Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalə . |
Çin fəlsəfəsi — Çin dünyagörüşünün əsaslarından biri.
Tarixi
, xüsusilə quldarlıq cəmiyyətinin formalaşdığı dövrdə (b.e.ə. VIII–VI əsrlərdə) ideologiyada iki tendensiya hökm sürürdü. Bunlar mühafizəkar və mütərəqqi, mistik və materialist xətlər idi. Bu iki tendensiya arasında gedən mübarizə gedişində 5 dünya elementi (metal, ağac, su, od, torpaq) haqqında sadəlövh materialist ideyalar getdikcə daha geniş şəkildə yayılırdı. Həmin dövrdə, eyni zamanda iki zidd başlanğıclar (in və yan), təbii qanun (dao) və s. haqqında II– I minilliklərin mövcud biliklərinin ümumiləşdirilməsi nəticəsi kimi təsəvvürlər geniş yayılmışdır.
Ümumiyyətlə, Çində fəlsəfi cərəyanların formalaşması b.e.ə. VI–V əsrlərə aiddir. Onlar Çin milli xarakterinin və sosial praktikanın bütün spesifikasını özündə əks etdirirdi. Çin fəlsəfəsi millətin patriarxal cizgilərini və praktikanın konkret əməli oriyentasiyasını təzahür etdirirdi. Çin fəlsəfəsində Qədim Hindistana və digər ölkələrə xas olan zəngin mifoloji zəmin yox dərəcəsindədir. Çin fəlsəfəsi əsas etibarilə praqmatikdir və axirət dünyasına deyil, bugünkü günün praktikasına müraciət etməsi ilə fərqlənir. Qədim Çin fəlsəfəsinin mənbələrini ilk Çin yazılı abidələri, xüsusilə məşhur "Dəyişikliklər kitabı" ("İtszin") və ona olan şərhlərdə axtarmaq lazımdır. Bu kitab "Şerlər kanonu"– "Şi tszin" kitabı ilə birlikdə Hindistanda Upanişadların oynadığı rola malik olmuşlar.
Daosizm
Qədim Çin fəlsəfəsinin inkişafında daosizm (Lao tszı– nın "dao") – şeylərin yolu haqqında təlimi mühüm rol oynamışdır. Lao– tszı (b.e.ə. VI əsrin ikinci yarısı və V əsrin birinci yarısı) daosizm fəlsəfəsi məktəbinin banisi olmuşdur. Filosofun əsas ideyası odur ki, insanların və təbiətin həyatı "səma iradəsi" ilə idarə olunmur, müəyyən yolla– dao ilə getməkdədir. Dao – şeylərin özünün təbii qanunudur. Həmin qanun Tsi (hava, efir) substansiyası ilə dünyanın əsasını təşkil edir. Lao–tszı ("qoca müəllim") belə hesab edirdi ki, dünyada hər şey hərəkətdə və dəyişmədədir, hər şey mütəmadi olaraq dəyişir. Bu inkişafın necə getməsindən asılı olmayaraq ədalət təntənə çalır. Qanun belədir. İnsan şeylərin təbii gedişinə qarışmamalıdır. İşə qarışmamaq, yaxud "hərəkətsizlik" (uvey– gerçəkliyə seyrçi münasibət) dao– nun insana münasibətdə əsas tələblərindən biridir. Bu, "təbiiliyə əməl edilməsi" deməkdir. Bu, adamların həm sosial, həm də fərdi fəaliyyətinə, həm də onların idraki fəaliyyət sahəsinə də aid edilir. Lao–tszının ideyaları təxminən b.e.ə. IV–III əsrə aid edilən "Dao– de tszin" kitabında ifadə olunmuşdur. Kitabda aşağıdakı anlayışlar işlədilir: De – daonun insanların davranışının, həmçinin şeylərdə predmetləşmiş konkret təzahürüdür. Tsi – daonun predmetləşməsi nəticəsində yaranan xırda maddi hissəciklərdir. Yüngül, işıqlı tsi hissəcikləri kişi başlanğıcı– yan–ı yaradır, ağır, qaranlıq hissəciklər isə qadın başlanğıcı in–i yaradır. Bu iki başlanğıcın çulğalaşması nəticəsində daoistlərin fikrincə dünyada olan bütün şeylər yaranır. Öz inkişafında bir sıra tsiklləri keçən "hər bir şey öz kökünə qayıdır, yəni ilkin hissəciklərə bölünür". Jen – insansevərlik. Li – ritual. Daoistlərə görə, adamların ilkin təbiətlə vəhdətinə qayıdışı, sənətdə və əkinçilikdə əmək alətlərindən imtina edilməsi, mürəkkəb ictimai təşkilatlardan– dövlətdən, siniflərə bölgüdən, alimlər təbəqəsinin müdrikliyindən imtina onlara sakit, xoşbəxt həyat keçirməyə imkan verər. Lao–tszı sosial gərginliyin səbəbkarı kimi hakimiyyət hərisləri olan eqoist müdrikləri sayırdı. Onları adamların arasında çaxnaşma salan adlandıraraq müdriklərə hörmət olunmasından imtina etməyi məsləhət görürdü. O, müdriklərə hörmət edilməməsini xalqın itaətə gətirilməsinin yeganə şərti hesab edirdi. Ümumiyyətlə, daosizmdə dialektik ideyalar, idrak təlimi, etik və sosial– siyasi baxışlar mühüm yer tutmuşdur.
Konfutsi təlimi
Daosizmdən sonra qədim Çində geniş yayılmış təlimlərdən biri də Konfutsi təlimidir. Təlimin banisi Kon–Fu–tszı (b.e.ə. 551– 479-cu illər, ona çox vaxt Konfutsi deyirlər)– görkəmli mütəfəkkir, siyasi xadim olmuşdur. O, qədim kitabları qaydaya salmış və "Dəyişikliklər kitabı"na ("İtszin") şərhləri tərtib etmişdir. O, müşavir olduğu Lu dövlətinin salnaməsini tərtib etmişdir. Konfutsinin baxışları başlıca olaraq "Söhbətlər və mühakimələr" ("Lun Yuy") kitabında toplanmışdır. Bu kitab onun ardıcılları və şagirdləri tərəfindən tərtib olunmuşdur. Konfutsi təlimində biz başqa bir ənənəni müşahidə edirik. Burada əyanlara hörmət, cəmiyyət içərisində subordinasiyanın ciddi şəkildə qorunması və digər etik normalara riayət edilməsi tələblərinə rast gəlmək mümkündür. "Syao"– "valideynlərə hörmət", "di"– "böyük qardaşa hörmət", "çjun"– "öz ağasına, hökmdara sədaqət" kimi kateqoriyalar konfutsi təlimində mühüm yer tutur. Konfutsi təhsilə və tərbiyəyə böyük yer verirdi. Bununla yanaşı o, belə hesab edirdi ki, əyanların nümayəndələri anadangəlmə hikmətə əsaslanan, ali bilik hesab olunan müdrikliyə nail olmalıdırlar. "Səma hökmdarı" nı və ruhların mövcudluğunu qəbul edən konfutsi taleyə inanır, daoistlərdən fərqli olaraq ənənəvi dini baxışları müdafiə edirdi. Bizim eradan əvvəl II əsrdə imperator Udinin zamanında konfutsiçilik qanuni qüvvəyə mindirilib, rəsmi Çin ideologiyası elan edilmişdir. Konfutsi özü isə ilahiləşdirilmişdi. "Lunyuy"kitabında aşağıdakı anlayışlar verilir: Jen (hərfən: "insansevərlik")– konfutsiçi etik kateqoriyasıdır. Jen prinsipi bildirir. "Özünə rəva görmədiyini, başqasına da rəva görmə." Li (hərfən: "seremonial", "ritual", "hörmət")– konfutsiçi etikanın kateqoriyası olub, geniş qaydalar məcmusunu əhatə edərək hakimlər və təəbələr, bütün ictimai qruplar– təbəqə, nəsil, ailə və s. arasında, eləcə də ayrı– ayrı adamlar arasında münasibətləri nizamlamağı əks etdirmişdir. Hindistanda vedizm hansı rolu oynayırdısa, Çin üçün də konfutsiçilik həmin əhəmiyyətə malik olmuşdur. O, mühüm ortodoksal (öz məsləkində ardıcıl və sabit olan) məktəb olmuşdur. Doğrudur Hindistanda çoxlu məktəb olsa da onlardan heç biri rəsmən prioritet məktəb hesab olunmamışdır. Çində isə əksinə, konfutsiçilik (b.e.ə. II əsrdə) rəsmi dövlət ideologiyası statusu əldə etmiş və onu yeni dövrə qədər saxlaya bilmişdir.
Konfutsiçiliyin əsas müddəaları aşağıdakılardır: 1. Konfutsi baxışlarının əsasında Səma haqqında ("Tyan") ənənəvi dini təsəvvürlər dururdu. Bu böyük başlanğıc, ali Allah öz iradəsini insana diqtə edirdi. Səma ümumi əcdaddır və baş hakimdir, dünyaya insan nəslini gətirərək ona həyati qaydalar bəxş edir. 2. Tyan kultu konfutsinin sosial təlimi ilə əlaqədar idi. Burada hər kəsin öz işini görməsi və subordinasiyaya uyğun olaraq hərəkəti nəzərdə tutulurdu. 3. Daosizmdən fərqli olaraq konfutsiçilikdə rituala, etiketə, yazılmayan qaydalara üstünlük verilir. Buna müvafiq olaraq Li– yə riayət edən "xeyirxah insan" haqqında təlim mövcud olmuşdur. "Xeyirxah insan", hər şeydən əvvəl, qanunları pozmamaq haqqında düşünür, o, ritualın tələblərinə riayət etməyə borcludur. Bu isə özündə bir çox əxlaqi qaydalara riayət edilməsini birləşdirir. Li– şeylərin qoyulmuş qaydasıdır. 4. Konfutsi həm də pedoqoq olmuşdur. Onun təlimində pedoqoqika, tərbiyə problemləri mühüm yer tutmuşdur. Burada qədim Çin ənənələrinin öyrənilməsinə diqqət yetirilmişdir. Konfutsiçilik özünün "ortalıq" nəzəriyyəsi ilə məşhurdur. Bu nəzəriyyə sonralar onun ardıcılları tərəfindən inkişaf etdirilmişdir. Məsələn, XII əsrdə Yeni konfutsiçilər "ortalıq haqqında" təlimin mənasını belə izah edirdilər: həyatın məqsədi– şeylərin mahiyyətini bilməkdir; şeylərin mahiyyətini yalnız biliyin köməyi ilə anlamaq mümkündür; bilik də öz növbəsində qəlbin təbiətini dəyişdirməyə və bədəni təkmilləşdirməyə kömək edə bilər. Biliyin əsasında "səma əqlinin" – qanunun dərk edilməsi durur. Əql – səma qanununu öyrədir ki, yalnız iki şey var: bunlar yalan və doğru olandır. Kim həqiqətə qulluq edirsə, xeyirxahlıq yaradır. Kim yalana qulluq edirsə, şər yaradır. Valideynlərə xidmət onlara hörmətlə bağlıdır. Ağaya xidmət ona sədaqətlə bağlıdır. Hər cür xidmət həqiqətin və yalanın fərqləndirilməsinin, həqiqətin seçilməsi isə onun əməllərə çevrilməsini tələb edir. Konfutsiçi konsepsiya insanla sosium, müəyyən qaydaların (Li) qoruması ilə bağlı harmoniya etikasına əsaslanır. Daosizm konsepsiyası isə insanla kosmosun harmonizasiyası ideyasını irəli sürür. "Çjuan– tszı" adlı qədim traktatda deyilir: Konfutsi təsdiq edirdi ki, o, "insanda səyahət edir", daoistlər isə deyirdilər ki, onlar "insandan kənarda səyahət edir". Belə nəticəyə gəlmək olar ki, konfutsiçilik Çin ənənəsinə, daosizm isə dünya fəlsəfəsinə mənsubdur. Daoistlərin sosiumdan kənara– kosmosa çıxmaq cəhdləri şəxsiyyətin "yer" dairəsindən, qapalılıqdan və dövlətçilikdən ümumibəşəriliyə çıxışı bildirir. Bütün zamanlarda insana ümumbəşəri keyfiyyətlər xas olmuşdur. Nəticədə insanın özünü mikrokosmos – kosmosun təbii elementi hesab etməsi mümkünlüyü irəli sürülmüşdür.
Mo-tszı fəlsəfi məktəbi
Qədim Çin fəlsəfəsində Mo– tszının (b.e.ə. 479–400-cü illər) idrak nəzəriyyəsi mühüm yer tutur. Məsələ burasındadır ki, qədim Çində rəqabət aparan "yüz məktəbdən" biri də Mo–tszının fəlsəfi məktəbi olmuşdur. Bu məktəb nəzəri–idraki problemlərin tədqiqində mühüm rol oynamışdır. Məktəbdə öyrənilən əsas kateqoriyalar: varlıq, məkan, zaman, keyfiyyət, səbəbiyyət və s. idi. Moistlər belə hesab edirdilər ki, idrak prosesinə səbəbiyyət prosesinə yanaşılan kimi yanaşmaq lazımdır. Şeylərin oxşarlığı və fərqlərini və onların cinsə görə bölgüsünü aşkar etmək zəruridir. Onlar biliyin həqiqiliyini yoxlamağın üç qaydasını təklif etmişlər. Birincisi, "əsas", daha dəqiq desək qədim müdriklərin təcrübə və mühakimələri; ikincisi, "mənbə", yəni faktlar; üçüncüsü, "tətbiq edilmə", yəni praktiki faydasıdır. Qeyd etmək lazımdır ki, Mo–tszı qədim Çinin körkəmli siyasi mütəfəkkiri olmuşdur. O, dövlətin mənşəyi və cəmiyyətin həyatında əməyin rolu haqqında dərin fikirlər söyləmişdir. O, konfutsiçiliyə, onun dövlət məmurlarının əbədiliyi ideyasına qarşı çıxış etmişdir. Mo–tszının etik–siyasi ideyaları on prinsipdə əks olunmuşdur. Bunlar: "müdrikliyə hörmət", "birliyə hörmət", "ümumi məhəbbət və ümumi fayda", "səma iradəsi", və s. dir Mo–tszı "ümumi məhəbbət və ümumi fayda" prinsipinə mühüm əhəmiyyət verməklə fatalizmi inkar etmişdir. Burada isə prinsipcə yəqin ki, Çin praktisizminin mənbəyi hiss olunur. Bununla yanaşı, Mo–tszı ənənəvi səma və ruhlar kultu ilə əlaqəsini kəsməmişdir. Təsadüfi deyildir ki, on prinsipin tərkibində səma və ruhlar haqqında da fikirlər vardır. Filosof belə hesab edirdi ki, onlarda mənəvi qüvvə vardır və həmin qüvvə adamları "ümumi məhəbbət və ümumi fayda" prinsipinə riayət etməyə məcbur edir. Mo–tszının və onun ardıcıllarının baxışlarını öyrənməyin əsas mənbəyi "Mo–tszı" adlı kitabdır. Mo–tszı cəmiyyətin və dövlətin inkişafını 13 fazaya ayırmışdır. Bunlar– "müdrikliyə hörmət" birliyə, vəhdətə hörmət və "ümumi məhəbbət və ümumi fayda"dır. Beləliklə, Mo–tszı təlimində şəxsi və dövlət etikası sıx surətdə əlaqələndirilmişdir. Şəxsi məhəbbətdən çox ictimai, yaxud "ümumi məhəbbət"ə eləcə də şəxsi faydadan çox ümumi faydaya üstünlük verilir. Bununla da Çin ənənəsində fərdə nisbətən sosium üstünlük əldə etməyə başladı. Bu isə Konfutsi təliminin tənqidi fonunda özünü daha aydın hiss etdirirdi. Özü də səmaya münasibət mənəvi problem kimi saxlanılırdı. Mo–tszının fikrincə, səma və ruhlar kultu sosial ədalətin bərqərar olmasına şərait yaradır. Göründüyü kimi, Çin fikrinin yüz məktəbindən üçünün konsepsiyası – daosizm, konfutsiçilik və Mo–tszının nəzəri– idraki konsepsiyası üstünlük təşkil etmişdir. İndi isə onlara əsasən Çin fəlsəfəsinin aşağıdakı xüsusiyyətlərini göstərə bilərik. 1. Çin fəlsəfəsində qnoseloji və məntiqi problemlər başlıca olaraq sadəlövh naturalizm mövqeyindən nəzərdən keçirilirdi. İdeal və transendental haqqındakı təsəvvürlər çox zəif inkişaf etmişdir. Bu da, öz növbəsində müstəqil elm kimi formal məntiqin və dialektikanın inkişafına mane olurdu. Çin filosofları "ziddiyyət" anlayışını (onsuz dialektika mümkün deyildir.) demək olar ki, işlətmirdilər. Doğrudur onlar əkslik anlayışını işlədirdilər. Məsələn, ortalıq təlimində "xeyir və şəri" fərqləndirməkdən söhbət açılmışdı. Həyatın məqsədi qəlbin vəzifəsidir. Qəlbin vəzifəsi və məqsədi biliyin köməyi ilə əldə edilir; biliyin əldə edilməsi nəticəsində xeyir və şəri fərqləndirmək, onun mahiyyətini başa düşmək mümkün olur. 2. Çin filosoflarının fəlsəfi terminlərdən şeylərin ierarxik qaydasını bərqarar etmək üçün vaxtaşırı istifadə olunurdu. Məntiqi metodologiyanın olmaması onun numeroloji metodologiya ilə əvəz olunmasına gətirib çıxarmışdı. O da öz növbəsində (öz aralarında simvolik və assosiativ əlaqəsi), say komplekslərindən və məkan strukturundan ibarət olmuşdur. Numerologiyanın əsasında üç rəqəm: 2, 3 və onların cəmi 5 rəqəmi dururdu. Şeylərin yarandığı gündən ona ikilik və beşlik xasdır. Qüvvələrin ikili ontologiyası in və yan; üçlü ontologiyası səma, torpaq, insan; beşli ontologiyası 5 element hesab olunurdu. Qədim Çin fəlsəfi qnoseologiyasına əsasən formasız zülmətdən iki ruh – kişi ruhu yan, qadın ruhu in doğulmuşdur. Kişi ruhu səmanı, qadın ruhu isə yeri idarə etməyə başlamışdır. Ümumiyyətlə, Qədim Şərq fəlsəfəsi dünya fəlsəfi fikrinin inkişafına böyük xidmət göstərmişdir.
Konfutsiçilik
Konfutsilik məktəbinin banisi Kun Konfutsi (E.ə. 551–479) hesab olunur. Konfutsilik təliminin əsası "qarşılıqlı məhəbbət" və "insana sevgi"dir. Bunlar birlikdə isə "doğru yol"u təşkil edirlər. Bu təlimə görə, hər bir şəxs, insanları sevməli və valideynlərinə hörmət etməlidir. Dövlət başında isə yalnız müdrik adam olmalı və tabelikdə olanları tərbiyə etməlidir. Demək olar ki, bu təlimin əsasını tərbiyə məsələləri təşkil edir.
Konfutsinin davamçısı Men-Tszı (E.ə. 372–289) belə bir nəzəriyyə irəli sürürdü ki, insanın həyatı ilahi iradəyə tabedir, bilik isə insanda anadangəlmə-dir. İnsan anadan olanda bilik ilahi, "Hüdudsuz ruh" tərəfindən ona verilir.
İnsan bu biliklərin köməyi ilə həyatın bütün suallarına cavab verməlidir. O, insanları bütün müvəffəqiyyətsizliklərin və bədbəxtliklərin səbəbini müəy-yənləşdirməyə, dözümlü və mərhəmətli olmağa çağırırdı.
Konfutsiliyin digər nümayəndəsi Syun-Tszının (E.ə. 298–238) təlimində isə mərkəzi xətt cəmiyyət və insan problemidir. O, iddia edirdi ki, göy, səma, təbiətin ayrılmaz bir hissəsi olan, materiyadır. Təbiətdə bütün hadisə və proseslər onun öz qanunları əsasında baş verir və dəyişir. Onun nəzərincə, insan taleyi ilahidən deyil, onun özündən asılıdır. Bundan əlavə insan aləmi dərk etmək və ondan öz xeyrinə istifadə etmək qabiliyyətinə malikdir. Cəmiyyət isə idarə edənlərdən və idarə olunanlardan təşkil olunmalı, cəmiyyət üzvlərinin bir hissəsi fiziki, digər hissəsi zehni əməklə məşğul olmalıdır. Göründüyü kimi Konfutsi fəlsəfəsi iki istiqamətdə; idealizm və materializm istiqamətlərində inkişaf etmişdir.
Moizm
Qədim Çində nüfuzlu məktəblərdən biri də əsası Mo-Tszı (E.ə. 479–400) tərəfindən qoyulmuş moizmdir. Bu məktəb iki əsr davam etmişdir. Bu təlim konfutsiliyə xas olan tale, alın yazısı anlayışlarını rədd edir və belə hesab edir ki, insanın taleyi yalnız onun ilahi iradədə təzahür edən "ümumi məhəbbət" prinsiplərini necə həyata keçirməsindən asılıdır. Moizm məktəbin nümayəndələri idrak nəzəriyyəsinin bəzi məsələlərini materialist nöqteyi-nəzərdən izah edirdilər. Onların fikrincə, idrakın 3 şərti var; 1)İnsanın hiss üzvləri; 2) Hiss üzvləri üçün obyekt olan xarici predmetlər; 3) Hiss üzvləri ilə xarici predmetlərin kontaktı. Hiss üzvləri xarici aləmin predmetləri ilə təmasda olduqda duyğu meydana gəlir. İdrak prosesinin başlanğıcı olan duyğu yalnız düşüncə ilə dərk edilə bilər. Ancaq bu yolla predmetin nə olduğunu dərindən dərk etmək olar.
Daosizm
Qədim Çin fəlsəfəsində özünəməxsus yer tutan digər fəlsəfi təlim daosizmdir. Bu məktəbin banisi Lao-Tszı (-V) hesab edilir. Daosizmin əsas kitabı "Daodesizm" adlanır. Konfusiçiliyin tam əksinə olaraq bu məktəbin nümayəndələri iddia edirdilər ki, təbiət və insanların həyatı "səmanın idarəsi" ilə deyil, dao tərəfindən müəyyən edilmiş təbii yolla inkişaf edir. Dao predmetlərin özlərinin təbii qanunu olub, hava (çi) ilə birlikdə dünyanın əsasını təşkil edir. Bu təlimə görə, dünyada bütün predmetlər hərəkətdə və dəyiş-mədədir.
Daosizmin digər nümayəndəsi Yan Çcu ( əsr) fövqəltəbii qüvvələrin mövcudluğunu rədd edir. O, iddia edirdi ki, hadisə və predmetlərin hamısı öz qanunları əsasında idarə olunurlar və daima dəyişilməkdədirlər. Yan Çcunun fikrincə, insan digər canlılardan yalnız öz ağlı ilə fərqlənir. İnsanın ruhu onun bədənindən ayrı mövcud ola bilməz, ölümdən sonra ruh da yox olur.
Daosizmin davamçılarından olan Çcuan-Tszının (-III əsr) nəzərincə, predmetlər aləmində yalnız daosizm təbii qanunu mövcuddur. O, iddia edirdi ki, suda mövcud olan kiçik hissəciklərdən (tszi) əvvəl heyvanlar, heyvanlardan isə insanlar əmələ gəlmişdir. Təbiətdə mövcud olan bütün cisim və predmetlər isə çi adlanan ilk başlanğıcdan əmələ gəlmişdir. Onun təlimində subyektiv dialektika özünəməxsus yer tutur. Onun fikrincə, nə qədər ki, cisimlər, predmetlər dəyişmə və inkişaf vəziyyətindədirlər, insanlar heç vaxt onların haqqında dəqiq təsəvvürə malik ola bilməzlər, çünki, obyektiv həqiqət yoxdur.
Xarici keçidlər
- Философия и религии Китая 2019-09-11 at the Wayback Machine.
- [1] [ölü keçid]
- Adil Əsədov. Fəlsəfə tarixindən etüdlər: İdeal və reallıq arasında ziddiyyət və onun Qərb, rus və Şərq təfəkküründə həll imkankarı. Bakı: Təknur, 2007. – 116s.
- Uill Dürant. Fəlsəfi hekayətlər: dünya fəlsəfəsinin ən görkəmli nümayəndələrinin həyat və baxışları. Azərbaycan dilinə tərcümə edən — fəlsəfə elmləri doktioru Adil Əsədov. Bakı: Zəkioğlu, 2006.
- Gunnar Skirbekk, Nils Gilye. Fəlsəfə tarixi. Azərbaycan dilinə tərcümə edən — fəlsəfə elmləri doktioru Adil Əsədov. Bakı: Zəkioğlu, 2007.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqale qaralama halindadir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Eger mumkundurse daha deqiq bir sablondan istifade edin Cin felsefesi Cin dunyagorusunun esaslarindan biri Tarixi xususile quldarliq cemiyyetinin formalasdigi dovrde b e e VIII VI esrlerde ideologiyada iki tendensiya hokm sururdu Bunlar muhafizekar ve mutereqqi mistik ve materialist xetler idi Bu iki tendensiya arasinda geden mubarize gedisinde 5 dunya elementi metal agac su od torpaq haqqinda sadelovh materialist ideyalar getdikce daha genis sekilde yayilirdi Hemin dovrde eyni zamanda iki zidd baslangiclar in ve yan tebii qanun dao ve s haqqinda II I minilliklerin movcud biliklerinin umumilesdirilmesi neticesi kimi tesevvurler genis yayilmisdir Umumiyyetle Cinde felsefi cereyanlarin formalasmasi b e e VI V esrlere aiddir Onlar Cin milli xarakterinin ve sosial praktikanin butun spesifikasini ozunde eks etdirirdi Cin felsefesi milletin patriarxal cizgilerini ve praktikanin konkret emeli oriyentasiyasini tezahur etdirirdi Cin felsefesinde Qedim Hindistana ve diger olkelere xas olan zengin mifoloji zemin yox derecesindedir Cin felsefesi esas etibarile praqmatikdir ve axiret dunyasina deyil bugunku gunun praktikasina muraciet etmesi ile ferqlenir Qedim Cin felsefesinin menbelerini ilk Cin yazili abideleri xususile meshur Deyisiklikler kitabi Itszin ve ona olan serhlerde axtarmaq lazimdir Bu kitab Serler kanonu Si tszin kitabi ile birlikde Hindistanda Upanisadlarin oynadigi rola malik olmuslar DaosizmQedim Cin felsefesinin inkisafinda daosizm Lao tszi nin dao seylerin yolu haqqinda telimi muhum rol oynamisdir Lao tszi b e e VI esrin ikinci yarisi ve V esrin birinci yarisi daosizm felsefesi mektebinin banisi olmusdur Filosofun esas ideyasi odur ki insanlarin ve tebietin heyati sema iradesi ile idare olunmur mueyyen yolla dao ile getmekdedir Dao seylerin ozunun tebii qanunudur Hemin qanun Tsi hava efir substansiyasi ile dunyanin esasini teskil edir Lao tszi qoca muellim bele hesab edirdi ki dunyada her sey hereketde ve deyismededir her sey mutemadi olaraq deyisir Bu inkisafin nece getmesinden asili olmayaraq edalet tentene calir Qanun beledir Insan seylerin tebii gedisine qarismamalidir Ise qarismamaq yaxud hereketsizlik uvey gercekliye seyrci munasibet dao nun insana munasibetde esas teleblerinden biridir Bu tebiiliye emel edilmesi demekdir Bu adamlarin hem sosial hem de ferdi fealiyyetine hem de onlarin idraki fealiyyet sahesine de aid edilir Lao tszinin ideyalari texminen b e e IV III esre aid edilen Dao de tszin kitabinda ifade olunmusdur Kitabda asagidaki anlayislar isledilir De daonun insanlarin davranisinin hemcinin seylerde predmetlesmis konkret tezahurudur Tsi daonun predmetlesmesi neticesinde yaranan xirda maddi hisseciklerdir Yungul isiqli tsi hissecikleri kisi baslangici yan i yaradir agir qaranliq hissecikler ise qadin baslangici in i yaradir Bu iki baslangicin culgalasmasi neticesinde daoistlerin fikrince dunyada olan butun seyler yaranir Oz inkisafinda bir sira tsiklleri kecen her bir sey oz kokune qayidir yeni ilkin hisseciklere bolunur Jen insanseverlik Li ritual Daoistlere gore adamlarin ilkin tebietle vehdetine qayidisi senetde ve ekincilikde emek aletlerinden imtina edilmesi murekkeb ictimai teskilatlardan dovletden siniflere bolguden alimler tebeqesinin mudrikliyinden imtina onlara sakit xosbext heyat kecirmeye imkan verer Lao tszi sosial gerginliyin sebebkari kimi hakimiyyet herisleri olan eqoist mudrikleri sayirdi Onlari adamlarin arasinda caxnasma salan adlandiraraq mudriklere hormet olunmasindan imtina etmeyi meslehet gorurdu O mudriklere hormet edilmemesini xalqin itaete getirilmesinin yegane serti hesab edirdi Umumiyyetle daosizmde dialektik ideyalar idrak telimi etik ve sosial siyasi baxislar muhum yer tutmusdur Konfutsi telimiDaosizmden sonra qedim Cinde genis yayilmis telimlerden biri de Konfutsi telimidir Telimin banisi Kon Fu tszi b e e 551 479 cu iller ona cox vaxt Konfutsi deyirler gorkemli mutefekkir siyasi xadim olmusdur O qedim kitablari qaydaya salmis ve Deyisiklikler kitabi na Itszin serhleri tertib etmisdir O musavir oldugu Lu dovletinin salnamesini tertib etmisdir Konfutsinin baxislari baslica olaraq Sohbetler ve muhakimeler Lun Yuy kitabinda toplanmisdir Bu kitab onun ardicillari ve sagirdleri terefinden tertib olunmusdur Konfutsi teliminde biz basqa bir eneneni musahide edirik Burada eyanlara hormet cemiyyet icerisinde subordinasiyanin ciddi sekilde qorunmasi ve diger etik normalara riayet edilmesi teleblerine rast gelmek mumkundur Syao valideynlere hormet di boyuk qardasa hormet cjun oz agasina hokmdara sedaqet kimi kateqoriyalar konfutsi teliminde muhum yer tutur Konfutsi tehsile ve terbiyeye boyuk yer verirdi Bununla yanasi o bele hesab edirdi ki eyanlarin numayendeleri anadangelme hikmete esaslanan ali bilik hesab olunan mudrikliye nail olmalidirlar Sema hokmdari ni ve ruhlarin movcudlugunu qebul eden konfutsi taleye inanir daoistlerden ferqli olaraq enenevi dini baxislari mudafie edirdi Bizim eradan evvel II esrde imperator Udinin zamaninda konfutsicilik qanuni quvveye mindirilib resmi Cin ideologiyasi elan edilmisdir Konfutsi ozu ise ilahilesdirilmisdi Lunyuy kitabinda asagidaki anlayislar verilir Jen herfen insanseverlik konfutsici etik kateqoriyasidir Jen prinsipi bildirir Ozune reva gormediyini basqasina da reva gorme Li herfen seremonial ritual hormet konfutsici etikanin kateqoriyasi olub genis qaydalar mecmusunu ehate ederek hakimler ve teebeler butun ictimai qruplar tebeqe nesil aile ve s arasinda elece de ayri ayri adamlar arasinda munasibetleri nizamlamagi eks etdirmisdir Hindistanda vedizm hansi rolu oynayirdisa Cin ucun de konfutsicilik hemin ehemiyyete malik olmusdur O muhum ortodoksal oz meslekinde ardicil ve sabit olan mekteb olmusdur Dogrudur Hindistanda coxlu mekteb olsa da onlardan hec biri resmen prioritet mekteb hesab olunmamisdir Cinde ise eksine konfutsicilik b e e II esrde resmi dovlet ideologiyasi statusu elde etmis ve onu yeni dovre qeder saxlaya bilmisdir Konfutsiciliyin esas muddealari asagidakilardir 1 Konfutsi baxislarinin esasinda Sema haqqinda Tyan enenevi dini tesevvurler dururdu Bu boyuk baslangic ali Allah oz iradesini insana diqte edirdi Sema umumi ecdaddir ve bas hakimdir dunyaya insan neslini getirerek ona heyati qaydalar bexs edir 2 Tyan kultu konfutsinin sosial telimi ile elaqedar idi Burada her kesin oz isini gormesi ve subordinasiyaya uygun olaraq hereketi nezerde tutulurdu 3 Daosizmden ferqli olaraq konfutsicilikde rituala etikete yazilmayan qaydalara ustunluk verilir Buna muvafiq olaraq Li ye riayet eden xeyirxah insan haqqinda telim movcud olmusdur Xeyirxah insan her seyden evvel qanunlari pozmamaq haqqinda dusunur o ritualin teleblerine riayet etmeye borcludur Bu ise ozunde bir cox exlaqi qaydalara riayet edilmesini birlesdirir Li seylerin qoyulmus qaydasidir 4 Konfutsi hem de pedoqoq olmusdur Onun teliminde pedoqoqika terbiye problemleri muhum yer tutmusdur Burada qedim Cin enenelerinin oyrenilmesine diqqet yetirilmisdir Konfutsicilik ozunun ortaliq nezeriyyesi ile meshurdur Bu nezeriyye sonralar onun ardicillari terefinden inkisaf etdirilmisdir Meselen XII esrde Yeni konfutsiciler ortaliq haqqinda telimin menasini bele izah edirdiler heyatin meqsedi seylerin mahiyyetini bilmekdir seylerin mahiyyetini yalniz biliyin komeyi ile anlamaq mumkundur bilik de oz novbesinde qelbin tebietini deyisdirmeye ve bedeni tekmillesdirmeye komek ede biler Biliyin esasinda sema eqlinin qanunun derk edilmesi durur Eql sema qanununu oyredir ki yalniz iki sey var bunlar yalan ve dogru olandir Kim heqiqete qulluq edirse xeyirxahliq yaradir Kim yalana qulluq edirse ser yaradir Valideynlere xidmet onlara hormetle baglidir Agaya xidmet ona sedaqetle baglidir Her cur xidmet heqiqetin ve yalanin ferqlendirilmesinin heqiqetin secilmesi ise onun emellere cevrilmesini teleb edir Konfutsici konsepsiya insanla sosium mueyyen qaydalarin Li qorumasi ile bagli harmoniya etikasina esaslanir Daosizm konsepsiyasi ise insanla kosmosun harmonizasiyasi ideyasini ireli surur Cjuan tszi adli qedim traktatda deyilir Konfutsi tesdiq edirdi ki o insanda seyahet edir daoistler ise deyirdiler ki onlar insandan kenarda seyahet edir Bele neticeye gelmek olar ki konfutsicilik Cin enenesine daosizm ise dunya felsefesine mensubdur Daoistlerin sosiumdan kenara kosmosa cixmaq cehdleri sexsiyyetin yer dairesinden qapaliliqdan ve dovletcilikden umumibeseriliye cixisi bildirir Butun zamanlarda insana umumbeseri keyfiyyetler xas olmusdur Neticede insanin ozunu mikrokosmos kosmosun tebii elementi hesab etmesi mumkunluyu ireli surulmusdur Mo tszi felsefi mektebiQedim Cin felsefesinde Mo tszinin b e e 479 400 cu iller idrak nezeriyyesi muhum yer tutur Mesele burasindadir ki qedim Cinde reqabet aparan yuz mektebden biri de Mo tszinin felsefi mektebi olmusdur Bu mekteb nezeri idraki problemlerin tedqiqinde muhum rol oynamisdir Mektebde oyrenilen esas kateqoriyalar varliq mekan zaman keyfiyyet sebebiyyet ve s idi Moistler bele hesab edirdiler ki idrak prosesine sebebiyyet prosesine yanasilan kimi yanasmaq lazimdir Seylerin oxsarligi ve ferqlerini ve onlarin cinse gore bolgusunu askar etmek zeruridir Onlar biliyin heqiqiliyini yoxlamagin uc qaydasini teklif etmisler Birincisi esas daha deqiq desek qedim mudriklerin tecrube ve muhakimeleri ikincisi menbe yeni faktlar ucuncusu tetbiq edilme yeni praktiki faydasidir Qeyd etmek lazimdir ki Mo tszi qedim Cinin korkemli siyasi mutefekkiri olmusdur O dovletin menseyi ve cemiyyetin heyatinda emeyin rolu haqqinda derin fikirler soylemisdir O konfutsiciliye onun dovlet memurlarinin ebediliyi ideyasina qarsi cixis etmisdir Mo tszinin etik siyasi ideyalari on prinsipde eks olunmusdur Bunlar mudrikliye hormet birliye hormet umumi mehebbet ve umumi fayda sema iradesi ve s dir Mo tszi umumi mehebbet ve umumi fayda prinsipine muhum ehemiyyet vermekle fatalizmi inkar etmisdir Burada ise prinsipce yeqin ki Cin praktisizminin menbeyi hiss olunur Bununla yanasi Mo tszi enenevi sema ve ruhlar kultu ile elaqesini kesmemisdir Tesadufi deyildir ki on prinsipin terkibinde sema ve ruhlar haqqinda da fikirler vardir Filosof bele hesab edirdi ki onlarda menevi quvve vardir ve hemin quvve adamlari umumi mehebbet ve umumi fayda prinsipine riayet etmeye mecbur edir Mo tszinin ve onun ardicillarinin baxislarini oyrenmeyin esas menbeyi Mo tszi adli kitabdir Mo tszi cemiyyetin ve dovletin inkisafini 13 fazaya ayirmisdir Bunlar mudrikliye hormet birliye vehdete hormet ve umumi mehebbet ve umumi fayda dir Belelikle Mo tszi teliminde sexsi ve dovlet etikasi six suretde elaqelendirilmisdir Sexsi mehebbetden cox ictimai yaxud umumi mehebbet e elece de sexsi faydadan cox umumi faydaya ustunluk verilir Bununla da Cin enenesinde ferde nisbeten sosium ustunluk elde etmeye basladi Bu ise Konfutsi teliminin tenqidi fonunda ozunu daha aydin hiss etdirirdi Ozu de semaya munasibet menevi problem kimi saxlanilirdi Mo tszinin fikrince sema ve ruhlar kultu sosial edaletin berqerar olmasina serait yaradir Gorunduyu kimi Cin fikrinin yuz mektebinden ucunun konsepsiyasi daosizm konfutsicilik ve Mo tszinin nezeri idraki konsepsiyasi ustunluk teskil etmisdir Indi ise onlara esasen Cin felsefesinin asagidaki xususiyyetlerini gostere bilerik 1 Cin felsefesinde qnoseloji ve mentiqi problemler baslica olaraq sadelovh naturalizm movqeyinden nezerden kecirilirdi Ideal ve transendental haqqindaki tesevvurler cox zeif inkisaf etmisdir Bu da oz novbesinde musteqil elm kimi formal mentiqin ve dialektikanin inkisafina mane olurdu Cin filosoflari ziddiyyet anlayisini onsuz dialektika mumkun deyildir demek olar ki isletmirdiler Dogrudur onlar ekslik anlayisini isledirdiler Meselen ortaliq teliminde xeyir ve seri ferqlendirmekden sohbet acilmisdi Heyatin meqsedi qelbin vezifesidir Qelbin vezifesi ve meqsedi biliyin komeyi ile elde edilir biliyin elde edilmesi neticesinde xeyir ve seri ferqlendirmek onun mahiyyetini basa dusmek mumkun olur 2 Cin filosoflarinin felsefi terminlerden seylerin ierarxik qaydasini berqarar etmek ucun vaxtasiri istifade olunurdu Mentiqi metodologiyanin olmamasi onun numeroloji metodologiya ile evez olunmasina getirib cixarmisdi O da oz novbesinde oz aralarinda simvolik ve assosiativ elaqesi say komplekslerinden ve mekan strukturundan ibaret olmusdur Numerologiyanin esasinda uc reqem 2 3 ve onlarin cemi 5 reqemi dururdu Seylerin yarandigi gunden ona ikilik ve beslik xasdir Quvvelerin ikili ontologiyasi in ve yan uclu ontologiyasi sema torpaq insan besli ontologiyasi 5 element hesab olunurdu Qedim Cin felsefi qnoseologiyasina esasen formasiz zulmetden iki ruh kisi ruhu yan qadin ruhu in dogulmusdur Kisi ruhu semani qadin ruhu ise yeri idare etmeye baslamisdir Umumiyyetle Qedim Serq felsefesi dunya felsefi fikrinin inkisafina boyuk xidmet gostermisdir KonfutsicilikEsas meqale Konfutsicilik Konfutsilik mektebinin banisi Kun Konfutsi E e 551 479 hesab olunur Konfutsilik teliminin esasi qarsiliqli mehebbet ve insana sevgi dir Bunlar birlikde ise dogru yol u teskil edirler Bu telime gore her bir sexs insanlari sevmeli ve valideynlerine hormet etmelidir Dovlet basinda ise yalniz mudrik adam olmali ve tabelikde olanlari terbiye etmelidir Demek olar ki bu telimin esasini terbiye meseleleri teskil edir Konfutsinin davamcisi Men Tszi E e 372 289 bele bir nezeriyye ireli sururdu ki insanin heyati ilahi iradeye tabedir bilik ise insanda anadangelme dir Insan anadan olanda bilik ilahi Hududsuz ruh terefinden ona verilir Insan bu biliklerin komeyi ile heyatin butun suallarina cavab vermelidir O insanlari butun muveffeqiyyetsizliklerin ve bedbextliklerin sebebini muey yenlesdirmeye dozumlu ve merhemetli olmaga cagirirdi Konfutsiliyin diger numayendesi Syun Tszinin E e 298 238 teliminde ise merkezi xett cemiyyet ve insan problemidir O iddia edirdi ki goy sema tebietin ayrilmaz bir hissesi olan materiyadir Tebietde butun hadise ve prosesler onun oz qanunlari esasinda bas verir ve deyisir Onun nezerince insan taleyi ilahiden deyil onun ozunden asilidir Bundan elave insan alemi derk etmek ve ondan oz xeyrine istifade etmek qabiliyyetine malikdir Cemiyyet ise idare edenlerden ve idare olunanlardan teskil olunmali cemiyyet uzvlerinin bir hissesi fiziki diger hissesi zehni emekle mesgul olmalidir Gorunduyu kimi Konfutsi felsefesi iki istiqametde idealizm ve materializm istiqametlerinde inkisaf etmisdir MoizmEsas meqale Moizm Qedim Cinde nufuzlu mekteblerden biri de esasi Mo Tszi E e 479 400 terefinden qoyulmus moizmdir Bu mekteb iki esr davam etmisdir Bu telim konfutsiliye xas olan tale alin yazisi anlayislarini redd edir ve bele hesab edir ki insanin taleyi yalniz onun ilahi iradede tezahur eden umumi mehebbet prinsiplerini nece heyata kecirmesinden asilidir Moizm mektebin numayendeleri idrak nezeriyyesinin bezi meselelerini materialist noqteyi nezerden izah edirdiler Onlarin fikrince idrakin 3 serti var 1 Insanin hiss uzvleri 2 Hiss uzvleri ucun obyekt olan xarici predmetler 3 Hiss uzvleri ile xarici predmetlerin kontakti Hiss uzvleri xarici alemin predmetleri ile temasda olduqda duygu meydana gelir Idrak prosesinin baslangici olan duygu yalniz dusunce ile derk edile biler Ancaq bu yolla predmetin ne oldugunu derinden derk etmek olar DaosizmEsas meqale Daosizm Qedim Cin felsefesinde ozunemexsus yer tutan diger felsefi telim daosizmdir Bu mektebin banisi Lao Tszi V hesab edilir Daosizmin esas kitabi Daodesizm adlanir Konfusiciliyin tam eksine olaraq bu mektebin numayendeleri iddia edirdiler ki tebiet ve insanlarin heyati semanin idaresi ile deyil dao terefinden mueyyen edilmis tebii yolla inkisaf edir Dao predmetlerin ozlerinin tebii qanunu olub hava ci ile birlikde dunyanin esasini teskil edir Bu telime gore dunyada butun predmetler hereketde ve deyis mededir Daosizmin diger numayendesi Yan Ccu esr fovqeltebii quvvelerin movcudlugunu redd edir O iddia edirdi ki hadise ve predmetlerin hamisi oz qanunlari esasinda idare olunurlar ve daima deyisilmekdedirler Yan Ccunun fikrince insan diger canlilardan yalniz oz agli ile ferqlenir Insanin ruhu onun bedeninden ayri movcud ola bilmez olumden sonra ruh da yox olur Daosizmin davamcilarindan olan Ccuan Tszinin III esr nezerince predmetler aleminde yalniz daosizm tebii qanunu movcuddur O iddia edirdi ki suda movcud olan kicik hisseciklerden tszi evvel heyvanlar heyvanlardan ise insanlar emele gelmisdir Tebietde movcud olan butun cisim ve predmetler ise ci adlanan ilk baslangicdan emele gelmisdir Onun teliminde subyektiv dialektika ozunemexsus yer tutur Onun fikrince ne qeder ki cisimler predmetler deyisme ve inkisaf veziyyetindedirler insanlar hec vaxt onlarin haqqinda deqiq tesevvure malik ola bilmezler cunki obyektiv heqiqet yoxdur Xarici kecidlerFilosofiya i religii Kitaya 2019 09 11 at the Wayback Machine 1 olu kecid Adil Esedov Felsefe tarixinden etudler Ideal ve realliq arasinda ziddiyyet ve onun Qerb rus ve Serq tefekkurunde hell imkankari Baki Teknur 2007 116s Uill Durant Felsefi hekayetler dunya felsefesinin en gorkemli numayendelerinin heyat ve baxislari Azerbaycan diline tercume eden felsefe elmleri doktioru Adil Esedov Baki Zekioglu 2006 Gunnar Skirbekk Nils Gilye Felsefe tarixi Azerbaycan diline tercume eden felsefe elmleri doktioru Adil Esedov Baki Zekioglu 2007