Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Taypin üsyanı(1850–1864) — Çində kəndli müharibəsi.
Tarixi
XIX əsrin üçüncü rübü yenə də sosial narazılığın nəticəsi kimi bir sıra iğtişaşlar görürdü. XIX əsrin birinci yarısında Taypinin ("taypin" sözü çin dilində "dinc", "sülhsevər"demək idi) vətəni olan Kvantun əyalətini sosial iğtişaş bürüdü. Tiryək müharibəsindən sonra hökumətin nüfuzu tənəzzülə uğramışdı, qulluqçular icma düşmənçiliyini barışdırmaq sahəsində öz qabiliyyətlərini itirmişdilər. Belə münaqişələrin ən böyüyü yerli sakinlərlə gəlmə sakinlər adlanan hakkalarla – onlar keçmiş vaxtlarda bu əyalətə mərkəzi Çindən gəlmişdilər, baş verdi. Yeni din kimi yaranan Allaha sitayiş edənlər assosiasiyasının ardıcılları şaxtaçılar, ağac kömürü istehsal edən fəhlələr və kasıb kəndlilər idi. Onların əksəriyyəti hakkalara məxsus adamlar idi. Üsyana Tiryək müharibəsi nəticəsində meydana gələn yüksək inflyasiyaya nəticəsində və iri mülkədarların qoyduqları ağır vergidən daha çox yoxsullaşan minlərlə kəndlilər qoşulmuşdular.
1851-ci ildə yaranan yeni dövlət Taypin Tien-kuo (Böyük sülhün səma səltənəti) adlanırdı. Taypin üsyanının başçısı Hun Hsiu-çüan özünü İisus Xristin qardaşı adlandırırdı və o, Səma kralı elan edildi. Yeni dövlət iri torpaq sahibliyinin ləğv edildiyini elan etdi. Torpaqlar bərabər qaydada bölünməli və xalqa paylanmalı idi. 1852-ci ildə onlar imperial ordunu mühasirədə saxladı, sonra mühasirəni qaldırıb, Hunanın içərilərinə soxuldular. 1853-cü ildə Nankini işğal edib, onu özlərinin paytaxtı etdilər.
Taypin dininin özəyi monoteizm olmaqla fundamental protestant xristianlığına bənzəyirdi. Bu din həm də güclü anti-mancurizmlə (Tsin sülaləsinin hakimiyətinə qarşı mübarizə kimi) qarışmaqla, Çin mədəni ənənəsinə qarşı münasibətdə də tolerant deyildi. Bu siyasi-dini mürəkkəblik Taypinin döyüşən ruhu tərəfindən möhkəm qaydada dəstəklənirdi. Taypin dini ideyalarının, əxlaqının və institutlarının başlanğıcı öz izini Çin ənənəsindən götürə bilərdi. Taypinlər Nankində məskunlaşdıqdan sonra kənd məmurları təyin edildi, primitiv kommunizm ideyalarına uyğun olaraq onlar əkin torpaqlarını yenidən bölüşdürməyi planlaşdırırdılar. Lakin faktiki olaraq torpaq islahatı həyata keçirilən deyildi, kəndlərdə məmur vəzifələri başlıca olaraq keçmiş torpaq sahibləri və ya yerli hökumətlərin məmurları ilə dolmuşdu.
1853-cü ilin mayında Taypin Şimali Çinə ekspedisiya göndərdi, lakin 1855-ci ilin yazında nəticədə məğlub oldu. Bundan sonra Yantszı vadisindəki əlamətlər mübarizənin başlıca səhnəsinə çevrildi. Həmin illərin hökumət orduları pis intizama malik idilər, ona görə də başqa çıxış yolu olmadığından yerli milisə bel bağlamalı olurdular. Bu yerli ordular kənd fermerlərindən ibarət idi və Konfutsi ortodoksiyasını himayə etmək missiyasından və sadəcə öz kəndlərini mühafizə etməkdən daha çox genişmiqyaslı əməliyyatlar həyata keçirirdilər. Yerli kiçik torpaq sahibləri onları lazım olan pul fondu ilə təmin edirdilər.
Çindəki Taypin üsyanı (1850–1864-cü illər) nəticəsində on milyonlarla insan həlak olmuşdu. Bu tarixdəki ən qanlı və dağıdıcı vətəndaş müharibəsidir. Bəzi tarixçilər mübaliğəyə yol verərək, onun qurbalarının sayını bəşəriyyətin I Dynya müharibəsində verdiyi dəhşətli rüsumun miqdarı ilə müqayisə edirlər. Əlbəttə, tarixdə əvvəllər mövcud olmuş və onunla elə eyni vaxtda gedən vətəndaş müharibələrindən kəskin surətdə fərqlənirdi. ABŞ-də təqribən eyni dövrdə gedən Vətəndaş müharibəsində isə həlak olanların sayı 600 min nəfər olmuşdu.
Taypin tədricən darmadağın edildi və 1861-ci ilin oktyabrında inqilabi səbəb artıq sıradan çıxdı. 1864-cü ilin iyulunda Nankinin ələ keçirilməsi ilə dünya tarixindəki ən böyük vətəndaş müharibələrindən biri başa çatdı. Onların enerjiləri də tükəndi. Üstəlik, din fanatizm, baxmayaraq ki, onu döyüşçülərin özü ilhamlandırmışdı, hərbi və inzibati işləri ələ keçirməyə mane oldu. Ənənəvi mədəniyyətə qarşı dözümsüzlük də həmçinin xırda torpaq sahiblərini və onlara bənzərləri bu hərəkatdan uzaqlaşdırırdı.
Yunnanda, Şensidə və Kansudakı müsəlman üsyanları həmin əyalətlərdə çinlilərlə müsəlmanlar arasında toqquşmalardan öz başlanğıcını götürmüşdü. Dini rəğbətsizlik nəzərə alınmalı idi, lakin daha əhəmiyyətlisi sosial və siyasi fon idi.
Müsəlman-çinli rəqabəti 1821-ci ildən meydana gəlmişdi. Hökumət qulluqçuları çinliləri müdafiə etmişdilər və müsəlmanlar həm çinlilərə, həm də hakimiyyətə qarşı mübarizəyə qalxmağa məcbur olmuşdular.
1862-ci ildə Şensidəki digər müsəlman iğtişaşı Kansuya və Şərqi Türküstana yayıldı və 15 il ərzində davam etdi. Üsyanın sonrakı səhnəsində üsyançılar imperial ordu tərəfindən məğlub edildikdə, Kansuya qaçdılar və bu əyalət mübarizənin başlıca teatrına çevrildi. Şensidə və Kansuda çoxlu müsəlman liderləri var idi, lakin onlar nə ümumi qərargaha, nə də vahid siyasətə malik deyildilər.
Həmçinin bax
İstinadlar
- "Hakka" 2015-05-03 at the Wayback Machine, , accessed 31 March 2011.
- Илюшечкин В. П. Крестьянская война тайпинов. М., 1967.
- Кара-Мурза Г. С. Тайпины. М., 1950.
- Тайпинское восстание 1850–1864. Сборник документов. М., 1960.
- Новая история Китая. М., 1972.
- История Востока в 6 томах. Том IV книга 1 "Восток в новое время (конец XVIII — начало XX в.)". М., "Восточная литература" РАН, 2004.
Xarici keçidlər
- По материалам Советской военной энциклопедии в 8-и томах, т. 7.
- Восстание тайпинов и Небесное государство Великого благоденствия 2009-12-17 at the Wayback Machine
- Величайшая катастрофа в истории: Тайпинское восстание в Китае
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Taypin usyani 1850 1864 Cinde kendli muharibesi Cin tarixiCin tarixiMedeniyyet Din Felsefe MifologiyasiDao Daosizm Leqizm Tao Te Cinq Konfutsicilik Kon Fu Dzi Lao tszi Moizm Mo tszi In ve Yan 36 stratagem Citkundo Kunq fu Tay ci cuan Usu Vin Cun Dim Mak SaolinSya sulalesiSan sulalesiCjou sulalesi Qerbi CjouSerqi Cjou Yaz PayizDoyusen carliqlar qarisiq dovrHan sulalesi Qerbi HanSin sulalesi Van ManSerqi HanUc carliq Vey Su UCzin Qerbi Czin16 barbar Serqi CzinCenub ve Simal sulaleleriSuy sulalesiTan sulalesiLiaoSun imperiyasiQerbi Sya Cenubi SunYuan sulalesiMin sulalesiTsin sulalesiCin RespublikasiCin Xalq Respublikasi Cin RespublikasibaxredakteTarixiXIX esrin ucuncu rubu yene de sosial naraziligin neticesi kimi bir sira igtisaslar gorurdu XIX esrin birinci yarisinda Taypinin taypin sozu cin dilinde dinc sulhsever demek idi veteni olan Kvantun eyaletini sosial igtisas burudu Tiryek muharibesinden sonra hokumetin nufuzu tenezzule ugramisdi qulluqcular icma dusmenciliyini barisdirmaq sahesinde oz qabiliyyetlerini itirmisdiler Bele munaqiselerin en boyuyu yerli sakinlerle gelme sakinler adlanan hakkalarla onlar kecmis vaxtlarda bu eyalete merkezi Cinden gelmisdiler bas verdi Yeni din kimi yaranan Allaha sitayis edenler assosiasiyasinin ardicillari saxtacilar agac komuru istehsal eden fehleler ve kasib kendliler idi Onlarin ekseriyyeti hakkalara mexsus adamlar idi Usyana Tiryek muharibesi neticesinde meydana gelen yuksek inflyasiyaya neticesinde ve iri mulkedarlarin qoyduqlari agir vergiden daha cox yoxsullasan minlerle kendliler qosulmusdular 1851 ci ilde yaranan yeni dovlet Taypin Tien kuo Boyuk sulhun sema selteneti adlanirdi Taypin usyaninin bascisi Hun Hsiu cuan ozunu Iisus Xristin qardasi adlandirirdi ve o Sema krali elan edildi Yeni dovlet iri torpaq sahibliyinin legv edildiyini elan etdi Torpaqlar beraber qaydada bolunmeli ve xalqa paylanmali idi 1852 ci ilde onlar imperial ordunu muhasirede saxladi sonra muhasireni qaldirib Hunanin icerilerine soxuldular 1853 cu ilde Nankini isgal edib onu ozlerinin paytaxti etdiler Taypin dininin ozeyi monoteizm olmaqla fundamental protestant xristianligina benzeyirdi Bu din hem de guclu anti mancurizmle Tsin sulalesinin hakimiyetine qarsi mubarize kimi qarismaqla Cin medeni enenesine qarsi munasibetde de tolerant deyildi Bu siyasi dini murekkeblik Taypinin doyusen ruhu terefinden mohkem qaydada desteklenirdi Taypin dini ideyalarinin exlaqinin ve institutlarinin baslangici oz izini Cin enenesinden goture bilerdi Taypinler Nankinde meskunlasdiqdan sonra kend memurlari teyin edildi primitiv kommunizm ideyalarina uygun olaraq onlar ekin torpaqlarini yeniden bolusdurmeyi planlasdirirdilar Lakin faktiki olaraq torpaq islahati heyata kecirilen deyildi kendlerde memur vezifeleri baslica olaraq kecmis torpaq sahibleri ve ya yerli hokumetlerin memurlari ile dolmusdu 1853 cu ilin mayinda Taypin Simali Cine ekspedisiya gonderdi lakin 1855 ci ilin yazinda neticede meglub oldu Bundan sonra Yantszi vadisindeki elametler mubarizenin baslica sehnesine cevrildi Hemin illerin hokumet ordulari pis intizama malik idiler ona gore de basqa cixis yolu olmadigindan yerli milise bel baglamali olurdular Bu yerli ordular kend fermerlerinden ibaret idi ve Konfutsi ortodoksiyasini himaye etmek missiyasindan ve sadece oz kendlerini muhafize etmekden daha cox genismiqyasli emeliyyatlar heyata kecirirdiler Yerli kicik torpaq sahibleri onlari lazim olan pul fondu ile temin edirdiler Cindeki Taypin usyani 1850 1864 cu iller neticesinde on milyonlarla insan helak olmusdu Bu tarixdeki en qanli ve dagidici vetendas muharibesidir Bezi tarixciler mubaligeye yol vererek onun qurbalarinin sayini beseriyyetin I Dynya muharibesinde verdiyi dehsetli rusumun miqdari ile muqayise edirler Elbette tarixde evveller movcud olmus ve onunla ele eyni vaxtda geden vetendas muharibelerinden keskin suretde ferqlenirdi ABS de teqriben eyni dovrde geden Vetendas muharibesinde ise helak olanlarin sayi 600 min nefer olmusdu Taypin tedricen darmadagin edildi ve 1861 ci ilin oktyabrinda inqilabi sebeb artiq siradan cixdi 1864 cu ilin iyulunda Nankinin ele kecirilmesi ile dunya tarixindeki en boyuk vetendas muharibelerinden biri basa catdi Onlarin enerjileri de tukendi Ustelik din fanatizm baxmayaraq ki onu doyusculerin ozu ilhamlandirmisdi herbi ve inzibati isleri ele kecirmeye mane oldu Enenevi medeniyyete qarsi dozumsuzluk de hemcinin xirda torpaq sahiblerini ve onlara benzerleri bu herekatdan uzaqlasdirirdi Yunnanda Senside ve Kansudaki muselman usyanlari hemin eyaletlerde cinlilerle muselmanlar arasinda toqqusmalardan oz baslangicini goturmusdu Dini regbetsizlik nezere alinmali idi lakin daha ehemiyyetlisi sosial ve siyasi fon idi Muselman cinli reqabeti 1821 ci ilden meydana gelmisdi Hokumet qulluqculari cinlileri mudafie etmisdiler ve muselmanlar hem cinlilere hem de hakimiyyete qarsi mubarizeye qalxmaga mecbur olmusdular 1862 ci ilde Sensideki diger muselman igtisasi Kansuya ve Serqi Turkustana yayildi ve 15 il erzinde davam etdi Usyanin sonraki sehnesinde usyancilar imperial ordu terefinden meglub edildikde Kansuya qacdilar ve bu eyalet mubarizenin baslica teatrina cevrildi Senside ve Kansuda coxlu muselman liderleri var idi lakin onlar ne umumi qerargaha ne de vahid siyasete malik deyildiler Hemcinin baxTzin sulalesiIstinadlar Hakka 2015 05 03 at the Wayback Machine accessed 31 March 2011 Ilyushechkin V P Krestyanskaya vojna tajpinov M 1967 Kara Murza G S Tajpiny M 1950 Tajpinskoe vosstanie 1850 1864 Sbornik dokumentov M 1960 Novaya istoriya Kitaya M 1972 Istoriya Vostoka v 6 tomah Tom IV kniga 1 Vostok v novoe vremya konec XVIII nachalo XX v M Vostochnaya literatura RAN 2004 Xarici kecidlerVikianbarda Taypin usyani ile elaqeli mediafayllar var Po materialam Sovetskoj voennoj enciklopedii v 8 i tomah t 7 Vosstanie tajpinov i Nebesnoe gosudarstvo Velikogo blagodenstviya 2009 12 17 at the Wayback Machine Velichajshaya katastrofa v istorii Tajpinskoe vosstanie v Kitae