olkeden qovulmasi ve milli dovletin yaradilmasindan ibaret olan meqsedile ust uste dusmurdu Lakin 1921 ci ilde dunyaya gelmis Cinin genc kommunist partiyasi Kominternin desteyini o cumleden maliyye ve kadr desteyini itirmekden qorxurdu 1925 ci ilde Sun Yatsen vefat edir ve Qomindanin rehberliyinde boyuk deyisiklikler baslayir Cin Ordulari komandani general Can Kaysi daha cox uze cixir ve ozunu SunYatsenin varisi kimi teqdim edir Onun heyat yoldasi Sun Meyin ve Sun Yatsenin heyat yoldasi Sun Tsinmin baci idiler onlarin atasi varli kapitalist olmusdu Bu dovrde Kantonda kommunistlerin qomindancilarla birge yaratdigi Kendli Herekati Mektebi fealiyyet gosterirdi burada Mao Tszedun ders kecirdi Kommunistler torpaga gore icare haqqinin mehsulun 25 den cox olmamasini seslendiren suar teblig edirdiler ki bu da o vaxtki Cin sertleri ucun boyuk tekamul idi cunki adeten kendlilerden butun mehsulun 80 ini alirdilar Cin kommunistleri bele hesab edirdiler ki klassik Komintern olkelerinden ferqli olaraq Cinde esas kend ve kendlilerdir bu sebebden Cin inqilabi senaye merkezlerinden baslamaqla ve proletariata istinad etmekle qelebe cala bilmez buna gore de o agirliq merkezini kendlere yoneltmeli orada inqilabi baza silahli quvveler yaratmali ve sonda aqrar inqilabla olke miqyasinda qalib gelmelidir 1926 ci ilde sovet telimatcilari sayesinde ozunu daha inamli hiss eden Can Kaysi Simal yurusune basladi Once o Uxani zebt etdi ve oz paytaxtini oraya kocurdu sonra ise Sanxaya hucuma basladi O zaman Sanxayda guclu ve gizli kommunist fealiyyeti movcud idi Cjou Enlay professor ve diger kommunistler orada umumi tetil teskil etmeye muveffeq oldular ve ele bu vaxt Can Kaysinin qosunlari sehere yaxinlasdilar Belelikle kommunistlerin ve qomindancilarin ugurlu birge feaiyyeti netiesinde 1927 ci ilin martinda Sanxay alindi Bu simal herbcilerine qarsi mubarizede cox boyuk qelebe idi lakin Can Kaysi basa dusurdu ki Sanxayin alinmasinda kommunistlerin boyuk emeyi onlarin reytinqini xeyli artirmisdir 12 aprel 1927 ci ilde Can Kaysi ve Qomindanin sag qanadi eksinqilabi cevrilis etdiler Hemin gun Sanxayin libasini deyismis qanqsterlerinin komeyile Cin Kommunist Partiyasinin esasini qoyan professor Li Dacjao da daxil olmaqla cox sayda kommunist olduruldu 1928 ci ilde Can Kaysi Pekine teref hereket edir ancaq Qomindanin paytaxti 1949 cu ile qeder Nankin olaraq qalir Qeyd etmek lazimdir ki hetta ugurlu simal yurusunden sonra Cin erazisinin ve ehalisinin yarisindan azi Can Kaysinin hakimiyyeti altinda qalir Bele ki Cinin simalinda ve simal serqinde hakimiyyet esasen yerli herbcilerin elinde idi Can Kaysi onlarla da mubarize aparmasina baxmayaraq esas quvveler kommunistlere qarsi idi Sanxaydan qacan Cjou Enlay ve sonradan kommunist olan kecmis Qomindan generali 1 avqust 1927 ci ilde Nancanda Qomindanlara qarsi usyan qaldirdi bu tarix cinliler terefinden milli azadliq ordusunun yaranmasi kimi qebul edilir Mao Tszedun ise Cansada usyan qaldirdi ve Din Qan San daglarinda Cu Qenin partizanlari ile gorusdu Belelikle birinci vetendas muharibesi Nancan usyani baslandi O zaman Kommunist Partiyasinin basinda Tsin Jisun dururdu Qeyd etmek lazimdir ki Komintern direktivleri Cinin genc Kommunist Partiyasi ucun dagidici idi cunki Komintern tekid edirdi ki Nancanda Canside Sanxayda hakimiyyeti ozlerine qaytarsinlar yeni senaye proletariati ugrunda mubarize aparsinlar Butun bu gosterisler neinki muveffeqiyyetsizliye ugradi eyni zamanda kommunistler ucun boyuk itkilere sebeb oldu bu da Mao Tszedunu bir daha emin etdi ki Kominterni esitmeye deymez ve onda o Kommunist Partiyasinin rehberliyine qarsi cixmaga basladi Kominternin sehv gosterislerinin iflasi ile elaqedar Can Kaysi kommunistlerin kicik ve sepelenmis bazalari etrafinda ceza yurusleri dairesini sixmaga basladi Bu situasiyada kommunistler strateji kocme heyata kecirmek qerarina geldiler onlar Yantszi cayi rayonundan simala Sansi Qansu ve Ninsya eyaletleri qovusuguna getmeyi qerara aldilar Bununla da 20 min adamin 10 min li 5 000 km tarixi yurusu baslandi onlardan yalniz 2 mini esas kommunistler son menteqeye catdilar 1935 ci ilde onlar Tszunyide tarixi mesveret kecirerek Komintern direktivlerini yeniden muzakire etdiler ve yuruse rehberlik eden Mao Tszedunu Merkezi Herbi Suranin bascisi teyin etdiler Bu dovrden etibaren 1945 ci ilde Partiyanin VII Qurultayinda Bas Katib olmasina baxmayaraq partiyanin butun islerini faktiki olaraq o idare edirdi Bu yurus zamani daha bir hadise bas vermisdi 18 sentyabr 1931 ci ilde yapon qosunlari Mancuriyaya Cinin uc simal serq eyaletine cixardildi ve imperator Pu Inin taxt tacina ikiyasli usagi oturtdular Bu Yaponiyanin Cine qarsi tecavuzunun baslangic merhelesi idi 1937 ci ilin 7 iyulunda Uluntsyao korpusu yaxinliginda Yaponiya Cine qarsi artiq irimiqyasli herbi emeliyyatlara basladi Bu merhelede Sovet Ittifaqi birinci novbede Cin inqilabinin qelebesi namine ikincisi ise oz tehlukesizliyi ucun Mao Tszedun ve Can Kaysinin birlesib yapon tecavuzunu def etmesinde maraqli idi Atasina tezyiq gostermek meqsedile Sovet Ittifaqi Can Kaysinin bu dovrde Uralmas zavodunda isleyen oglundan istifade edirdi Lakin butun bunlar nezere carpacaq neticeler vermirdi Bu zaman Can Kaysi Sianda general Ctan Syuelyanin basciligi ile simal herbcileri terefinden ele kecirilmisdi ve simal herbcileri ile danisiqlara gelen Cjou Enlay faktiki olaraq onun heyatini xilas edir Bir kommunist terefinden xilas edilmesi Can Kayside boyuk teessurat dogurur ve bu hadise butun sonraki proseslere tesir gosterir Belelikle 1937 ci ilin sentyabrinda Can Kaysi ve Mao Tszedun birge cebhe haqqinda Qomindan ve Kommunist Partiyasi arasinda her hansi silahli mubarizenin dayandirilmasi barede raziliga geldiler Cin Qirmizi Ordusunun adi sekkizinci inqilab ordusu ile evez olundu ve o Qomindan xalq inqilabi ordusunun hissesi oldu Can Kaysi Ali bas komandan teyin edildi sonralar ise partizan destelerinde yeni dorduncu ordu yaradildi ki bu da Can Kaysinin komandanliginda idi 9 may 1945 ci ilde Almaniya meglub edilse de Cin cebhesinde donus noqtesi yalniz 8 avqust 1945 ci ilde Sovet Ordusunun Mancuriyada Kvantun ordusunu darmadagin etmesinden sonra baslanmisdir Teslim edilmis yaponlarin butun silahlari Cin Kommunist Partiyasina verildiyinden o oz qosunlarini yeniden silahlandira bildi Artiq Amerika linkornu Missuride Yaponiyanin kapitulyasiya akti imzalananda kommunistlerin milyonluq yaxsi silahlanmis ordusu var idi Tezlikle Kommunist Partiyasi ile Can Kaysi arasinda munaqise yarandi ve o ozunun teqriben iki milyonluq terefdari ile Tayvana qacmali oldu ve bu zaman ozu ile olkenin butun qizil ehtiyatini ve boyuk miqdarda das qas goturdu Belelikle Cinde vetendas muharibesi basa catdi bele ki 7 ci Amerika donanmasinin ucbatindan Cin Tayvan bogazini kece bilmedi Oz novbesinde Can Kaysi qisa muddet erzinde yerli hakimiyyetin muqavimetini qirib Tayvanda mohkem Qomindan hakimiyyeti yaratdi Yapon kapitulyasiyasinin sertlerine esasen Cine yenice qaytarilmis Tayvan tezeden itirildi 1949 cu il sentyabrin 21 den 30 dek Pekinde Cin Xalq Siyasi Mesveret Surasinin CXSMS sessiyasi kecirildi onun isinde muxtelif partiyalarin xalq teskilatlarinin ve ehali tebeqelerinin numayendeleri o cumleden biteref demokratik xadimler istirak edirdi Sessiya muveqqeti Konstitusiya rolunu oynayan Umumi proqram qebul etdi Merkezi xalq hokumeti surasina seckiler kecirdi bunun da sedri Mao Tszedun secildi CXR Inzibati Surasinin sedri ve xarici isler naziri teyin olundu Oktyabrin 1 i Pekinde Tyananmen meydanina tentenli mitinqe yigisan 300 min insanin istiraki ile Sedr Mao Tszedun Cin Xalq Respulikasinin yarandigini resmi olaraq elan etdi Kommunistler hakimiyyete geldikden sonra ilk novbede kendlerde kollektivlesme prosesine basladilar Cinde kollektivlesme qolcomagligin bir sinif kimi legv edilmesi esasinda aparilmadi eksine onlar numunevi sahibkarlar kimi qebul edildi ve digerleri onlarla behse basladi Evvelce onlar qolcomaqlarin etrafinda muzdlu isci adlandirilan qarsiliqli komek ucun emek briqadalari yaratdilar Istehsalin artim heddi ile onlar yuksek tipli kooperativlere cevrildi Bu yolla onlar kend teserrufatinin kollektivlesmesine tedricen geldiler Cinde kollektivlesme ona gore lazim idi ki torpaqdan rasional istifade edilsin ve bu da oz musbet izini buraxdi Cinde kollektivlesmenin inkisafi Rusiyada oldugu kimi istehsalin azalmasina getirib cixarmadi eksine artim bas verdi Sexsi istehsalat ve ticaretde islahatlarla elaqedar Mao Tszedun deyirdi Bize tekce kapitalistlerin cibinde deyil hem de onlarin basindaki kapital lazimdir Her seyden once cinliler Cenub Serqi Asiyada yasayan diasporaya goz gezdirdiler ve onlarin her zaman Cine komek eden Honq Konqu var idi Xususile Sanxayda cox olan sexsi muessiseler dovlet xususi muessiselerine cevrilirdiler 1953 1956 ci illerde irimiqyasli sosial deyisiklikler heyata kecirilmis besillik plan 1953 1957 vaxtindan evvel yerine yetirilmisdi Istehsalatin baza sahelerinin butov sirasi yaradilmisdi Cinde ilk defe olaraq senaye olkesi ucun zeruri olan teyyareqayirma avtomobil senayesi agir ve deqiq masinqayirma energetika metallurgiya ve meden avadanliqlari istehsali coxasqarli polad ve elvan metal eridilmesi meydana gelmisdi Elm ve texnikanin inkisafinin 12 illik proqrami 956 1967 vaxtindan bir il evvel yerine yetirildi elm ve texnikanin bir cox yeni sahelerinin inkisafi daha suretli templerle gedirdi Bu onilliyin gedisinde CKP ve Cin hokumeti terefinden islenmis idareedici kursda bir sira ciddi sehvler de uze cixmisdi ki bu da xalq teserrufatinda cetinlikler toredirdi 1966 ci ilin mayindan 1976 ci ilin oktyabrinadek davam eden Boyuk medeni inqilab CKP MK Sedri Mao Tszedun terefinden baslanilmisdi ve onun rehberliyi altinda heyata kecirilirdi Lin Byao ve Tszyan Tsinin basciliq etdiyi eksinqilabi qruplasmalar Mao Tszedunun omrunun son illerinde buraxdigi sehvlerden istifade etdiler ve onun arxasinca olkeye ve xalqa felaket getiren genis fealiyyete basladilar Dovlete ve onun vetendaslarina CXR qurulduqdan sonraki butun muddet erzinde en agir itki ve en ciddi ziyan vuruldu Medeni inqilab zamani Mao Tszedun ciddi sehvler buraxmisdisa da onun butun heyat ve fealiyyeti tesdiq edir ki Cin inqilabi qarsisinda onun xidmetleri buraxilan xetalardan qat qat ustundur 1976 ci ilin oktyabrinda Cin Kommunist partiyasi genis xalq kutlelerinin desteyi ile Lin Byao ve Tsyan Tsinin eksinqilabi qruplasmasini darmadagin etdi Cin yeni inkisaf dovrune qedem qoydu 1977 ci ilin iyulunda butun olkenin tekidli telebi ile Den Syaopin medeni inqilab zamani kenarlasdirildigi butun partiya ve dovlet postlarina berpa olundu 1978 ci ilin dekabrinda kecirilen 11 ci cagiris CXR MK nin 3 cu plenumu Yeni Cinin yarandigi dovrden olkenin heyatinda en boyuk donus demek oldu onun qerarlari olke ve xalq ucun koklu ehemiyyet dasiyir 1978 ci ilden Cin islahatlar ve xarici elaqelerin genislendirilmesi siyasetini tetbiq etmeye girisdi ve bu zaman medeni inqilab dovrunde ve ondan evvelki illerde uze cixan solcu sehvleri tamamile ve isguzarcasina aradan qaldirdi Bu zaman olkenin modernlesdirilmesinin heyata kecirilmesi xalq teserrufatinin herterefli proporsional inkisafi iqtisadi ve siyasi sistemin islahati esas goturulerek tedricen sosialist modernlesmesinin Cin spesifikasi ile heyata kecirilmesinin istiqametlerini mueyyenlesdirilirdi 30 ilden artiq islahatlar ve aciqliq siyaseti erzinde Cinin simasi muhum deyisikliklere ugramisdir Bu gun olkede serait CXR in butun dovrunden yaxsidir bu da xalqa daha cox maksimal semere ve fayda getirir Bu fesilin sonunda oxucularin diqqetini asagidakilara celb etmek isterdik Butun tarixi erzinde Cinde bir cox parlaq sexsiyyetler olmusdur Onlar oz xalqina ve butovlukde beser cemiyyetine boyuk tohfeler vermisler Bu insanlarin arasinda filosoflar hekimler serkerdeler siyasetciler imperatorlar ve basqalri olmusdur XX esr Cin tarixinde dord parlaq sexsiyyeti ayirmaq olar Sun Yatsen Can Kaysi Mao Tszedun ve Den Syaopin Onlar oz olkeleri ve xalqlari ucun bir cox faydali ve ehemiyyetli isler gormusler Onlardan biri demokrat digeri amerikayonumlu xadim basqa biri kommunist digeri ise praqmatik olmusdur Lakin butun bu sexsiyyetler hamisi oz tefekkur formalarina ve bunlari kutlenin suuruna catdirma metodlarina gore eynidirler ve xarakterlerindeki ferqlere baxmayaraq onlarin butun seyleri mehsuldar olmusdur Cinliler onlari eyni cur sevir ve yad edirlr Cinliler ucun onlar hamisi birdir bele ki hamisinin arxasinda xususi Cin yolu ideologiyasi durur Cin medeniyyetiTexniki kesfler Erken orta esrlerde cinliler teserrufat ve medeniyyet sahesinde bir sira ugurlar qazandilar III V esrlerde cinliler xususi gilden ve bezi dag suxurlarindan cini qablar hazirlayirdilar Cin senetkarlari das komurle demir eritmeyi II esrde kagiz istehsal etmeyi VI VIII esrlerde kitab cap etmeyi oyrendiler 1041 1048 ci ilde Cin senetkari Bi Sen ayri ayri heroqliflerle kitab capinin esasini qoydu XI esrden etibaren ayn ayri heroqliflerden ibaret yigina sriftler ixtira edildi VIII esrde Cinin paytaxtinda Paytaxt xeberleri ilk gundelik qezet cap olunmaga basladi Cin denizcileri qedimde ixtira edilmis kompasi artiq XI esrde isledirdiler Cinde II esrde Seysmoskop III esrde spidometr ixtira edilmisdir Maarif ve elm Cinde maarif ve elm inkisaf edirdi Muxtelif sahelere ekincilik ipekcilik ve s dair derslikler cap olunurdu Her bir imperatorun dovrunde evvelki sulalelerin tarixine dair coxcildli kitablar cap edilirdi Cinliler deyirdiler Kecmisi unutma o geleceyin muellimidir Cin seyyahlari Merkezi Asiya Hindistan Indoneziya xalqlarinin meisetini tesvir etmisler Tibb inkisaf etmis Xan sulalesi dovrunde ilk Farmakologiya kitabi yazilmisdi VII esrde alimler palatasi yaradildi ve sonralar Xan akademiyasina cevrildi Bedii edebiyyat VIII IX esrler Cin poeziyasinin qizil dovru adlanir VIII esrde yasamis Du Fu Ceng arabalari haqqinda mahni poemasinda mubarize aparan kendlileri mudafie edirdi Memarliq ve incesenet III IV esrlerde buddizmin tesiri ile coxpilleli qulleler magara mebedler insa edilirdi Cinde budda dini esyalarini saxlamaq ucun paqodalar pavilyon seklinde budda mebedleri tikilirdi Cin ressamlari kagiz ve parca uzerinde renglerle zengin gozel peyzajlar tebiet menzereleri yaradirdilar Cinde bu menzerelere daglar ve sular deyirdiler Ressamlar meyveler cicek qus ve s sekiller cekirdiler Bele sekiller cicekler ve quslar adlanirdi Cinin paytaxtinda ressamliq akademiyasi acilmisdi VI esrde Tenna sehleb ciceyi adli musiqi pyesi ilk defe nota alinmisdi VIII esrde balet tamasalari genis yayilmisdi Istinadlar Nuruzade S C Asiya ve Afrika olkelerinin yeni tarixi XVII esrin I yarisi ve XIX esrin 70 ci illeri Sumqayit Azeri nesriyyati 2017 PDF 2022 03 25 tarixinde PDF Istifade tarixi 2019 11 05 Hemcinin baxXarici kecidler