XI əsrə qədər Cənubi Qafqazda hun və türk fəaliyyəti müxtəlif tayfaların hunlar xəzərlər sabir türkləri və s və dövlətlə

XI əsrə qədər Cənubi Qafqazda hun və türk fəaliyyəti— müxtəlif tayfaların (hunlar, xəzərlər, sabir türkləri və s.) və dövlətlərin (Göytürk xaqanlığı, Xəzər xaqanlığı) bölgəyə etdikləri hücumlar, bura ilə ticarət və mədəniyyət əlaqələri, burada məskunlaşması.

Tarixi

Təmsili rəsmlər: Hun hökmdarı Attilanın modeli (solda) , Qərbi Göytürk dövlət adamları (mərkəzdə), avar, bulqar və ya xəzər döyüşçününü təsvir edildiyi qab (sağda)

Şimali Qafqazda tarixən sabir, bulqar, avar, xəzər, abdel, eftali, saraqur (sirurqur), onoqur (auanqur) kimi köçəri tayfalar yaşamışdır. Bu xalqların Hun-bulqar birliyi, sabir idarəçiliyindəki hərbi-siyasi birliyi olmuşdur.Azərbaycana türklərin gəlişi isə hunların dövründə başlamış və daha sonra davam etmişdir. Türk köçərilərinin daimi olaraq bölgəyə girişi Xəzər xaqanlığı dövrü üçün xarakterik idi, baxmayaraq ki, o dövrdə salınmış daimi türk məskənləri haqqında dəqiq məlumatlar yoxdur. Sasani dövləti şərqdə eftalitlər və türklərə qarşı, şimalda hunlar və xəzərlərə qarşı müharibələrdə qafqaz albanlarını istifadə edirdilər.

Hunlar, sabirlər və xəzərlərin Albaniyaya səfərləri və basqınları haqqında erkən orta əsrlərə aid, bir sıra məlumatlar vardır. Hunların Qafqazda mövcudluğu haqqında hələ eramızın II əsrinin II yarısında məlumat verilir. Hunlar Albaniyaya Dərbənd keçidi vasitəsilə III əsrin I yarısında, IV əsrin I yarısında və 395-ci ildə girmişdir. Albaniya, Dərbənd, Şirvan, Muğan və digər bölgələrə edilən hun basqınları V–VI əsrlərdə də davam etmişdir. Hun ordusunda xaylandurlar, bulqarlar, V–VI əsrlərdə isə sabir türkləri olmuşdur. Panili Priskin qeydlərinə görə, hunlar V əsrdə Abşeron bölgəsinə hücum etmişdir. Erməni mənbələri (Yeğişe, Favstos Buzand (V əsr) və Gevond (VIII əsr)) hun, xəzər, sabir və digər türkdilli tayfaların Şirvana girməsini və buraya hücumlarını qeyd edirlər. 503-cü ildə sabirlər Cənubi Qafqaza və Albaniyaya hücum etmişdilər. Sabirlərin bir sıra hücumlarının nəticəsi olaraq Alban katolikosluğu Çoladan Bərdəyə köçürülmüşdür. Yeğişe V əsrin 40-cı illərində və 460–462-ci illərdə xaylandurların Çoladan hücumu haqqında məlumat verir. Xaylandurlar hunlarla eyniləşdirilir.

V əsr Bizans müəllifi Panili Prisk 448-ci ildə Attilanın düşərgəsində olarkən hunların Midiyaya hücumu barədə eşitmişdir. Hücum Böyük Qafqaz dağlarından edilmiş, geri qayıdarkən hunlar Sasaniləri adlatmaq üçün sualtı qayalarındna alov qalxan başqa bir yoldan istifadə etmişdir. Bu, Abşeron yarımadası ola bilər.

Müdafiə tikililərinin qurulması

Yaxın Şərqin imperiya rejimlərinin əsas vəzifələrindən biri şimal sərhədlərini (Dəryal keçidi və Xəzər qapısı) skiflər və hunlar kimi şimal işğalçılarından qorumaq idi. Bu, Orta Şərqdə İsgəndər Zülqərneynin şimal sərhədlərini Yəcuc və Məcucdan qorumaq üçün, ilahi yardımla bağlaması ilə bağlı mifə səbəb olmuşdur.

Xəzər düzənliklərində hunların ortaya çıxması nəticəsində, Qafqazın İran və Bizans üçün strateji əhəmiyyəti artmışdır. Şimali Qafqazdan Cənubi Qafqaza köçərilərin etdiyi hücumlar sadəcə Əsas Qafqaz silsiləsindəki keçidlər vasitəsilə edilmirdi, həmçinin Qara dəniz və Xəzər dənizi sahillərindən də edilirdi. Ən əlverişli marşrutlardan biri Xəzərin qərb sahili boyu düzənlik zolağı idi. Köçərilər çox vaxt Midiya-Atropatenaya qədər gəlib çıxırdılar. Sasanilər Cənubi Qafqazı nəzarətə götürdükdən sonra burada müdafiə qalaları tikməyə başladılar.Gilgilçay səddi, Beşbarmaq səddi, Dərbənd qalası və onun şimalında qala qalıqları belə tikililərdəndir. Samur çayının şimalında, Torpaqqala yaşayış məntəqəsinə yaxın olan qala da vardır. Bu tikililər II Yezdəgerd, I Qubad və I Xosrov kimi müxtəlif Sasani hökmdarlarının dövrünə aid edilir.

532-ci ildə Albaniya, İberiya və bir sıra Bizans bölgələri hunlar daxil olmaqla, bir sıra Şimali Qafqaz tayfaları tərəfindən işğal edildi. VI əsrin ortalarında isə xəzərlər Albaniyaya hücum etdilər və böyük fəlakətlərə səbəb oldular. Moisey Kalankatlı Alban ölkəsinin tarixi əsərində yazır: "Ölkəmiz xəzərlərin hakimiyyəti altına düşdü; kilsələr və müqəddəs yazılar atəşə verildi. Sonra, şahənşah Xosrovun ikinci ilində, erməni təqviminin əvvəlində, Tanrının xaçının düşmənlərinin yırtıcı basqınlarını nəzərə alaraq, patriarxal taxtını Xora şəhərindən paytaxt Partava köçürdülər."

İran və Bizans arasında imzalanan, 561-ci il müqaviləsinə görə, Bizans Sasanilərə pul ödəməli idi. Pulun çox hissəsi Qafqaz keçidlərini və dağ aşırımlarını gücləndirmək və qorumaq məqsədi daşıyırdı. Müqavilənin birinci bəndi qeyd edirdi: "Farslar Xorutzon dərəsi və Xəzər qapısı vasitəsilə, hunların ("Οϋννους" hunlar), alanların ("’Αλανους") və digər barbarların Roma torpaqlarına keçməsinə mane olmalıdır." "Siyasiciyyə", "Siyasicin", "Siasikin" və ya "Nişastaq" kimi bilinən, Sasani sərhəd qoşunları I Xosrovun yaratdığı qaydaya əsasən, "əsgər mülkləri" ilə təmin edilmiş, nəticədə yeni yaşayış məntəqələri salınmışdır. Bu qoşunun əsgərlərinin çoxu İranın şimal bölgələrindən, xüsusilə Gilandan gəlirdi.

Öz miqyasına görə möhtəşəm olan Dərbənd müdafiə sisteminin yaradılması Göytürk xaqanlığından müdafiə məqsədi daşıyırdı. İranla Göytürk xaqanlığı arasında gedən mübarizə ipək ticarətində inhisarçılıq, eləcə də bazarlara və karvan yollarına nəzarət uğrunda idi. Sasanilər ticarət vasitəçisi olmaqdan və öz ərazilərindən keçidə icazə verməkdən imtina edirdilər. Xaqanlıq Bizansla birbaşa ticarət məqsədilə, Şimali Xəzər sahillərindən və Zaqafqaziya çöllərindən Qara dənizə keçən, İpək Yolunun şimal hissəsinə çıxış əldə etmək üçün hərbi əməliyyatlara başlamaq qərarına gəldi. Bu, 569-cu ilin sonu, 570-ci ilin əvvəllərində baş verdi. 571-ci ildə I Xosrov üçün əlverişli şərtlərlə sülh müqaviləsi imzalandı.

Albaniya ərazisində yaradılmış və möhkəmləndirilmiş hərbi mərkəzləri olan müdafiə sistemləri Sasanilərin Cənubi Qafqazda yeganə belə layihələri idi. Quruculuq fəaliyyəti Sasanilərin mövqelərini möhkəmləndirmiş, eyni zamanda şəhərlərin inkişafına kömək etmişdir.

Sasani-türk müharibəsi

620-ci illərdə Albaniya özünü Bizans və Sasanilər arasındakı yeni müharibənin ortasında tapdı. Bizans imperatoru I Herakli türk müttəfiqlərini köməyə çağırdı. Moisey Kalankatlı yazırdı: "Bu vaxt ərzində o, bütün Bizans torpaqlarını öz hakimiyyətini altına alıb ordu toplayır ki, şimal-şərq ölkələrinə yolu bağlayan böyük Qafqaz dağlarında yarıq açmaq üçün kömək etsin və Çola qapılarını açdırıb çoxlu Barbar qəbilələrini içəriyə buraxaraq onların köməyilə məğrur İran şahı Xostova qalib gəlsin." 626-cı ildə Albaniya türk-xəzər işğalına məruz qaldı. Bu zaman türklər Xəzər keçidlərindən keçib, Dərbənd istehkamlarına hücum etdilər və cənubda Partava çatdılar. Şəhəri tutub, İberiyaya tələsdilər və Tiflisi mühasirəyə aldılar.

628-ci ildə türklər təzədən Cənubi Qafqaza hücum etdilər. Tiflis ələ keçirilib, talan edildi. Göytürklərin mühasirə sənətində bacarığı olmadığı üçün, Tiflisin alınması xəzərlərə aid edilir.Qərbi Göytürk xaqanı Tonq Yabqunun oğlu olan, xəzər ordusu komandiri Albaniya sərhədinə üz tutdu. Moisey Kalankatlı Tonq Yabqunun əmrini yazırdı: "Əgər o ölkənin hökmdarları və əyanları oğlumun qarşısına çıxsalar, öz ölkələrini ona tabeliyə versələr, şəhərləri, qalaları və ticarəti mənim qoşunlarıma versələr, onda siz də onların yaşayıb mənə xidmət etmələrinə icazə verəcəksiniz; amma olmasa…" Bu artıq, qənimət və əsir tutmaq üçün planlaşdırılmış bir səfər deyildi, iki böyük gücün başının qarışıq olmasına və uzaq Albaniyaya fikir vermədiklərinə görə (Bizansda dini mübarizə, Sasanilərdə taxt uğrunda mübarizə), səfər Albaniyanı türklərə siyasi cəhətdən tabe etmək məqsədi daşıyırdı. Qərbi Göytürk xaqanlığı tələb etdi ki, xəzərlərə ticarət yollarından azad şəkildə istifadə etməyə icazə verilsin. Ərazinin fars mərzbanı (idarəçisi) qaçdı. Katolikos Viro Crabert qalasına sığındı, ancaq türklər onu tutdular. Viro əhalinin tamamilə məhv edilməsinin qarşısını almaq üçün təslim olmağa və ölkəni türklərə təslim etməyə məcbur oldu. Əhali dağlarda gizlənməyə məcbur olmuşdu, ona görə də sahələr və bağlar əkilmədi, mal-qara acından öldü, aclıq başladı və əhalinin məhvinə səbəb oldu. Türklər isə Albaniyanı öz əraziləri sayıb, 629-cu ildə vergi toplamağa başladılar. Məqsəd bütün Cənubi Qafqazı tabe etdirmək idi. Ancaq Xəzəriyyədə baş verən daxili çəkişmə Cənubi Qafqazı məhv olmaqdan xilas etdi.

Tiflis mühasirəsində iştirak etmiş Börü Şad Göytürk xaqanı Tonq Yabqunun oğlu və ya qardaşı (bacısı) oğludur.Çorpan Tarkan isə Ermənistanı ələ keçirmək üçün göndərilmişdi. Üçüncü fars-türk müharibəsində iştirak etmiş və özünü Albaniya çarı elan edilmiş türk komandiri Bizans mənbələrində Ziebel adlandırılır. Ziebelin Göytürk xaqanı Tonq Yabqu olduğu düşünülür. Bəzi mənbələr isə qeyd edir ki, Tonq Yabqu müharibədəki Ziebel və ya başqa xəzər hakimi ola bilməz, bəlkə də 626-cı il qədər tarixdə bu xaqan ölmüşdür. Bizans və Çin mənbələrindəki, hadisələrin tarixi baxımından uyğunsuzluqlar da bu məsələdə xüsusilə vurğulanır. Bir tədqiqata görə, əgər Tonq Yabqu 628-ci ildə ölübsə, onda Üçüncü fars-türk müharibəsində iştirak edən şəxs Ziebel yəqin ki Sipi xaqan olmalıdır. Sipi xaqan Tonq Yabqunu öldürmüş və qısa müddət üçün hakimiyyətdə olmuşdur. Sipi o zaman Zibil olaraq tələffüz edilirdi və o, Tonq Yabqunun imperiyasının qərb hissəsini idarə edən kiçik bir xaqan idi. Bu da Bizans mənbələrində Ziebelə uyğun gəlir. Ziebel Bizans mənbələrində Tonqun qardaşı, Çin mənbələrində isə onun əmisi kimi təsvir edilir ki, bu da uzun müddət şəxsiyyətin müəyyən edilməsinə mane olurdu. Ancaq əmi və böyük qardaş qədim türk dilində eyni sözdür ("äçi") və Çin mənbələri daha dəqiq qohumluq adları sisteminə malik olduğu üçün bu ikili mənanını verə bilməyib.

Xəzər-ərəb müharibələri

Mehranilər dövründə, Alban çarı Cavanşir Bizansla müttəfiq olmağa çalışmış, ancaq xəzərlərin hücumuna görə, ərəb Xilafətinin tərəfinə keçmişdir. 682-ci ildə Alban katolikosu İsrail Şimali Qafqaz hunlarının yanına gedərək, onların rəhbəri Alp İlitveri xristianlığa keçirməyə çalışmışdır. Cavanşirdən sonra hökmdar olan Varaz Trdat üç imperiya (Bizans, Xilafət və Xəzər xaqanlığı) arasında manevr etməyə çalışmış, ancaq 705-ci ildə taxtdan salınmışdır.

Paytakaran şəhərinin VIII əsrdə, xəzər hücumu dövründə dağıdıldığı düşünülür.

Ticarət və mədəniyyət

Ərəb coğrafiyaşünası Müqəddəsi Bakının liman olaraq vacib rolunu qeyd edən ilk müəllifdir, o, qeyd edirdi: "Bakı dənizin kənarında şəhərdir. İqlimin yeganə limanıdır." Ticarət gəmiləri Xəzərin cənub hissəsindən Bakıya, oradan da Volqaya, Xəzər xaqanlığına üzürdü. Xəzər qalası Mayakiyə Örənqaladan sferik konuslar ixrac edilirdi.

Qəbələdə küp, daş qutu, torpaq (üçü də I–IV əsrlərı aid), katakomba qəbirlərdə (V–VII əsrlər) uzunsov kəllələr tapılmışdır. Bu kəllələr şimal mənşəli tayfa və qəbilələrə aid edilmişdir. Belə bir adət xəzər və hun tayfalarında da var. Belə kəllələr Dərbəndə də tapılmışdır.

Məskunlaşma

Favstos Buzand IV əsr Sanatruk ordusunda müxtəlif köçəri tayfaların olduğunu qeyd edir, onlar arasında hunların adını çəkir. VII əsrin əvvəlinə aid mənbə Cənubi Dağıstanda, Şirvanda və Xəzər dənizinin qərb sahillərində yaşayan tayfalar arasında hunlar və xəzərləri qeyd edir. Türk köçəri tayfaları Şimali Qafqazda yaşadıqlarına görə, Şirvana çox yaxın yerləşmişdilər və Dərbənd keçidindən buraya keçib məskunlaşmış ola bilərlər. I Xosrov Ənuşirəvan (531–579) xəzərləri məğlubiyyətə uğratmış və daha sonra ələ keçirdiyi 3 min türk ailəsini (50 min nəfər və ya 10 min nəfər) Arran və tarixi Azərbaycanda məskunlaşmağa məcbur etmişdir. İbn Miskəveyh əsirlərin cərgəsinin 10 fərsəx (60 kilometr) uzunluğunda olduğunu qeyd edirdi.

Xəzərlərin yerləşdirilməsi

737-ci ilə qədər, müəyyən müddət ərzində Xəzər hakimiyyətində olmuş, Qədim Qəbələ

723-cü ildə ərəb komandiri əl-Cərrah ibn Abdullah əl-Həkəmi Xəzər xaqanının oğlu Barsbəyi məğlubiyyətə uğratmış, çoxlu əsir götürmüşdür. Bu əsirlər Qəbələ rustaqında, xəzərlərin yaşadığı yer olan Qaniyyədə yerləşdirilmişdir. Qaniyyə kəndi "Şirvan və Dərbəndin tarixi"ndə Kuni adlandırılır, 1067-ci ildə Şirvanşah sülaləsinə mənsub Ləşkəristanın kunilər tərəfindən, Qəbələ darvazasının qabağında qətlə yetirildiyi qeyd edilir. Kuni adı VII əsrdə burada məskunlaşmış hunlarla bağlıdır.

Xəzərlər erkən orta əsrlərdə Azərbaycanda məskunlaşmış türk köçkünləri arasındadır. Ərəb komandiri Mərvan ibn Məhəmməd 737-ci ildə xəzərləri məğlub etmiş, xəzərlərin bir hissəsi Samur çayı və Şabran (Şirvanın aşağı Lakz torpaqlarındakı mərkəzi) arasında yerləşdirmişdir. Dərbənd qalası cənubunda və müasir Azərbaycanın şimalında, Orta Samur boyunca Xəzri adlı kənd qurulmuşdur. Bu xəzərlər İslam dininə inanırdı.

Peter Qolden Xəzərlərin dövründə bölgədə daimi məskunlaşma yerləri ilə bağlı mənbələr olmadığını qeyd edir, Vladimir Minorski isə Şirvan və Şəki arasındakı Qəbələ şəhərinin xəzərlərin məskunlaşdığı yer olduğunu deyir. Beləliklə, Qəbələ şəhəri 737-ci ildə ərəblər tərəfindən alınana qədər, Xəzər dövlətinə məxsus idi.

854-cü ildə 300 müsəlman xəzər ailəsi Xəzər xaqanlığını tərk etdi və Abbasi Xilafətinin türk müttəfiqi Buğa əl-Kəbir (Böyük Buğa) Azərbaycanda məskunlaşmaqları üçün onlara kömək etdi. Bu məskunlaşma hadisəsilə ilə bağlı məlumat həm "Kitab əl-buldan" əsərində, həm də "Kartlis tsxovreba"da ("Gürcü salnamələri") qeyd olunur. "Gürcü salnamələri"nə görə, Buğanın özü də xəzər tayfasının üzvüdür, "Kitab əl–əvraq"da isə Buğa üçün ümumi türk adı istifadə olunur. Buğa 300 xəzər ailəsi üçün Şamkur (Samkur) adlandırılan və Kür çayı boyunca yerləşən qəsəbə salmışdır. Buğanın xəzər qardaşlarına qarşı müsbət münasibəti, onun 851-ci ildə Xəzər xaqanlığına qarşı fəthindən sonra ortaya çıxmışdır. Bu münasibətə Şamkurdakı məskunlaşma da daxil idi. Bu münasibət Abbasi rəhbərliyinin xoşuna gəlməmiş və o, Ermənistan və tarixi Azərbaycanın hakimi vəzifəsindən azad edilmişdir.

Müasir azərbaycanlıların çoxu öz mənşəyini xəzərlərdən yox, oğuz türklərindən götürür. Kevin Bruka görə, buna baxmayaraq, Azərbaycan xəzərlərinin axır taleyi haqqında fərziyyə yürütmək diqqətəlayiqdir. Xəzərlər Azərbaycan xalqının yaranmasında rol oynamış qruplardan biridir.

Tarixşünaslıqda və orta əsrlər ədəbiyyatında yeri

Tarixçi Moisey Kalankatlı "Alban ölkəsinin tarixi" əsərində (VII–X əsrlər) Azərbaycanda mövcud olmuş Qafqaz Albaniyası haqqında, bura hücum etmiş hunlar və xəzər türkləri haqqında məlumat verir, onların həyatı, mənəviyyatı və inancları, xüsusilə xristianlığı qəbul etmələri təsvir edilir.

Oğuzların erkən dövrdə gəlməsi ilə bağlı mənbələr

Əlincə qalası. Naxçıvan Muxtar Respublikası

Kitabi-Dədə Qorqud dastanındakı hadisələr Anadolu və Azərbaycanda yerləşən yaşayış məntəqələrində baş versə də, hadisələrin bir hissəsinin Mərkəzi Asiyada baş verdiyi, daha sonra dastan Anadolu və Azərbaycanda formalaşma prosesi keçəndə, əsər süjetinin yerli toponimlərə aid edildiyi fikirləşilir. Kitabi-Dədə Qorqudun tarixiliyi araşdırılarkən bir sıra yerli əsərlər ilə bu tarixi dastan arasında əlaqələr tapmağa cəhd göstərilmişdir. Məsələn, "Cam-i Cəm-ayin" Xəlifə Məmun dövründə oğuz xanlarından Toxtemurun Gürcüstan və Ruma hücum etdiyini bildirir, Kitabi-Diyarbəkriyyə isə hələ İslam peyğəmbərinin vaxtında bayandurların Azərbaycana gəldiyini qeyd edir. "Bəhrul-ənsab" da bayandurların Azərbaycan və Şərqi Anadoluda məskunlaşmaqlarını eyni dövrə aparıb çıxardır. Buna baxmayaraq, səlcuqlardan əvvəlki türk axınlarının Kitabi-Dədə Qorqudun tarixi nüvəsini təşkil etdiyi iddia edilə bilməz. Sadəcə olaraq, bu mənbələrin verdiyi məlumatlar dastan hadisələrinin Sırdəryanın şimalından çıxarılaraq Şərqi Anadolu və Azərbaycana tətbiq edilməsini asanlaşdırmışdır. Dastana bu əsərdəki cəmiyyətdən kənar olan, digər türklərlə oğuzlar və digər millətlərə aid folklorik mövzular və motivlər, oğuzların məskunlaşdığı yerlərin köhnə sakinlərinə və ya qonşularına aid ünsürlər, oğuzların Böyük Səlcuq axınından əvvəl Anadolu və Azərbaycana girməsi ilə bağlı tarixi xatirələr qatışmış ola bilər.

Ağqoyunlu Uzun Həsənin vaxtında yazılmış rəsmi mənbələrdə qeyd edilir ki, onun əcdadı olan Qara Yuluq Osman bəy Oğuz xanın nəslindəndir və İslam peyğəmbərinin dövründə Qara Yuluq Osmanın əcdadı Sunqur Türküstandan qıpçaq ölkəsinə, oradan Arrana və daha sonra Göyçə dənizi ətrafına köçmüş, Qara Yuluq Osmanın digər əcdadı Şəktür Xəlifə Məmunun vaxtında Əlincə qalasını gürcülərdən alaraq fəth etmişdir. Bu faktların dəqiq sübut edilməsi mümkün olmasa da, Kitabi-Dədə Qorqudda da eyni hadisələrin İslam peyğəmbərinin dövrünə yaxın baş verməsi dastanla Ağqoyunlu rəsmi mənbələri arasında mövcud olan uyğunluğu göstərir.

Bayburtlu Osmanın "Təvarih-i cihan"ında Bayandur xanla bağlı verilən məlumatlar bir-biri ilə ziddiyyət təşkil edir. Mənbədə əvvəlcə qeyd edilir ki, Bayandur xan İsa peyğəmbərin dövründən az sonra Xorasandan Azərbaycana və Şərqi Anadoluya gəlmişdir, daha sonra isə onun fəaliyyəti İslam peyğəmbərinin dövrünə aid edilir. Buna baxmayaraq, mənbə Kitabi-Dədə Qorqudla daha çox oxşarlığa malikdir. Burada Qazan Bayandur xanın vəziridir və Qorqud Ata da onların dövründə yaşayan bir İslam mürşididir. Bu rəvayət Bayandur–Salur birliyini təsvir edən Anadolu ənənələrinin daşıyıcısıdır və Bayandur xandan sonra onun nəslindən gələn Uzun Həsənin Əcəmə hökmdar olduğunu qeyd edərək Ağqoyunlu tarixinə keçid edir.

Bölgəyə təsiri

Qafqazın avar xalqının tarixi avarlarla qeyri-müəyyən bir əlaqəsi ola biləcəyinə dair fərziyyələr var, lakin Qafqaz avarlarının tarixi avarların nəslindən birbaşa olaraq gəlməsi bir çox alimlər tərəfindən rədd edilir və ya şübhə altına alınır.

Toponimika

VII–IX əsrlərdə xəzərlər, sabirlər və bulqarlar Qəbələ və Muğana girmiş, buraların toponimikasına təsir etmişdirlər.Sara Aşurbəyliyə görə, Azərbaycan ərazisində bu dövrün toponimikasına aid Qobu, Türkan, Qala, Suvar, Sabiroba, Balisakan, Biləcəri, Biləsuvar, Biçənək, Qıpçaq, Xəzəryurd, Xəzəryaylaq, Xəzər kimi adlar qalmışdır. "Xəzər dənizi" və "Xəzri küləyi" isə xəzərlərin xatirəsini yaşadır.Bolqarçay və Bolxar bulqarlardan qalma toponimdir.

Sabirlərin adı Şirvan toponimikasında bir sıra yerlərdə qalmışdır.

Azərbaycanlılar

Azərbaycanlıların etnogenezində eramızın I minilliyindən etibarən türkdilli hunlar, türkdilli xəzərlər, bulqarlar, II minilliyindən başlayaraq isə oğuz və peçeneq tayfaları iştirak etmişdir.Mixail Artamonova görə, Azərbaycanın etnik vəziyyəti sabir, xəzər, bulqar tayfalarının Cənubi Qafqazda, xüsusilə Albaniya düzənliklərində yerləşdirilməsi ilə, daha sonra isə yeni türk tayfalarının gəlişi ilə ortaya çıxmışdır. Azərbaycan dilinin şimal dialektlərində müxtəlif tədqiqatçılar (N. Z. Hacıyeva, V. L. Qukasyan) tərəfindən Xəzər dilinin təsirinin izləri tapılmışdır. Xəzər dilinin tədqiqində və bərpa edilməsində Azərbaycan dilinin dialektlərinin və alt dialektlərindəki Xəzər dili təsirindən istifadə olunur.

Mirzə Kazım bəy Dərbəndnamənin Dərbənd əhalisi tərəfindən toplu şəkildə oxunduğunu öz gözləri ilə gördüyünü demişdir. Bu adət vətənin tarixini öyrənmə həvəsi və Azərbaycan tarixşünaslığının yaranmasının səbəbi olaraq dəyərləndirilmişdir. Digər bir fikrə görə, bu, sadəcə olaraq, Anadoluda "Battalnamə", "Danışməndnamə", "Hz. Əlinin müharibələri" əsərlərinin oxunması ənənəsinin Qafqazdakı bir oxşarıdır. Çünki əsərdə iranlılar və ərəblər əsərin subyektidir və xəzər türkləri kafir və o biri tərəf olaraq göstərilir. Əsərdə xəzərlər türk adlandırılmasa da, onların Xaqan, Tarxan, Barsıq, Bəşəngi kimi adlara və titullara malik olması adi insanların nəzərinə çatmasa da, tarixini öyrənəcək qədər savadlı zümrə bunu başa düşməli idi.

"Xəzər dənizi" adı xəzərlərin xatirəsini yaşadır, türk dillərində, o cümlədən Azərbaycan dilində, həmçinin ərəb və fars dillərində bu addan istifadə edilir. Müasir dövrdə azərbaycanlılar hələ də Xəzri küləyi ifadəsindən istifadə edirlər. Harold La Fay Azərbaycana şimaldan çatan bu külək haqqında yazırdı: "Başqa mövsümlərdə, çoxdan getmiş xəzərlərin adı ilə adlandırılmış Xəzri şimaldan əsir."

Abdal adı eftalitlərlə (ağ hunlar) əlaqələndirilir və əynular üçün istifadə edilir. Azərbaycanlıların tərkibində bəzi abdal elementləri tapmaq mümkündür. Bundan başqa, Laçın şəhəri tarixən Abdalyar adlandırılmışdır.

Dağ və Aşkenazi yəhudiləri

"Kartlis tsxovreba", "Kartlinin xristianlığa keçməsi" və "Ermənistan tarixi" əsərlərinin müəllifləri Cənubi Qafqaz yəhudiləri ilə şimali Qafqaz türk köçərilərinin əlaqəli olduğunu fikirləşmişdir.

Tarixən və müasir dövrdə Azərbaycanda və Dağıstanda yaşayan dağ yəhudilərinin xəzər mənşəyinə sahib olması təxmin edilirdi. Digər şimal mənbəyi isə alanlar sayılırdı. Ancaq dağ yəhudilərinin V–VI əsrlərdə və daha sonra bölgəyə gələn İran yəhudilərinin törəməsi olması fikri elmdə qəbul edilir. Hər halda, dağ yəhudiləri Xəzər xaqanlığı dövründə xəzərlər qarşılamış və mədəniyyətin kiçik elementləri iki qrup arasında mübadilə edilmişdir. Məsələn, dağ yəhudiləri şəxslərin adlandırılmasında yəhudi bayramlarından istifadə edir (Xanuko, Pisax, Purim). Xəzərlərdə də bu adlar oxşar formada (Hanukkuah və Pesax) var idi. Bəzi dağ yəhudiləri Savriil adından istifadə edir. Bu isə, ilk yəhudi Xəzər hökmdarının adı olan Bulanın alternativ formasına (yəhudicə Sabriel və ya Savriel) bərabərdir. Bəzi tarixçiləri isə fikirləşir ki, dağ yəhudiləri Xəzər yəhudiləri ilə İran yəhudilərinin birləşməsindən əmələ gəlmişdir. Ancaq dağ yəhudilərinin türk mənşəli olması ilə bağlı genetik sübut yoxdur.

Aşkenazi yəhudilərinin Xəzər mənşəli olması ilə genetik araşdırmaların mövzusu olmuşdur. 2012-ci ildə Azərbaycan yəhudilərinin də daxil olduğu Qafqaz xalqları vasitəsilə, Aşkenazi yəhudilərində Xəzər ünsürünün olması sübut edilməyə çalışılmışdır. Ancaq bu tədqiqatda istifadə edilən tarixi mənbələr tənqid edilmiş, əgər Aşkenazi yəhudilərində Xəzər ünsürü varsa, bunun çox az və ya əhəmiyyətsiz olacağı qeyd edilmişdir.

Qalereya

Təqribən 500-ci ildə hunlar və sabir türklərinin yaşadığı ərazini göstərən xəritə
Göytürk xaqanlığı (552-603-cü illər)
Qərbi Göytürk xaqanlığı (581-742-ci illər)
Xəzər xaqanlığı (650-969-cu illər)

Həmçinin bax

İstinadlar

Aşurbəyli, 2006. səh. 28-29
Джафаров Ю. Р. Гунны и Азербайджан. Баку, 1985. — С. 69
Golden, 1992. səh. 385–386
Тревер, 1959, с. 237.
Aşurbəyli, 2006. səh. 25
Aşurbəyli, 2006. səh. 79
Aşurbəyli, 2006. səh. 77-78
Mako 2010, pp. 50–51.
Farrokh, 2019, p. 28–29.
Тревер, 1959, с. 267.
Тревер, 1959, с. 268.
Тревер, 1959, с. 230.
Gadjiev, 2008, p. 13–14.
Farrokh, 2019, p. 28–29.
Gadjiev, 2008, p. 14–15.
Gadjiev, 2017, p. 128–129.
Бретаницкий, 1976
Тревер, 1959, с. 241.
Rhie, Marylin M. Early Buddhist art of China and Central Asia. Leiden: Brill. 2002. 555–556, Fig. 3.73a. ISBN . Fig. 3.73a Wall painting with Buddha teaching, probably from the Temple of the Pedestal, Eastern Group, Tumshuk-Tagh, Tumshuk, 51 x 75 em, Museum fiir lndische Kunst, Berlin (III 8716). Page 555-556: This is a famous work from Tumshuk (Fig. 3.73a) and has been variously dated. It is discussed by Bussagli (1963) where he dates it to the 6th century (?), by Hartel and Y aldiz ( 1982), no. 42, where it is dated to the 7th century, by M. Yaldiz (1987), pp. 107-109, where she relates it to T'ang 8th-9th century painting, Gies and Cohen (1995), no. 78 where it is dated to the 7th century. (...)Armor: This style does not appear to relate to the T'ang period 7th-9th century or later, where the military uniform and helmets, etc. are differently portrayed. (...) Overall, this painting appears to relate to 6th century works in Central Asia, especially ca. mid 6th century and to Sui and early T'ang works of China from ca. late 6th to early 7th century
Gumilev, 2007. səh. 222-223
Тревер, 1959, с. 241.
Тревер, 1959, с. 242.
Тревер, 1959, с. 243–244.
Theophanes, 1890. səh. 236
Movses, 1861. səh. 132
Gao, 2001. səh. 113
Xue, 1992. səh. 286–289
La Vaissière, E. de "Notes sur la chronologie de Xuanzang" Journal Asiatique 298.1 2010 pp.157–168. [1]
La Vaissière, E. de "Oncles et frères : les qaghans Ashinas et le vocabulaire turc de la parenté" Turcica 42, 2010, p.267–277 [2]
La Vaissière, E. de "Ziebel Qaghan identified" in C. Zuckerman (ed.), Constructing the 7th century (Travaux et mémoires 17), Paris 2013, pp.741–748 [3]
Тревер, 1959, с. 248.
"Movses Kalankatuatsi. History of Albania. Book 2, Chapter LII". Vostlit.info. 2013-05-31 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-05-06.
Тревер, 1959, с. 249–250.
Hewsen, 1992, p. 255.
Aşurbəyli, 2006. səh. 135
Aşurbəyli, 2006. səh. 136
Brook, 2018. səh. 68
Aşurbəyli, 2006. səh. 44
Aşurbəyli, 2006. səh. 71
Aşurbəyli, 2006. səh. 24
Aşurbəyli, 2006. səh. 61-62
Brook, 2018. səh. 161-162
V. Minorsky. Caucasica IV. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol. 15, No. 3. (1953), p. 504
Hewsen, 1992, p. 145.
Brook, 2018. səh. 167
Азербайджанцы — статья из Большой советской энциклопедии. : В этногенезе А. участвовало древнее коренное население Атропатены и Албании Кавказской, смешавшееся с вторгавшимися сюда в 1-м тыс. до н. э. и 1-м тыс. н. э. ирано- и тюркоязычными племенами (киммерийцы, скифы, гунны, булгары, хазары, огузы, печенеги и др.)
Патканов К. П. Предисловие // История Агван Моисея Каланкатуйского.— СПб., 1861.— стр. XII.
Смбатян Ш. В. Предисловие. Мовсес Каланкатуаци. История страны Алуанк. Матенадаран 1984
Boratov, 2010. səh. 56-57
Boratov, 2010. səh. 58-59
Boratov, 2010. səh. 48-49
Boratov, 2010. səh. 60-61
Skutsch, 2005. səh. 158
Brook, 2018. səh. 141
Aşurbəyli, 2006. səh. 80
Народы и религии мира: Энциклопедия / Гл. ред. В. А. Тишков. — М.: Большая Российская энциклопедия, 1999. — С. 29, 30. — .
Сакинат Шихамедовна Гаджиева. Дагестанские терекеменцы: XIX — начало XX в. — Наука, 1990. — С. 8–9. — , 9785020167612.
Артамонов, М. И. История хазар. — Государственный Эрмитаж, 1962. — С. 132. — 522 с.
ХАЗА́РСКИЙ ЯЗЫ́К / Н. З. Гаджиева // Уланд — Хватцев. — М. : Большая российская энциклопедия, 2017. — С. 707. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004–2017, т. 33). — .
Гаджиева Н. З. Тюркоязычные ареалы Кавказа. — М.: Наука, 1979. — С. 233, 237.
Yükselen Peler, 2016. səh. 99
Kurbanov, 2010. səh. 241–242
Karapetian, Samvel. Armenian Cultural Monuments in the Region of Karabagh. Yerevan: Gitutiun Publishing House, 2001, p. 169.
Golden, Ben-Shammai, Roná-Tas, 2007. səh. 329
Brook, 2018. səh. 216-217
Elhaik, 2012. səh. 61-74
Stampfer, Shaul (2013). "Did the Khazars Convert to Judaism?" (PDF). Jewish Social Studies. 19 (3): 1–72. doi:10.2979/jewisocistud.19.3.1. S2CID 161320785 – via Project MUSE.
Ostrer 2012, pp. 24–27, 93–95, 124–125.
Costa, Pereira & Richards 2013, pp. 1–10.

Ədəbiyyat

Тревер К. В. Очерки по истории и культуре Кавказской Албании IV в. до н. э. – VII в. н. э.. — М.—Л.: Изд. АН СССР, 1959.
Boratav, P. (2010). DEDE KORKUT HİKÂYELERİNDEKİ TARİHİ OLAYLAR VE KİTABIN TELİF TARİHİ. Journal of Turkology, 13, 31–62. https://doi.org/10.18345/tm.18399
YÜKSELEN PELER, G. (2016). Bakü’de Bulunan Üç Derbendnâme Nüshası Üzerine. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 30(41), 97–108.
Golden, Peter B.: An introduction to the history of the Turkic peoples : ethnogenesis and state formation in medieval and early modern Eurasia and the Middle East. — Wiesbaden : Harrassowitz, 1992 (Turcologica ; Bd. 9) ISBN 3-447-03Z74-X
Brook, Kevin Alan. The Jews of Khazaria (2nd). . 2010 [First published 1999]. ISBN . 17 April 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 August 2015 – Google Books vasitəsilə.
Brook, Kevin Alan. The Jews of Khazaria (3rd). . 2018. ISBN .
Farrokh Kaveh, Sanchez-Gracia Javier, Maksymiuk Katarzyna. Caucasian Albanian Warriors in the Armies of pre-Islamic Iran // HISTORIA I ŚWIAT. — 2019. — № № 8. — P. 21–36.
Murtazali Gadjiev. On the Construction Date of the Derbend Fortification Complex (англ.) // Iran and the Caucasus. — E. J. BRILL, 2008. — No. 12. — P. 121–131.
Murtazali Gadjiev. Construction Activities of Kavād I in Caucasian Albania (англ.) // Iran and the Caucasus. — E. J. BRILL, 2017. — No. 21. — P. 121–131.
Бретаницкий Л. С., Веймарн Б. В. Очерки истории и теории изобразительных искусств. Искусство Азербайджана IV–XVIII веков.. — М.: Искусство, 1976.
Xue, Zongzheng. A History of Turks. Beijing: Chinese Social Sciences Press, 1992. ISBN .
Gao Lei. "Revision of Zhongguo Lishi Da Cidian's Sui Tang Wudai Juan (Comprehensive Dictionary of Chinese History, vol. Sui, Tang and Five Dynasties)". Journal of Yantai Normal Institute's Philosophy & Social Sciences, 2001.
. История агван Моисея Каганкатваци, писателя X века (trans. and ed. by ). St. Petersburg, 1861.
. Летопись византийца Феофана от Диоклетиана… Moscow, 1890.
Robert H. Hewsen. The Geography of Ananias of Sirak (ASXARHACOYC) (англ.). — Dr. Ludwig Reichert Verlag. Wiesbaden, 1992.
Sara Aşurbəyli. Şirvanşahlar dövləti. Bakı, "Avrasiya press", 2006, 416 səh.
Kurbanov, Aydogdy (2010). The Hephthalites: Archaeological and Historical Analysis (PDF) (PhD). Berlin: Berlin Freie Universität. Retrieved 5 September 2012 – via Freie Universitat Berlin Repository.
Skutsch, Carl, ed. (2005). Encyclopedia of the World's Minorities. New York: Routledge. p. 158. .
Elhaik, Eran. "The Missing Link of Jewish European Ancestry: Contrasting the Rhineland and the Khazarian Hypotheses". Genome Biology and Human Evolution. 5 (1). December 2012: 61–74. arXiv:1208.1092. Bibcode:2012arXiv1208.1092E. doi:10.1093/gbe/evs119. PMC 3595026. PMID 23241444.
. Legacy: A Genetic History of the Jewish People. Oxford University Press. 2012. ISBN – Google Books vasitəsilə.
Costa, M. D.; Pereira, Joana B.; Richards, Martin B. "A substantial prehistoric European ancestry amongst Ashkenazi maternal lineages". . 4. 8 October 2013: 2543. Bibcode:2013NatCo...4.2543C. doi:10.1038/ncomms3543. PMC 3806353. PMID 24104924.
Mako, Gerald (2010). "The Possible Reasons for the Arab–Khazar Wars". Archivum Eurasiae Medii Aevi. 17: 45–57. ISSN 0724-8822.

[FOOTNOTEAşurbəyli200628-29-1] Aşurbəyli, 2006. səh. 28-29

[2] Джафаров Ю. Р. Гунны и Азербайджан. Баку, 1985. — С. 69

[FOOTNOTEGolden1992385–386-3] Golden, 1992. səh. 385–386

[4] Тревер, 1959, с. 237.

[FOOTNOTEAşurbəyli200625-5] Aşurbəyli, 2006. səh. 25

[FOOTNOTEAşurbəyli200679-6] Aşurbəyli, 2006. səh. 79

[FOOTNOTEAşurbəyli200677-78-7] Aşurbəyli, 2006. səh. 77-78

[8] Mako 2010, pp. 50–51.

[9] Farrokh, 2019, p. 28–29.

[10] Тревер, 1959, с. 267.

[11] Тревер, 1959, с. 268.

[12] Тревер, 1959, с. 230.

[13] Gadjiev, 2008, p. 13–14.

[14] Farrokh, 2019, p. 28–29.

[15] Gadjiev, 2008, p. 14–15.

[16] Gadjiev, 2017, p. 128–129.

[FOOTNOTEБретаницкий1976-17] Бретаницкий, 1976

[18] Тревер, 1959, с. 241.

[19] Rhie, Marylin M. Early Buddhist art of China and Central Asia. Leiden: Brill. 2002. 555–556, Fig. 3.73a. ISBN . Fig. 3.73a Wall painting with Buddha teaching, probably from the Temple of the Pedestal, Eastern Group, Tumshuk-Tagh, Tumshuk, 51 x 75 em, Museum fiir lndische Kunst, Berlin (III 8716). Page 555-556: This is a famous work from Tumshuk (Fig. 3.73a) and has been variously dated. It is discussed by Bussagli (1963) where he dates it to the 6th century (?), by Hartel and Y aldiz ( 1982), no. 42, where it is dated to the 7th century, by M. Yaldiz (1987), pp. 107-109, where she relates it to T'ang 8th-9th century painting, Gies and Cohen (1995), no. 78 where it is dated to the 7th century. (...)Armor: This style does not appear to relate to the T'ang period 7th-9th century or later, where the military uniform and helmets, etc. are differently portrayed. (...) Overall, this painting appears to relate to 6th century works in Central Asia, especially ca. mid 6th century and to Sui and early T'ang works of China from ca. late 6th to early 7th century

[FOOTNOTEGumilev2007222-223-20] Gumilev, 2007. səh. 222-223

[21] Тревер, 1959, с. 241.

[22] Тревер, 1959, с. 242.

[23] Тревер, 1959, с. 243–244.

[FOOTNOTETheophanes1890236-24] Theophanes, 1890. səh. 236

[FOOTNOTEMovses1861132-25] Movses, 1861. səh. 132

[FOOTNOTEGao2001113-26] Gao, 2001. səh. 113

[FOOTNOTEXue1992286–289-27] Xue, 1992. səh. 286–289

[28] La Vaissière, E. de "Notes sur la chronologie de Xuanzang" Journal Asiatique 298.1 2010 pp.157–168. [1]

[29] La Vaissière, E. de "Oncles et frères : les qaghans Ashinas et le vocabulaire turc de la parenté" Turcica 42, 2010, p.267–277 [2]

[le-30] La Vaissière, E. de "Ziebel Qaghan identified" in C. Zuckerman (ed.), Constructing the 7th century (Travaux et mémoires 17), Paris 2013, pp.741–748 [3]

[31] Тревер, 1959, с. 248.

[32] "Movses Kalankatuatsi. History of Albania. Book 2, Chapter LII". Vostlit.info. 2013-05-31 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-05-06.

[33] Тревер, 1959, с. 249–250.

[34] Hewsen, 1992, p. 255.

[FOOTNOTEAşurbəyli2006135-35] Aşurbəyli, 2006. səh. 135

[FOOTNOTEAşurbəyli2006136-36] Aşurbəyli, 2006. səh. 136

[FOOTNOTEBrook201868-37] Brook, 2018. səh. 68

[FOOTNOTEAşurbəyli200644-38] Aşurbəyli, 2006. səh. 44

[FOOTNOTEAşurbəyli200671-39] Aşurbəyli, 2006. səh. 71

[FOOTNOTEAşurbəyli200624-40] Aşurbəyli, 2006. səh. 24

[FOOTNOTEAşurbəyli200661-62-41] Aşurbəyli, 2006. səh. 61-62

[FOOTNOTEBrook2018161-162-42] Brook, 2018. səh. 161-162

[43] V. Minorsky. Caucasica IV. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol. 15, No. 3. (1953), p. 504

[44] Hewsen, 1992, p. 145.

[FOOTNOTEBrook2018167-45] Brook, 2018. səh. 167

[xezer1-46] Азербайджанцы — статья из Большой советской энциклопедии. : В этногенезе А. участвовало древнее коренное население Атропатены и Албании Кавказской, смешавшееся с вторгавшимися сюда в 1-м тыс. до н. э. и 1-м тыс. н. э. ирано- и тюркоязычными племенами (киммерийцы, скифы, гунны, булгары, хазары, огузы, печенеги и др.)

[47] Патканов К. П. Предисловие // История Агван Моисея Каланкатуйского.— СПб., 1861.— стр. XII.

[48] Смбатян Ш. В. Предисловие. Мовсес Каланкатуаци. История страны Алуанк. Матенадаран 1984

[FOOTNOTEBoratov201056-57-49] Boratov, 2010. səh. 56-57

[FOOTNOTEBoratov201058-59-50] Boratov, 2010. səh. 58-59

[FOOTNOTEBoratov201048-49-51] Boratov, 2010. səh. 48-49

[FOOTNOTEBoratov201060-61-52] Boratov, 2010. səh. 60-61

[FOOTNOTESkutsch2005158-53] Skutsch, 2005. səh. 158

[FOOTNOTEBrook2018141-54] Brook, 2018. səh. 141

[FOOTNOTEAşurbəyli200680-55] Aşurbəyli, 2006. səh. 80

[hun-56] Народы и религии мира: Энциклопедия / Гл. ред. В. А. Тишков. — М.: Большая Российская энциклопедия, 1999. — С. 29, 30. — .

[57] Сакинат Шихамедовна Гаджиева. Дагестанские терекеменцы: XIX — начало XX в. — Наука, 1990. — С. 8–9. — , 9785020167612.

[58] Артамонов, М. И. История хазар. — Государственный Эрмитаж, 1962. — С. 132. — 522 с.

[GRE-59] ХАЗА́РСКИЙ ЯЗЫ́К / Н. З. Гаджиева // Уланд — Хватцев. — М. : Большая российская энциклопедия, 2017. — С. 707. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004–2017, т. 33). — .

[60] Гаджиева Н. З. Тюркоязычные ареалы Кавказа. — М.: Наука, 1979. — С. 233, 237.

[FOOTNOTEYükselen_Peler201699-61] Yükselen Peler, 2016. səh. 99

[FOOTNOTEKurbanov2010241–242-62] Kurbanov, 2010. səh. 241–242

[63] Karapetian, Samvel. Armenian Cultural Monuments in the Region of Karabagh. Yerevan: Gitutiun Publishing House, 2001, p. 169.

[FOOTNOTEGolden,_Ben-Shammai,_Roná-Tas2007329-64] Golden, Ben-Shammai, Roná-Tas, 2007. səh. 329

[FOOTNOTEBrook2018216-217-65] Brook, 2018. səh. 216-217

[FOOTNOTEElhaik201261-74-66] Elhaik, 2012. səh. 61-74

[67] Stampfer, Shaul (2013). "Did the Khazars Convert to Judaism?" (PDF). Jewish Social Studies. 19 (3): 1–72. doi:10.2979/jewisocistud.19.3.1. S2CID 161320785 – via Project MUSE.

[68] Ostrer 2012, pp. 24–27, 93–95, 124–125.

[69] Costa, Pereira & Richards 2013, pp. 1–10.