Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Uşaq folkloru — uşaq folkloru nəsr, qiraət, mahnı və oyun əsərlərindən ibarət çox janrlı bir sistemdir. Uşaq folkloru dedikdə, hər şeydən əvvəl, şifahi xalq yaradıcılığının böyüklər və uşaqlar tərəfindən yaradılan elə nümunələri nəzərdə tutulur ki, uşaqların məişətini, oyunlarını, əyləncəsini, istirahətini, məşğuliyyətlərini, istəklərini, arzularını ifadə etsin və əhatə etdiyi mövzuları, ideyaları, forması, məzmunu, üslubu, hətta sözlərin seçilibdüzülməsi, ifadə tərzi körpələrin zövqünə, biliyinə, dünyaya baxışına, yaş səviyyəsinə, psixikasına uyğunlaşdırılsın.
Uşaq folklorunun növləri
Azərbaycan uşaq folklorunun tarixi kökləri ən əski inamlarla bağlanır. Birbaşa körpələrə ünvanlanan nəğmələr xalq poetik yaradıcılığının ilk ünsürləri- fallar, alqışlar, qarğışlar, dualar, yuxuyozmalarla yaşıddır. Uşaqlara təbii qüvvələrdən, fəlakətlərdən (soyuqdan, istidən, tufandan, yanğından), xəstəliklərdən qorunmağın, maddi nemətlər əldə etməyin yollarını göstərmək, yırtıcı heyvanların və yağıların qəfil hücumları zamanı ov alətlərindən, silahlardan istifadə etmək bacarığını aşılamaq folklor vasitəsi ilə həyata keçirilmişdir.
Azərbaycan folklorunun uşaqlarla bağlı inanclarının ən əski yazılı mənbəsi "Avesta" və Herodotun "Tarix" kitabıdır. Astiaq və Tomiris haqqında xalq söyləmələri əsasında tarixi hadisələri qələmə alan yunan tarixçisi Azərbaycanda (Midiyada) uşağın doğulması, bəslənməsi, oyunları, dünyabaxışı barədə maraqlı epizodlara müraciət etmişdir. Uşaq folkloru həm uşaqların öz yaradıcılığını, həm də böyüklər tərəfindən uşaqlar üçün tərtib edilmiş əsərləri əhatə edir. Bu bölgü uşaqların oyun və ritmik-intonasiya bacarıqlarının yaşdan asılı olması səbəbindən meydana gəlir. Erkən yaşda (doğuşun ilk günlərindən 3–3,5 yaşına qədər) bir uşağın emosional, motor və zehni inkişafı tamamilə böyüklərdən asılıdır. Yetkinlər azyaşlı uşaqlar üçün beşiklər və müxtəlif uşaq şerləri ifa edirlər. Uşaq folklorunun ikinci hissəsi orta və yaşlı uşaqlar üçün əsərlərdən ibarətdir. Bunlara oxunan və ya ritmik olaraq tələffüz olunan əsərlər daxildir: mahnı oxumaq, kəşfiyyatçılar, sayma qafiyələri, təmsillər, şerlər, komik mahnılar, həmçinin kəlamlar, dil bükücüləri, tapmacalar, nağıllar. Bəziləri böyüklər tərəfindən uşaqlar üçün tərtib edilmişdir, lakin bu növün əksəriyyəti uşaqların öz yaradıcılığıdır [1].
Ramazan Qafarlı Azərbaycan uşaq folklorunun janrlarını ədəbiyyatın ümumi janr bölgüsü sistemi ilə qruplaşdırmağı məqsədəuyğundur hesab edərək, bölgünü belə aparmışdır:
Lirik növ
- layla
- oxşama
- dilaçma
- öyrətmə və uşaq nəğmələri (düzgü, sanama, öcəşmə, acıtma, dolama,çağırış və müraciətlər).
Epik növ
Dramatik növ
- uşaq oyun və tamaşaları
Təsnifatı və səciyyəvi xüsusiyyətləri
Uşaq folklorunun mahiyyətindən danışan zaman onun xalqın həyatındakı rolunu qabartmaq lazımdır. Çünki xalqın həyatın yeri olmayan, onun üçün önəmi olmayan heç nə folklorunda da əks olunmur. Bütün bunlar da uşaq folklorunun səciyyəvi xüsusiyyətlərini anlamağa imkan yaradır. “Uşaq ədəbiyyatı bəşəriyyətin yaratmış olduğu bütün maddi və mənəvi sərvətləri yeni nəslə öyrətməli, onları bu sərvətin əsl varisi kimi tərbiyə etməlidir ” (Namazov, 2007: 4). Uşaq folkloru dedikdə ilk olaraq yada uşaqlar düşür. Uşaq folklorundan bəhs edərkən ilk növbədə uşaq kəlməsinin anlamını tam qavramaq lazımdır ki, uşaq deyəndə hansı yaş həddində olan insanlar nəzərdə tutulur. Azərbaycan uşaq folklorunun ən yaxşı araşdırıcılarından biri olan Qara Namazovun bu barədə yazdığı fikirlər maraq doğurur: “... uşaq ədəbiyyatına belə bir tərif vermək mümkündür: Uşaq ədəbiyyatı ədəbiyyatın tərkib hissəsi olub, məqsəd və vəzifəsinə görə 17 yaşına qədər müxtəlif oxucu qruplarının təlim, təhsil və əxlaqi-estetik tərbiyəsinə yönəldilən bədii əsərlərə deyilir” (Namazov, 2007: 4). Uşaqlar üçün yazmağın çətinliyini vurğulayan folklorşünas 17 yaşadək olan uşaqların bölgüsünü də aparır: “Uşaqlar üçün yazmaq çətindir. Uşaq ədəbiyyatı uşaqların yaş səviyyəsinə münasib bir üslubda yazılır. Pedaqoji təlimə əsasən, 17 yaşına qədər olan oxucular dörd qrupa bölünür: I Bağçayaşlı uşaqlar (3-7). II Kiçikyaşlı məktəblilər (7-11). III Ortayaşlı məktəblilər (11-15). IV Yuxarı yaşlı məktəblilər və yaxud gənclər (15-17)” 4). Uşaq folklorundan danışan folklorşünaslarımızın bəziləri onun janr təsnifatını da verməyə çalışmışlar. Azərbaycan uşaq folklorunun ən yaxşı araşdırıcılarından biri olan R.Qafarlı bu məsələdən danışan zaman yazır: “Maraqlı cəhət ondadır ki,bu alimlərin yazdıqları dərslik, monoqrafiya və məqalələrdə uşaq folklorunun ən geniş yayılan janrları təhlil olunur, forma, məzmun, ideya-bədii xüsusiyyətləri, xüsusilə laylaların, oxşamaların, tapmacaların, uşaq nağıllarının bir sıra xarakterik keyfiyyətləri göstərilir.”
Böyüklərin köməyi ilə yaranan janrlar
Uşaq folklorunun mərkəzində uşaqlar dayanır. Yaşlı nəsil ənənənin davam etməsi üçün bu sahədəki biliklərini uşaqlara ötürürlər. Bu zaman həm də yeni folklor nümunələri yaranmış olur. “Uşaq folklorundan danışarkən yaşlılar (nənə, baba, ata, ana, xala, bibi və s.) və uşaqlar arasında olan folklor münasibətlərinin hansı səviyyədə olmasına da diqqət yetirmək lazımdır. Yaşlılarla uşaqlar folklorla yalnız beşik başında layla çalarkən, uşağı oxşayarkən, nağıl, tapmaca deyərkən əlaqədə olmurlar. Həm də hər dəfə ana öz qızına tikiş tikməyi, toxumağı, çörək yapmağı və s. öyrədərkən, ata öz oğluna ağac əkməyi, odun yarmağı və s. öyrədərkən folklor əlaqəsində olurlar. Yəni yaşlı nəslin nümayəndəsi çox zaman vəziyyətdən asılı olaraq uşağa gördüyü işin faydasını başa salmaq üçün, yaxud da ümumiyyətlə yeri gəldiyi üçün müxtəlif folklor nümunələri söyləməli olur. Bu da xalq ənənəsinin, sənət növlərinin, eləcə də folklorun yaşama prosesini təmin edən amillərdən biridir” .
Terminologiya və alimlərin fikirləri
1926-cı ildə İrkutsk Universitetinin professoru Q.S.Vinoqradov ilk dəfə rus folklorşünaslığında "uşaq folkloru" ifadəsini ilk dəfə geniş tətbiq etdi və bildirdi ki, uşaq folkloruna həm uşaqların özləri tərəfindən bəstələnmiş əsərləri, həm də didaktik poeziyanı (böyüklər tərəfindən oxunan, uşaqları oxşayan kiçik həcmli lirik əsərlər) aid etmək məqsədəuyğundur. Bir qədər sonra beşik nəğmələri də uşaq folkloru kimi təqdim olundu (baxmayaraq ki, bəzi alimlər onları ailə lirik-məişət mahnıları hesab edirlər). Böyüklər arasında mövcud olan bəzi əsərlərin ilki və sakral mənasını itirmiş, bir qədər dəyişdirilmiş və sadələşdirilmiş formada uşaq folkloruna keçdikləri aşkar edilmişdir. Bütün folklor biliciləri bir fikir birliyinə gəldilər ki, uşaq folklorunda həm uşaqların, həm də böyüklərin uşaqlar üçün yazdığı əsərlər var. Bu baxımdan uşaq folkloru iki istiqamətdə: böyüklərin (nağıllar, tapmacalar, laylalar, oxşamalar və s.) və uşaqların yaradıcılığı (dolamalar, acıtmalar, öcəşmələr, oyun nəğmələri və s.) hesabına zənginləşir.
Uşaq folklorunun özünəməxsus xüsusiyyətləri var: mövzu, obraz, fikir seçimində uşaqların yaşla əlaqəli inkişafına uyğundur; hərəkətin müşayiəti ilə, oyun elementləri ilə şeir və nəsrin həmahəngliyi ilə xarakterizə olunur; əsərlərin əksəriyyəti (böyüklər tərəfindən uşaqlar üçün tərtib edilmişdir) tərbiyəvi məzmunludur [2].
Janrlar
Uşaq folklorunun bütün janrlarını təxminən üç qrupa bölmək olar:
- böyüklər tərəfindən uşaqlar üçün yaradılan əsərlər,
- ümumi folklordan uşaq folkloruna keçən əsərlər,
- uşaqların özlərinin əsərləri.
Bəzi hallarda bir qrupa aid edilə bilməyən əsərlər var. Bu qrupların hər biri öz xüsusiyyətlərinə malikdir və daha kiçik alt qruplara bölünür. Hamısının ortaq xüsusiyyəti uşaq mövzusudur, 5 yaşınadək uşaqlar üçün nəzərdə tutulmuşdur.
Azərbaycanda nəşri
Uşaq folklorunun toplanmasına, nəşrinə XIX əsrin 1-ci yarısından başlanmışdır. Lakin onun ilk nümunələrinə hələ toplanıb nəşr edilməzdən xeyli əvvəl klassik şairlərimizin əsərlərində rast gəlinir. Dahi Nizami Gəncəvi "Xəmsə"sində xalq uşaq oyunlarından, sehirli və heyvanlara aid nağıl motivlərindən gen-bol istifadə etmişdir. Məhəmməd Füzuli "Söhbətül-əsmar" ("Meyvələrin söhbəti") alleqorik poemasının mövzusunu el arasında geniş yayılan ibrətamiz əhvalatdan götürmüşdür. Məhəmməd Əmani, Qasım bəy Zakir, Abbasqulu ağa Bakıxanov və Seyid Əzim Şirvani kimi sənətkarlar tərəfindən müxtəlif dövrlərdə yazılan mənzum hekayələrdə də xalq təfəkkürünün təsiri özünü göstərir. Bütün bunlar klassik yazılı ədəbiyyatın Azərbaycan folklorundan qidalanması baxımından qiymətli faktlardır. Görkəmli söz ustadlarımızın qələmindən çıxan poema, təmsil və mənzum hekayələr nağıl süjetlərinə, folklorun ruhuna nə qədər yaxın olsa da, poetik sisteminə, dilinə,üslubuna, və başqa xüsusiyyətlərinə görə xalq yaradıcılığından fərqlənir. XIX əsrin əvvəllərində Avropada Qrimm qardaşları tərəfindən yandırılan folklor məşəli Rusiya vasitəsilə Azərbaycana keçmişdir. 40-cı illərdən başlayaraq əfsanə, nağıl, lətifə və dastanlar müntəzəm olaraq mətbuat səhifələrində özünə yer tapmışdı. Bu dövrdə uşaq folklorundan söhbət gedə bilməzdi. Lakin Azərbaycan folklorunun ilk toplayıсıları, əsasən, maarifçilər idilər. Onlar xalq yaradıcılığına müraciət edəndə, hər şeydən əvvəl, şagirdlərinin yaş səviyyəsinə, biliyinə, zövqünə uyğun, azsözlü, yığcam, lakonik və oyunlarla bağlı nümunələrlə maraqlanır, laylaları, tapmacaları, yanıltmacları, düzgüləri, sanamaları böyük həvəslə toplayıb nəşr edirdilər. Ümumiyyətlə, XIX əsrin II yarısında və XX əsrin əvvəllərində uşaq folkloru nümunələrinə daha çox aşağıdakı mənbələrdə təsadüf edilir:
Rus mətbuatında
Paşa Əfəndiyev "Azərbaycan folklorşünaslığının tarixi" adlı doktorluq dissertasiyasında yazırdı: "Folklorumuzun ilk nümunələri rus mətbuatında 1820–30-cu illərdə görünməyə başlayır. 1839-cu ildən sonra yavaş-yavaş bu nümunələrin sayı artır. 1840–50-ci illərdə isə müntəzəm olaraq materiallar çap olunur. Azərbaycan folklorunun, demək olar ki, əsas janrlarına dair nümunələr XIX əsr rus mətbuatından toplanıb nəşr edilmişdir. Biz burada atalar sözü, tapmaсalardan başlayaraq iri həcmli dastanlara qədər xalq ədəbiyyatımızın külli miqdarda janrlarına rast gəlirik". SSKQ / ССКГ- "Сборник сведение о Кавkазских горцах" ("Qafqaz dağları haqqında məlumat toplusu") məcmuəsində Azərbaycan folkloruna geniş yer ayrılmışdı. Toplayıcı A.Fon Potto "Природа и люди Закаталинского округа" ("Zaqatala qəzasının təbiəti və adamları") adlı məlumat xarakterli məqaləsi ilə çıxış edir və folklorumuz barədə müəyyən fikir söyləməyə cəhd göstərir. Məqalədə şifahi xalq ədəbiyyatımızın bəzi janırlarının təsvirindən sonra yazılır: "Nağılı dinləmək, təmsil və tapmacalara qulaq asmaq Zaqatala qəzasının adamları üçün böyük zövq mənbəyidir. Burada xüsusi nağılçılar var. Onlar bütün məclislərə çağırılır, bu və ya digər hadisə ilə əlaqədar nağıl, əhvalat danışırlar. Ən çox yayılan, söylənən nağıllardan aşağıdakıları misal gətirmək olar: ""Dəvənin zirəkliyi", "Tülkü və çaqqal", "Siçanla qurbağanın dostluğu", "Birə və milçək", "Kim hündürdüsə, o da böyükdür" və s. Uşaq folklorumuzun toplanıb nəşr edilməsi sahəsində ən böyük işi QƏXTDM ("Qafqaz əraziləri və xalqlarının təsvirinə dair materiallar toplusu" // СмомпК — "Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа") məcmuəsinin yaradıcıları və görkəmli Azərbaycan ədəbiyyatşünası Firudin bəy Köçərli görmüşlər. SMOMPK-ın ilk buraxılışından başlayaraq, demək olar ki, hər nömrəsində Azərbaycan uşaq folkloruna yer ayrılırdı. Belə ki, S.P.Zelinski Azərbaycanın qədim İrəvan qəzasının türk qadınlarından eşitdiyi xalq yaradıcılığı incilərini məcmuənin I buraxılışının II bölməsində "Татарская пословицы, поговорки, загадки и имена женшин" ("Tatar atalar sözü, məsəl, tapmaca və qadın adları") başlığı altında verir. Buradakı tapmacalar mövzularının rəngarəngliyi və quruluşu ilə maraq doğurur:
Bu gün çərşənbədir,
Qəlbimə düşən nədir?
Dəryadan tüstü qalxır -
İçində bişən nədir? (Qəlyan)
SMOMPK-da uşaq oyun-tamaşaları da toplanıb nəşr edilmişdir. Şəki, Qəbələ, Cəbrayıl, Şamaxı və başqa şəhərlərin tarixi, etnoqrafiyası haqqında yazılan məqalələrin sonunda həmin ərazilərdən toplanan uşaq oyunlarının təsviri verilirdi.
İbtidai məktəb dərslikləri və qiraət kitablarında
XX əsrin ortalarında Azərbaycanın kənd və şəhərlərində orta əsr ətaləti hökm sürən mollaxanaların əksinə olaraq yeni tipli ibtidai təhsil ocaqları açılmışdı. Bu məktəblərdə şagirdlərə dünyəvi elmlər haqqında biliklər verməklə yanaşı, yazılı və şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələri də öyrədilirdi. Uşaqların savadlanmasında, mənəvi cəhətdən sağlam yetişməsində XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində çapdan çıxan müntəxabat, əlifba və qiraət kitablarının böyük rolu olmuşdur. Bunlar: A.Çernyayevski və S. Vəlibəyovun "Vətən dili" (II hissə, I nəşr, Tiflis, 1888); R.Əfəndiyevin "Uşaq bağçası" (I nəşr, İstanbul, 1898 və IV nəşr, Bakı, 1912), "Bəsürətül-ətfal" (Bakı, 1901); M.Mahmudbəyov və başqalarının "İkinci il" (Bakı, 1908 və 1912-ci il nəşrləri); A.Şaiqin "Uşaq gözlüyü" (Bakı, 1910 və 1919-cu il nəşrləri), "Gülzar" (Bakı 1912); Mirzə Abbas Abbaszadənin "Birinci il tatar əlifbası" (IV nəşr, Bakı, 1913) və A.Əfəndiyevin "Son türk əlifbası"nı (Bakı, 1919) Dərsliklərə, əsasən, uşaqların yaş səviyyəsinə, biliyinə uyğun folklor nümunələri salınırdı. .
Azərbaycan uşaq mətbuatında
Azərbaycan uşaq folkloru nümunələri XX əsrin əvvəllərində "Dəbistan", "Məktəb" və "Rəhbər" kimi uşaq jurnallarında dərc olunmağa başladı. Bu isə şagirdlərin məktəbdənkənar mütaliə işlərinə xeyli kömək etdi.
Folklor toplularında
Azərbaycan uşaq folklorunun toplanması, nəşri sahəsində ən böyük hadisə Firidun bəy Köçərlinin "Balalara hədiyyə" kitabı olmuşdur. XX əsrin əvvəllərində, hələ dünya şöhrətli xalq yaradıcılığı incilərinin — dastan, nağıl, aşıq şeiri, əfsanə, bayatı və s. toplanıb ayrıca məcmuə halında nəşr edilmədiyi bir vaxtda "Balalara hədiyyə" adlı uşaq folkloru toplusu balaca oxucularının ixtiyarına verilmişdi. Abdulla Şaiq, Seyid Hüseyn, Fərhad Ağazadə və Eynəli bəy Sultanov bu kitabdan "vətən qoxusu, dağların ətri gəldiyini" bildirmiş, "milli duyğularımızı oyadan", "keçmişimizi özümüzə tanıdan" gözəl töhfə kimi qiymətləndirmişdilər.
Həmçinin bax
İstinadlar
- Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. XI cilddə. I c. Bakı: "Elm". 2018. səh. 1072.
- Qafarlı R. Uşaq folklorunun janr sistemi və poetikası. Bakı: «Elm və Təhsil». 2013. səh. 540.
- Nəbiyev A. Azərbaycan uşaq folkloru. Bakı. 2000. səh. 540.
- Namazov Qara. Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı. Bakı: Bakı Unversiteti nəşriyyatı. 2007. səh. 444.
- Uşaq folklorunun janır sistemi və poetikası. Bakı: Elm və təhsil. 2013. səh. 114.
- Ləman Süleymanova. "Ortaq türk keçmişindən ortaq türk gələcəyinə” IV Uluslararası folklor konfransının materialları. Bakı. 2006. səh. 182-183.
- Əfəndiyev P. Azərbaycan folklorşünaslığının tarixi (1920-ci ilə qədər). Bakı: ADPU-nun nəşri. 1994. səh. 23.
- СМОМПК («Сборник материалов для описания местностей и племён Кавказа»). Выпуск I-XXXXVII, Вп. - I. Тифлис. 1981. səh. с. 55.
Ədəbiyyat
- Детский фольклор // Литературная энциклопедия терминов и понятий / Под ред. А. Н. Николюкина. — Институт научной информации по общественным наукам РАН: Интелвак, 2001. — Стб. 223–224 — 1596 с. — ISBN 5–93264-026-X.
- Мельников М. Н. Русский детский фольклор. — М.: "Просвещение", 1987. — 240 с.
- Современный школьный фольклор: пособие-хрестоматия для студентов / С. М. Лойтер, Е. М. Неелов — Петрозаводск: Изд-во ПетрГУ, 1995. — 115 с.
- Феномен детской субкультуры / С. М. Лойтер. — Петрозаводск: Изд-во КГПУ, 1999. — 46 с.
- Русский детский фольклор и детская мифология: исследование и тексты / С. М. Лойтер. — Петрозаводск: Изд-во КПГУ, 2001. — 294 с.
- Поэтика детского стиха в её отношении к детскому фольклору / С. М. Лойтер. — Петрозаводск: Изд-во ПетрГУ, 2005. — 214 с.
- Белоусов А. Ф., Головин В. В., Кулешов Е. В., Лурье М. Л. Детский фольклор: итоги и перспективы изучения // Первый Всероссийский конгресс фольклористов. Сборник докладов. Т. 1. — М.: Государственный республиканский центр русского фольклора, 2005. — С. 215–243.
- Чайковская И. А. Жанр сказки в современном детском фольклоре // "Университетские чтения", 14–15 января 2016 г. — Пятигорск: Пятигорский государственный университет, 2016 — С. 78–82.
- Китайник М.Т. Детский фольклор и детская литература. В кн. "Детская литература", 1940, № 5, с. 12–15.
- Лазутин С.Г. Детский фольклор. В кн. "Русское устное народное творчество". М., 1983, с. 272–287.
- Литвин Э.С. Русская народная сказка младшего возраста. В кн. "Труды Ленинградского библиотечнего Института им. Н.К. Крупская", Л., 1959, том V, с. 157–172.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Usaq folkloru usaq folkloru nesr qiraet mahni ve oyun eserlerinden ibaret cox janrli bir sistemdir Usaq folkloru dedikde her seyden evvel sifahi xalq yaradiciliginin boyukler ve usaqlar terefinden yaradilan ele numuneleri nezerde tutulur ki usaqlarin meisetini oyunlarini eylencesini istirahetini mesguliyyetlerini isteklerini arzularini ifade etsin ve ehate etdiyi movzulari ideyalari formasi mezmunu uslubu hetta sozlerin secilibduzulmesi ifade terzi korpelerin zovqune biliyine dunyaya baxisina yas seviyyesine psixikasina uygunlasdirilsin Usaq folklorunun novleriAzerbaycan usaq folklorunun tarixi kokleri en eski inamlarla baglanir Birbasa korpelere unvanlanan negmeler xalq poetik yaradiciliginin ilk unsurleri fallar alqislar qargislar dualar yuxuyozmalarla yasiddir Usaqlara tebii quvvelerden felaketlerden soyuqdan istiden tufandan yangindan xesteliklerden qorunmagin maddi nemetler elde etmeyin yollarini gostermek yirtici heyvanlarin ve yagilarin qefil hucumlari zamani ov aletlerinden silahlardan istifade etmek bacarigini asilamaq folklor vasitesi ile heyata kecirilmisdir Azerbaycan folklorunun usaqlarla bagli inanclarinin en eski yazili menbesi Avesta ve Herodotun Tarix kitabidir Astiaq ve Tomiris haqqinda xalq soylemeleri esasinda tarixi hadiseleri qeleme alan yunan tarixcisi Azerbaycanda Midiyada usagin dogulmasi beslenmesi oyunlari dunyabaxisi barede maraqli epizodlara muraciet etmisdir Usaq folkloru hem usaqlarin oz yaradiciligini hem de boyukler terefinden usaqlar ucun tertib edilmis eserleri ehate edir Bu bolgu usaqlarin oyun ve ritmik intonasiya bacariqlarinin yasdan asili olmasi sebebinden meydana gelir Erken yasda dogusun ilk gunlerinden 3 3 5 yasina qeder bir usagin emosional motor ve zehni inkisafi tamamile boyuklerden asilidir Yetkinler azyasli usaqlar ucun besikler ve muxtelif usaq serleri ifa edirler Usaq folklorunun ikinci hissesi orta ve yasli usaqlar ucun eserlerden ibaretdir Bunlara oxunan ve ya ritmik olaraq teleffuz olunan eserler daxildir mahni oxumaq kesfiyyatcilar sayma qafiyeleri temsiller serler komik mahnilar hemcinin kelamlar dil bukuculeri tapmacalar nagillar Bezileri boyukler terefinden usaqlar ucun tertib edilmisdir lakin bu novun ekseriyyeti usaqlarin oz yaradiciligidir 1 Ramazan Qafarli Azerbaycan usaq folklorunun janrlarini edebiyyatin umumi janr bolgusu sistemi ile qruplasdirmagi meqsedeuygundur hesab ederek bolgunu bele aparmisdir Lirik nov layla oxsama dilacma oyretme ve usaq negmeleri duzgu sanama ocesme acitma dolama cagiris ve muracietler Epik nov tapmaca yaniltmac ve usaq nagillari Dramatik nov usaq oyun ve tamasalariTesnifati ve seciyyevi xususiyyetleriUsaq folklorunun mahiyyetinden danisan zaman onun xalqin heyatindaki rolunu qabartmaq lazimdir Cunki xalqin heyatin yeri olmayan onun ucun onemi olmayan hec ne folklorunda da eks olunmur Butun bunlar da usaq folklorunun seciyyevi xususiyyetlerini anlamaga imkan yaradir Usaq edebiyyati beseriyyetin yaratmis oldugu butun maddi ve menevi servetleri yeni nesle oyretmeli onlari bu servetin esl varisi kimi terbiye etmelidir Namazov 2007 4 Usaq folkloru dedikde ilk olaraq yada usaqlar dusur Usaq folklorundan behs ederken ilk novbede usaq kelmesinin anlamini tam qavramaq lazimdir ki usaq deyende hansi yas heddinde olan insanlar nezerde tutulur Azerbaycan usaq folklorunun en yaxsi arasdiricilarindan biri olan Qara Namazovun bu barede yazdigi fikirler maraq dogurur usaq edebiyyatina bele bir terif vermek mumkundur Usaq edebiyyati edebiyyatin terkib hissesi olub meqsed ve vezifesine gore 17 yasina qeder muxtelif oxucu qruplarinin telim tehsil ve exlaqi estetik terbiyesine yoneldilen bedii eserlere deyilir Namazov 2007 4 Usaqlar ucun yazmagin cetinliyini vurgulayan folklorsunas 17 yasadek olan usaqlarin bolgusunu de aparir Usaqlar ucun yazmaq cetindir Usaq edebiyyati usaqlarin yas seviyyesine munasib bir uslubda yazilir Pedaqoji telime esasen 17 yasina qeder olan oxucular dord qrupa bolunur I Bagcayasli usaqlar 3 7 II Kicikyasli mektebliler 7 11 III Ortayasli mektebliler 11 15 IV Yuxari yasli mektebliler ve yaxud gencler 15 17 4 Usaq folklorundan danisan folklorsunaslarimizin bezileri onun janr tesnifatini da vermeye calismislar Azerbaycan usaq folklorunun en yaxsi arasdiricilarindan biri olan R Qafarli bu meseleden danisan zaman yazir Maraqli cehet ondadir ki bu alimlerin yazdiqlari derslik monoqrafiya ve meqalelerde usaq folklorunun en genis yayilan janrlari tehlil olunur forma mezmun ideya bedii xususiyyetleri xususile laylalarin oxsamalarin tapmacalarin usaq nagillarinin bir sira xarakterik keyfiyyetleri gosterilir Boyuklerin komeyi ile yaranan janrlarUsaq folklorunun merkezinde usaqlar dayanir Yasli nesil enenenin davam etmesi ucun bu sahedeki biliklerini usaqlara otururler Bu zaman hem de yeni folklor numuneleri yaranmis olur Usaq folklorundan danisarken yaslilar nene baba ata ana xala bibi ve s ve usaqlar arasinda olan folklor munasibetlerinin hansi seviyyede olmasina da diqqet yetirmek lazimdir Yaslilarla usaqlar folklorla yalniz besik basinda layla calarken usagi oxsayarken nagil tapmaca deyerken elaqede olmurlar Hem de her defe ana oz qizina tikis tikmeyi toxumagi corek yapmagi ve s oyrederken ata oz ogluna agac ekmeyi odun yarmagi ve s oyrederken folklor elaqesinde olurlar Yeni yasli neslin numayendesi cox zaman veziyyetden asili olaraq usaga gorduyu isin faydasini basa salmaq ucun yaxud da umumiyyetle yeri geldiyi ucun muxtelif folklor numuneleri soylemeli olur Bu da xalq enenesinin senet novlerinin elece de folklorun yasama prosesini temin eden amillerden biridir Terminologiya ve alimlerin fikirleri1926 ci ilde Irkutsk Universitetinin professoru Q S Vinoqradov ilk defe rus folklorsunasliginda usaq folkloru ifadesini ilk defe genis tetbiq etdi ve bildirdi ki usaq folkloruna hem usaqlarin ozleri terefinden bestelenmis eserleri hem de didaktik poeziyani boyukler terefinden oxunan usaqlari oxsayan kicik hecmli lirik eserler aid etmek meqsedeuygundur Bir qeder sonra besik negmeleri de usaq folkloru kimi teqdim olundu baxmayaraq ki bezi alimler onlari aile lirik meiset mahnilari hesab edirler Boyukler arasinda movcud olan bezi eserlerin ilki ve sakral menasini itirmis bir qeder deyisdirilmis ve sadelesdirilmis formada usaq folkloruna kecdikleri askar edilmisdir Butun folklor bilicileri bir fikir birliyine geldiler ki usaq folklorunda hem usaqlarin hem de boyuklerin usaqlar ucun yazdigi eserler var Bu baximdan usaq folkloru iki istiqametde boyuklerin nagillar tapmacalar laylalar oxsamalar ve s ve usaqlarin yaradiciligi dolamalar acitmalar ocesmeler oyun negmeleri ve s hesabina zenginlesir Usaq folklorunun ozunemexsus xususiyyetleri var movzu obraz fikir seciminde usaqlarin yasla elaqeli inkisafina uygundur hereketin musayieti ile oyun elementleri ile seir ve nesrin hemahengliyi ile xarakterize olunur eserlerin ekseriyyeti boyukler terefinden usaqlar ucun tertib edilmisdir terbiyevi mezmunludur 2 JanrlarUsaq folklorunun butun janrlarini texminen uc qrupa bolmek olar boyukler terefinden usaqlar ucun yaradilan eserler umumi folklordan usaq folkloruna kecen eserler usaqlarin ozlerinin eserleri Bezi hallarda bir qrupa aid edile bilmeyen eserler var Bu qruplarin her biri oz xususiyyetlerine malikdir ve daha kicik alt qruplara bolunur Hamisinin ortaq xususiyyeti usaq movzusudur 5 yasinadek usaqlar ucun nezerde tutulmusdur Azerbaycanda nesriUsaq folklorunun toplanmasina nesrine XIX esrin 1 ci yarisindan baslanmisdir Lakin onun ilk numunelerine hele toplanib nesr edilmezden xeyli evvel klassik sairlerimizin eserlerinde rast gelinir Dahi Nizami Gencevi Xemse sinde xalq usaq oyunlarindan sehirli ve heyvanlara aid nagil motivlerinden gen bol istifade etmisdir Mehemmed Fuzuli Sohbetul esmar Meyvelerin sohbeti alleqorik poemasinin movzusunu el arasinda genis yayilan ibretamiz ehvalatdan goturmusdur Mehemmed Emani Qasim bey Zakir Abbasqulu aga Bakixanov ve Seyid Ezim Sirvani kimi senetkarlar terefinden muxtelif dovrlerde yazilan menzum hekayelerde de xalq tefekkurunun tesiri ozunu gosterir Butun bunlar klassik yazili edebiyyatin Azerbaycan folklorundan qidalanmasi baximindan qiymetli faktlardir Gorkemli soz ustadlarimizin qeleminden cixan poema temsil ve menzum hekayeler nagil sujetlerine folklorun ruhuna ne qeder yaxin olsa da poetik sistemine diline uslubuna ve basqa xususiyyetlerine gore xalq yaradiciligindan ferqlenir XIX esrin evvellerinde Avropada Qrimm qardaslari terefinden yandirilan folklor meseli Rusiya vasitesile Azerbaycana kecmisdir 40 ci illerden baslayaraq efsane nagil letife ve dastanlar muntezem olaraq metbuat sehifelerinde ozune yer tapmisdi Bu dovrde usaq folklorundan sohbet gede bilmezdi Lakin Azerbaycan folklorunun ilk toplayisilari esasen maarifciler idiler Onlar xalq yaradiciligina muraciet edende her seyden evvel sagirdlerinin yas seviyyesine biliyine zovqune uygun azsozlu yigcam lakonik ve oyunlarla bagli numunelerle maraqlanir laylalari tapmacalari yaniltmaclari duzguleri sanamalari boyuk hevesle toplayib nesr edirdiler Umumiyyetle XIX esrin II yarisinda ve XX esrin evvellerinde usaq folkloru numunelerine daha cox asagidaki menbelerde tesaduf edilir Rus metbuatinda Pasa Efendiyev Azerbaycan folklorsunasliginin tarixi adli doktorluq dissertasiyasinda yazirdi Folklorumuzun ilk numuneleri rus metbuatinda 1820 30 cu illerde gorunmeye baslayir 1839 cu ilden sonra yavas yavas bu numunelerin sayi artir 1840 50 ci illerde ise muntezem olaraq materiallar cap olunur Azerbaycan folklorunun demek olar ki esas janrlarina dair numuneler XIX esr rus metbuatindan toplanib nesr edilmisdir Biz burada atalar sozu tapmasalardan baslayaraq iri hecmli dastanlara qeder xalq edebiyyatimizin kulli miqdarda janrlarina rast gelirik SSKQ SSKG Sbornik svedenie o Kavkazskih gorcah Qafqaz daglari haqqinda melumat toplusu mecmuesinde Azerbaycan folkloruna genis yer ayrilmisdi Toplayici A Fon Potto Priroda i lyudi Zakatalinskogo okruga Zaqatala qezasinin tebieti ve adamlari adli melumat xarakterli meqalesi ile cixis edir ve folklorumuz barede mueyyen fikir soylemeye cehd gosterir Meqalede sifahi xalq edebiyyatimizin bezi janirlarinin tesvirinden sonra yazilir Nagili dinlemek temsil ve tapmacalara qulaq asmaq Zaqatala qezasinin adamlari ucun boyuk zovq menbeyidir Burada xususi nagilcilar var Onlar butun meclislere cagirilir bu ve ya diger hadise ile elaqedar nagil ehvalat danisirlar En cox yayilan soylenen nagillardan asagidakilari misal getirmek olar Devenin zirekliyi Tulku ve caqqal Sicanla qurbaganin dostlugu Bire ve milcek Kim hundurduse o da boyukdur ve s Usaq folklorumuzun toplanib nesr edilmesi sahesinde en boyuk isi QEXTDM Qafqaz erazileri ve xalqlarinin tesvirine dair materiallar toplusu SmompK Sbornik materialov dlya opisaniya mestnostej i plemen Kavkaza mecmuesinin yaradicilari ve gorkemli Azerbaycan edebiyyatsunasi Firudin bey Kocerli gormusler SMOMPK in ilk buraxilisindan baslayaraq demek olar ki her nomresinde Azerbaycan usaq folkloruna yer ayrilirdi Bele ki S P Zelinski Azerbaycanin qedim Irevan qezasinin turk qadinlarindan esitdiyi xalq yaradiciligi incilerini mecmuenin I buraxilisinin II bolmesinde Tatarskaya poslovicy pogovorki zagadki i imena zhenshin Tatar atalar sozu mesel tapmaca ve qadin adlari basligi altinda verir Buradaki tapmacalar movzularinin rengarengliyi ve qurulusu ile maraq dogurur Bu gun cersenbedir Qelbime dusen nedir Deryadan tustu qalxir Icinde bisen nedir Qelyan SMOMPK da usaq oyun tamasalari da toplanib nesr edilmisdir Seki Qebele Cebrayil Samaxi ve basqa seherlerin tarixi etnoqrafiyasi haqqinda yazilan meqalelerin sonunda hemin erazilerden toplanan usaq oyunlarinin tesviri verilirdi Ibtidai mekteb derslikleri ve qiraet kitablarinda XX esrin ortalarinda Azerbaycanin kend ve seherlerinde orta esr etaleti hokm suren mollaxanalarin eksine olaraq yeni tipli ibtidai tehsil ocaqlari acilmisdi Bu mekteblerde sagirdlere dunyevi elmler haqqinda bilikler vermekle yanasi yazili ve sifahi xalq edebiyyati numuneleri de oyredilirdi Usaqlarin savadlanmasinda menevi cehetden saglam yetismesinde XIX esrin sonu ve XX esrin evvellerinde capdan cixan muntexabat elifba ve qiraet kitablarinin boyuk rolu olmusdur Bunlar A Cernyayevski ve S Velibeyovun Veten dili II hisse I nesr Tiflis 1888 R Efendiyevin Usaq bagcasi I nesr Istanbul 1898 ve IV nesr Baki 1912 Besuretul etfal Baki 1901 M Mahmudbeyov ve basqalarinin Ikinci il Baki 1908 ve 1912 ci il nesrleri A Saiqin Usaq gozluyu Baki 1910 ve 1919 cu il nesrleri Gulzar Baki 1912 Mirze Abbas Abbaszadenin Birinci il tatar elifbasi IV nesr Baki 1913 ve A Efendiyevin Son turk elifbasi ni Baki 1919 Dersliklere esasen usaqlarin yas seviyyesine biliyine uygun folklor numuneleri salinirdi Azerbaycan usaq metbuatinda Azerbaycan usaq folkloru numuneleri XX esrin evvellerinde Debistan Mekteb ve Rehber kimi usaq jurnallarinda derc olunmaga basladi Bu ise sagirdlerin mektebdenkenar mutalie islerine xeyli komek etdi Folklor toplularinda Azerbaycan usaq folklorunun toplanmasi nesri sahesinde en boyuk hadise Firidun bey Kocerlinin Balalara hediyye kitabi olmusdur XX esrin evvellerinde hele dunya sohretli xalq yaradiciligi incilerinin dastan nagil asiq seiri efsane bayati ve s toplanib ayrica mecmue halinda nesr edilmediyi bir vaxtda Balalara hediyye adli usaq folkloru toplusu balaca oxucularinin ixtiyarina verilmisdi Abdulla Saiq Seyid Huseyn Ferhad Agazade ve Eyneli bey Sultanov bu kitabdan veten qoxusu daglarin etri geldiyini bildirmis milli duygularimizi oyadan kecmisimizi ozumuze tanidan gozel tohfe kimi qiymetlendirmisdiler Hemcinin baxTekerlemeler Azerbaycan folkloruIstinadlarAzerbaycan edebiyyati tarixi XI cildde I c Baki Elm 2018 seh 1072 Qafarli R Usaq folklorunun janr sistemi ve poetikasi Baki Elm ve Tehsil 2013 seh 540 Nebiyev A Azerbaycan usaq folkloru Baki 2000 seh 540 Namazov Qara Azerbaycan usaq edebiyyati Baki Baki Unversiteti nesriyyati 2007 seh 444 Usaq folklorunun janir sistemi ve poetikasi Baki Elm ve tehsil 2013 seh 114 Leman Suleymanova Ortaq turk kecmisinden ortaq turk geleceyine IV Uluslararasi folklor konfransinin materiallari Baki 2006 seh 182 183 Efendiyev P Azerbaycan folklorsunasliginin tarixi 1920 ci ile qeder Baki ADPU nun nesri 1994 seh 23 SMOMPK Sbornik materialov dlya opisaniya mestnostej i plemyon Kavkaza Vypusk I XXXXVII Vp I Tiflis 1981 seh s 55 EdebiyyatDetskij folklor Literaturnaya enciklopediya terminov i ponyatij Pod red A N Nikolyukina Institut nauchnoj informacii po obshestvennym naukam RAN Intelvak 2001 Stb 223 224 1596 s ISBN 5 93264 026 X Melnikov M N Russkij detskij folklor M Prosveshenie 1987 240 s Sovremennyj shkolnyj folklor posobie hrestomatiya dlya studentov S M Lojter E M Neelov Petrozavodsk Izd vo PetrGU 1995 115 s Fenomen detskoj subkultury S M Lojter Petrozavodsk Izd vo KGPU 1999 46 s Russkij detskij folklor i detskaya mifologiya issledovanie i teksty S M Lojter Petrozavodsk Izd vo KPGU 2001 294 s Poetika detskogo stiha v eyo otnoshenii k detskomu folkloru S M Lojter Petrozavodsk Izd vo PetrGU 2005 214 s Belousov A F Golovin V V Kuleshov E V Lure M L Detskij folklor itogi i perspektivy izucheniya Pervyj Vserossijskij kongress folkloristov Sbornik dokladov T 1 M Gosudarstvennyj respublikanskij centr russkogo folklora 2005 S 215 243 Chajkovskaya I A Zhanr skazki v sovremennom detskom folklore Universitetskie chteniya 14 15 yanvarya 2016 g Pyatigorsk Pyatigorskij gosudarstvennyj universitet 2016 S 78 82 Kitajnik M T Detskij folklor i detskaya literatura V kn Detskaya literatura 1940 5 s 12 15 Lazutin S G Detskij folklor V kn Russkoe ustnoe narodnoe tvorchestvo M 1983 s 272 287 Litvin E S Russkaya narodnaya skazka mladshego vozrasta V kn Trudy Leningradskogo bibliotechnego Instituta im N K Krupskaya L 1959 tom V s 157 172