Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Təmsil (danışıq dilində - Məsəl) — ən qədim janrlarından biri. Bitki və heyvanların insanların xüsusiyyətləri ilə təsviridir və həcmcə kiçik olur, lakin dərin məna ifadə edir. Təmsilin əsas xüsusiyyəti tənqidi və satirik məzmunda olmasıdır. Sənətkar insanlara xas olan nöqsanları, eyibləri ayrı-ayrı əşya, bitki və heyvanların timsalında əks etdirir. Təmsildə təbiət cisimləri və heyvanlar şəxsləndirilir - insan kimi danışdırılır. Ədəbiyyatşünaslıqda buna deyilir.
Təmsil əxlaqi-tərbiyəvi və nəsihətli səciyyə daşıyır. Adətən, təmsilin sonunda müəllif öz fikrini kiçik nəsihət şəklində bildirir. Məsələn: M.Ə.Sabir "Qarğa və tülkü" təmsilinin sonunda belə bir əxlaqi-tərbiyəvi fikir bildirir:
"Olmasaydı cahanda sarsaqlar,
Ac qalardı yəqin ki, yaltaqlar"
Təmsil əsasən nəzmlə yazılır. Dünya ədəbiyyatında nəsrlə yazılmış təmsillər də vardır. Təmsil həm Şərq, həm də Qərb ədəbiyyatında, həm romantik, həm də müasir realist bədii nümunələrdə, həm ən qədim dövrlərdə, həm də müasir dövrdə mövcud olan ciddi, kəskin, fəal və böyük ictimai-əxlaqi təsirə malik ədəbi formadır. Bir janr kimi ictimai-siyasi zərurətdən meydana gələn təmsil epik növün həcmcə kiçik, ancaq dərin məna ifadə edən qədim janrlarından biridir. Təmsillərin mövzusunu heyvanlar haqqında nağıllara yaxınlaşdıran, hətta bəzən eyniləşdirən cəhətlərə sadəlik, xarakterlərin birmənalılığı, yığcamlıq, az sözlə dərin fikir ifadə etmək və s. göstərə bilərik. Təmsillərin və heyvanlar haqqında nağılların obrazları elə heyvan və ya bitkilərdir ki, oxucu və ya dinləyici, sadəcə, adın çəkilməsi ilə mövzunun nədən bəhs ediləcəyini anlamış olur. Ancaq qeyd etmək lazımdır ki, yazılı ədəbiyyatda təmsillərin qəhrəmanları hər zaman heyvanlar və ya bitkilər olmur, onların qəhrəmanları mifoloji varlıqlar olduğu kimi, insanlar və onların orqanları:baş, ürək, bədən, əl və ayaqlar da ola bilir. Bunu qədim şumer, yunan və hind təmsilləri də sübut edir.
Tarixi
Epik növün ibtidai formalarından biri olan təmsil hələ qədim yunan ədəbiyyatında mövcud idi. XVII-XVIII əsrlərdə yüksək inkişaf səviyyəsinə çatmışdır. Qədim Romada Fadr (I əsr), Qədim Yunanıstanda Ezop (e.ə.VI-V əsrlər) nəsrlə yazdığı təmsilləri ilə məşhur idi. Hindistanda III əsrə aid təmsillər toplusu "Pançatantra" məlumdur. Yeni dövrün ən məşhur təmsil yazanlarından biri fransız şairi (XVII əsr) olmuşdur. Təmsillərin mənşəyi haqqında ilk konsepsiya Qrimm qardaşlarına aiddir. Qrimm qardaşlarının nəzəriyyəsinə görə heyvanlar haqqında miflər təmsillərin həm yaranmasında, həm də məzmunlarının bir-birinə yaxın olmasında aparıcı olmuşdur. Y.Qrimmə görə təmsil ilkin ədəbi nümunə deyil, əksinə o, heyvanlardan bəhs edən sonuncu inkişaf modelidir. Belə ki, mif, heyvanlar haqqında nağıl və təmsil üçlüyündə təmsil ilk olmadığı kimi, oradakı motiv və məzmunlar da orijinal deyil, əxz olunmuşlardır. Təmsillərin mənşəyi haqqında başqa bir nəzəriyyəyə görə bu ədəbi nümunələr insanların ictimai-siyasi məsələlərə rasional baxışları nəticəsində yaranmışdır. Bu ikinci konsepsiyanın qurucusu S. Lessinq olmuşdur. S. Lessinqə görə təmsillər didaktik əhəmiyyətli həqiqətləri isbat etmək üçün yazılır.
Rusiyada təmsilin inkişafı XVIII əsrin sonu XIX əsrin əvvəllərinə aiddir. Həmin dövrün ən məşhur təmsilçiləri A.P.Sumarokov, İ.İ.Xemnitser, A.E.İzmaylov, İ.İ.Dmitriyevdir. Rusiya ədəbiyyatında təmsil janrının kulminasiyası İ.A.Krılovun yaradıcılığı hesab olunur. Onun əsərləri dünyanın bir çox dillərinə, o cümlədən Azərbaycan dilinə də tərcümə olunmuşdur. Onun "Eşşək və bülbül" təmsili buna misal ola bilər. Bu təmsili A.A.Bakıxanov tərcümə edib.
Azərbaycan ədəbiyyatında təmsilin ilk nümunələrinə N.Gəncəvinin "Sirlər xəzinəsi" poemasında rast gəlirik. A.Bakıxanov, Q.Zakir, S.Ə.Şirvani, M.Ə.Sabir, Abbas Səhhət, Abdulla Şaiq kimi şairlərimizin təmsilləri məşhurdur. Müstəqillik dövründə də müxtəlif məzmunlu təmsillər yazıldığına baxmayaraq, bu, janrın inkişafından söz açmağa əsas vermir. Ümumi ədəbi prosesdə təmsillərin çəkisinin çox az olduğunu xüsusi vurğulamaq lazımdır. Ancaq Mərkəz Qacar, Sədi Fətəlizadə və digərlərinin yaradıcılığında təmsil aparıcı janrdır. Onların əsərlərində insan eybəcərliklərinin ön plana çəkilməsi, yalanın, rüşvətin, özbaşınalığın baş alıb getməsi daha çox işlənmiş mövzulardandır.
Qaynağı
Təmsillərin qaynağı məsələsi antik yunan filosoflarından tutmuş bugünə qədər bir çox elm adamını maraqlandıran əsas məsələ olmuşdur. İlk öncə təmsillərin qaynağını heyvanlar haqqında nağılların təşkil etdiyi üzərində durulmuş, şifahi xalq ədəbiyyatının digər janrları, xüsusən də atalar sözü və məsəllərin də təmsil yaradıcılığına böyük təsir göstərdiyivurğulanmışdır. Bununla bərabər, əfsanə, rəvayət və ən əsası da heyvanlardan bəhs edən miflərin təmsillərin mövzu və süjet xəttinin formalaşmasında mühüm rol oynadımışdır. Təmsil janrı eyni zamanda “Kəlilə və Dimnə”, “Min bir gecə”, “Tutinamə” kimi abidələrdən də bəhrələnmişdir. Təmsilə hansı nöqtədən baxılırsa-baxılsın, onun motivlərinin, süjetlərinin və ən əsası da, mövzusunun şifahi xalq ədəbiyyatından götürülərək yazıya köçürüldüyü aydın şəkildə görünür. N.L.Stepanov təmsillərin heyvanlar haqqında nağıllardan istifadə yolu ilə yarandığını gətirdiyi misallarla sübut etməyə çalışmışdır. O, folklor janrı olan heyvanlar haqqında nağıllarla yazılı ədəbiyyatın janrı olan təmsillərin fərqini sadə formada belə izah edir:Təmsillər xalq təxəyyülünün məhsulu kimi heyvanlar haqqında ibtidai miflərdən yaranmışdır. Onların kökləri həm də xalq müdrikliyinin simvolu olan heyvanlar haqqında nağıllarda, atalar sözləri və məsəllərdədir. Ədəbiyyat isə yazının ortaya çıxması ilə başlayır və təmsillər də yazıya alınmaqla yazılı ədəbiyyatın janrına çevrilmişdir.
Strukturu
Təmsil janrının tanınmış tədqiqatçısı M.Qasparova görə bu janrın strukturu 1) ekspozisiya, 2) ideya, 3) əhvalat, 4) gözlənilməz nəticədən ibarətdir. Təmsil janrının başlıca xüsusiyyətlərindən biri alleqoriya, digəri də simvoldur ki, bu iki xüsusiyyət janrın yarandığı tarixdən bu günə qədər davam etməkdədir. Alleqoriya (istiarə) və simvol yoxdursa, təmsil də yoxdur. Təmsillərin əxlaqi-didaktik, aforistik sonluqla bitməsi başlıca özəlliyidir.
Ən məşhur təmsil yazıçıları
İstinadlar
- Sevinc Əliyeva. HEYVANLAR HAQQINDA NAĞILLAR VƏ TƏMSİLLƏR (AZƏRBAYCAN ŞİFAHİ VƏ YAZILI ƏDƏBİYYATININ NÜMUNƏLƏRİ ƏSASINDA) Avtoreferat. Bakı. 2017.
- Гаспаров М. Л. Античная литературная басня. Мockвa: Наука, 1971, c. 231-232
- Русская басня [Текст]. Под общей ред. В. П. Степанова. Москва: Правда, 1986, с. 5
Bu məqalə . |
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Temsil danisiq dilinde Mesel en qedim janrlarindan biri Bitki ve heyvanlarin insanlarin xususiyyetleri ile tesviridir ve hecmce kicik olur lakin derin mena ifade edir Temsilin esas xususiyyeti tenqidi ve satirik mezmunda olmasidir Senetkar insanlara xas olan noqsanlari eyibleri ayri ayri esya bitki ve heyvanlarin timsalinda eks etdirir Temsilde tebiet cisimleri ve heyvanlar sexslendirilir insan kimi danisdirilir Edebiyyatsunasliqda buna deyilir Qazlara kesik ceken pisik E e 1120 ci il Misir Temsil exlaqi terbiyevi ve nesihetli seciyye dasiyir Adeten temsilin sonunda muellif oz fikrini kicik nesihet seklinde bildirir Meselen M E Sabir Qarga ve tulku temsilinin sonunda bele bir exlaqi terbiyevi fikir bildirir Olmasaydi cahanda sarsaqlar Ac qalardi yeqin ki yaltaqlar Temsil esasen nezmle yazilir Dunya edebiyyatinda nesrle yazilmis temsiller de vardir Temsil hem Serq hem de Qerb edebiyyatinda hem romantik hem de muasir realist bedii numunelerde hem en qedim dovrlerde hem de muasir dovrde movcud olan ciddi keskin feal ve boyuk ictimai exlaqi tesire malik edebi formadir Bir janr kimi ictimai siyasi zeruretden meydana gelen temsil epik novun hecmce kicik ancaq derin mena ifade eden qedim janrlarindan biridir Temsillerin movzusunu heyvanlar haqqinda nagillara yaxinlasdiran hetta bezen eynilesdiren cehetlere sadelik xarakterlerin birmenaliligi yigcamliq az sozle derin fikir ifade etmek ve s gostere bilerik Temsillerin ve heyvanlar haqqinda nagillarin obrazlari ele heyvan ve ya bitkilerdir ki oxucu ve ya dinleyici sadece adin cekilmesi ile movzunun neden behs edileceyini anlamis olur Ancaq qeyd etmek lazimdir ki yazili edebiyyatda temsillerin qehremanlari her zaman heyvanlar ve ya bitkiler olmur onlarin qehremanlari mifoloji varliqlar oldugu kimi insanlar ve onlarin orqanlari bas urek beden el ve ayaqlar da ola bilir Bunu qedim sumer yunan ve hind temsilleri de subut edir TarixiEpik novun ibtidai formalarindan biri olan temsil hele qedim yunan edebiyyatinda movcud idi XVII XVIII esrlerde yuksek inkisaf seviyyesine catmisdir Qedim Romada Fadr I esr Qedim Yunanistanda Ezop e e VI V esrler nesrle yazdigi temsilleri ile meshur idi Hindistanda III esre aid temsiller toplusu Pancatantra melumdur Yeni dovrun en meshur temsil yazanlarindan biri fransiz sairi XVII esr olmusdur Temsillerin menseyi haqqinda ilk konsepsiya Qrimm qardaslarina aiddir Qrimm qardaslarinin nezeriyyesine gore heyvanlar haqqinda mifler temsillerin hem yaranmasinda hem de mezmunlarinin bir birine yaxin olmasinda aparici olmusdur Y Qrimme gore temsil ilkin edebi numune deyil eksine o heyvanlardan behs eden sonuncu inkisaf modelidir Bele ki mif heyvanlar haqqinda nagil ve temsil ucluyunde temsil ilk olmadigi kimi oradaki motiv ve mezmunlar da orijinal deyil exz olunmuslardir Temsillerin menseyi haqqinda basqa bir nezeriyyeye gore bu edebi numuneler insanlarin ictimai siyasi meselelere rasional baxislari neticesinde yaranmisdir Bu ikinci konsepsiyanin qurucusu S Lessinq olmusdur S Lessinqe gore temsiller didaktik ehemiyyetli heqiqetleri isbat etmek ucun yazilir Rusiyada temsilin inkisafi XVIII esrin sonu XIX esrin evvellerine aiddir Hemin dovrun en meshur temsilcileri A P Sumarokov I I Xemnitser A E Izmaylov I I Dmitriyevdir Rusiya edebiyyatinda temsil janrinin kulminasiyasi I A Krilovun yaradiciligi hesab olunur Onun eserleri dunyanin bir cox dillerine o cumleden Azerbaycan diline de tercume olunmusdur Onun Essek ve bulbul temsili buna misal ola biler Bu temsili A A Bakixanov tercume edib Azerbaycan edebiyyatinda temsilin ilk numunelerine N Gencevinin Sirler xezinesi poemasinda rast gelirik A Bakixanov Q Zakir S E Sirvani M E Sabir Abbas Sehhet Abdulla Saiq kimi sairlerimizin temsilleri meshurdur Musteqillik dovrunde de muxtelif mezmunlu temsiller yazildigina baxmayaraq bu janrin inkisafindan soz acmaga esas vermir Umumi edebi prosesde temsillerin cekisinin cox az oldugunu xususi vurgulamaq lazimdir Ancaq Merkez Qacar Sedi Fetelizade ve digerlerinin yaradiciliginda temsil aparici janrdir Onlarin eserlerinde insan eybecerliklerinin on plana cekilmesi yalanin rusvetin ozbasinaligin bas alib getmesi daha cox islenmis movzulardandir QaynagiTemsillerin qaynagi meselesi antik yunan filosoflarindan tutmus bugune qeder bir cox elm adamini maraqlandiran esas mesele olmusdur Ilk once temsillerin qaynagini heyvanlar haqqinda nagillarin teskil etdiyi uzerinde durulmus sifahi xalq edebiyyatinin diger janrlari xususen de atalar sozu ve mesellerin de temsil yaradiciligina boyuk tesir gosterdiyivurgulanmisdir Bununla beraber efsane revayet ve en esasi da heyvanlardan behs eden miflerin temsillerin movzu ve sujet xettinin formalasmasinda muhum rol oynadimisdir Temsil janri eyni zamanda Kelile ve Dimne Min bir gece Tutiname kimi abidelerden de behrelenmisdir Temsile hansi noqteden baxilirsa baxilsin onun motivlerinin sujetlerinin ve en esasi da movzusunun sifahi xalq edebiyyatindan goturulerek yaziya kocurulduyu aydin sekilde gorunur N L Stepanov temsillerin heyvanlar haqqinda nagillardan istifade yolu ile yarandigini getirdiyi misallarla subut etmeye calismisdir O folklor janri olan heyvanlar haqqinda nagillarla yazili edebiyyatin janri olan temsillerin ferqini sade formada bele izah edir Temsiller xalq texeyyulunun mehsulu kimi heyvanlar haqqinda ibtidai miflerden yaranmisdir Onlarin kokleri hem de xalq mudrikliyinin simvolu olan heyvanlar haqqinda nagillarda atalar sozleri ve mesellerdedir Edebiyyat ise yazinin ortaya cixmasi ile baslayir ve temsiller de yaziya alinmaqla yazili edebiyyatin janrina cevrilmisdir StrukturuTemsil janrinin taninmis tedqiqatcisi M Qasparova gore bu janrin strukturu 1 ekspozisiya 2 ideya 3 ehvalat 4 gozlenilmez neticeden ibaretdir Temsil janrinin baslica xususiyyetlerinden biri alleqoriya digeri de simvoldur ki bu iki xususiyyet janrin yarandigi tarixden bu gune qeder davam etmekdedir Alleqoriya istiare ve simvol yoxdursa temsil de yoxdur Temsillerin exlaqi didaktik aforistik sonluqla bitmesi baslica ozelliyidir En meshur temsil yazicilariEzop Jan de Lafonten Ivan Krilov Fadr Sergey Mixalkov Lev Tolstoy M E Sabir A Bakixanov S E Sirvani A Sehhet A Saiq Q Zakir H ZiyaIstinadlarSevinc Eliyeva HEYVANLAR HAQQINDA NAGILLAR VE TEMSILLER AZERBAYCAN SIFAHI VE YAZILI EDEBIYYATININ NUMUNELERI ESASINDA Avtoreferat Baki 2017 Gasparov M L Antichnaya literaturnaya basnya Mockva Nauka 1971 c 231 232 Russkaya basnya Tekst Pod obshej red V P Stepanova Moskva Pravda 1986 s 5 Bu meqale qaralama halindadir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Eger mumkundurse daha deqiq bir sablondan istifade edin