Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Mirzə Abbas Abbaszadə (tam adı:Mirzə Abbas Kərbəlayı Ələkbər oğlu Abbaszadə; 12 mart 1870, Yelizavetpol – 1920) — maarif xadimi, pedaqoq, folklorşünas.
| Mirzə Abbas Abbaszadə | |
|---|---|
| Mirzə Abbas Kərbəlayı Ələkbər oğlu Abbaszadə | |
 | |
| Doğum tarixi | |
| Doğum yeri | Gəncə, Yelizavetpol qəzası, Yelizavetpol quberniyası, Rusiya imperiyası |
| Vəfat tarixi | |
| Fəaliyyəti | pedaqoq |
Həyatı
Mirzə Abbas Kərbəlayı Ələkbər oğlu Abbaszadə 1870-ci il mart ayının 12-də Gəncədə Ozan məhəlləsində mütərəqqi fikirli ruhani, məktəbdar ailəsində anadan olmuşdur. İlk təhsilini atasının xüsusi məktəbində almış, sonra Şah Abbas məscidi yanındakı məktəbdə davam etdirmişdir. 1885-ci ildə ibtidai təhsilini başa vurub, 1892-ci ilədək Gəncə mədrəsəsində oxumuşdur. Burada məşhur müdərrislər Mirzə Xəlil Şeyxzamanov və Molla Hüseyn Pişnamazzadədən dərs almış, ərəb, fars və türk dillərinə dərindən yiyələnmişdir. Nizami, Füzuli, Sədi, Hafiz kimi sənətkarların əsərlərini mütailə etmiş, Şərq ədəbiyyatına, İslam mədəniyyətinə yaxından bələd olmuşdur.
Fəaliyyəti
Pedaqoji fəaliyyəti
Bir il atasının açdığı məktəbdə müəllimlik edən Mirzə Abbas 1893-cü ildə səyahətə çıxaraq İranı, İraqı və Türkiyəni gəzmişdir.
M. A. Abbaszadə 1894-cü ildə Gəncə şəhər məktəbində işə düzələrək ana dili və şəriət fənlərini tədris etməyə başlamışdır. M. A. Abbaszadə nizamnaməyə əsasən Tiflis gimnaziyasında yoxlamadan keçdikdən sonra şəhər məktəbində müəllimliyə qəbul olunmuşdur. Tiflisdə olarkən o, ilk dəfə Firudin bəy Köçərli və Aleksey Osipoviç Çernyayevski ilə görüşüb, onlardan xeyir-dua almışdır. Qısa söhbətdən sonra A. O. Çernyayevski nəşrinə icazə almağa çalışdığı "Fikir" qəzetinə Gəncədən müxbirlik etməyi ona təklif etmiş və razılığını almışdır. Gəncə şəhər məktəbində yerli əhalinin arzusu ilə yaşlılar üçün bazar günü və axşam kursları da fəaliyyət göstərirdi. Həmin kurslarda 14 yaşdan 45 yaşa qədər şəhər sakinlərinə savad təlimini də M. A. Abbaszadə keçir, əlifbanı pulsuz olaraq öyrədirdi. Şəhər məktəbində işləməsi M. A. Abbaszadənin rus dilini mükəmməl öyrənməsinə əlverişli imkan yaratmışdı. O, hətta 1896-cı ildə Zaqafqaziyada yeganə müəllimlər institutu olan Tiflis Aleksandrovski Müəllimlər İnstitutunda açılmış müsəlmanlar üçün qısa müddətli kursda olmuşdur.
1896-cı ilin yayında alovlu publisist və pedaqoq Ömər Faiq Nemanzadənin Gəncəyə gəlməsi, bir az burada müəllim işləməsi, yerli müəllimlərlə, o cümlədən M. A. Abbaszadə ilə tez-tez görüşüb söhbət etməsi şəhərin mədəni həyatında bir canlanma yaratmaqla M. A. Abbaszadənin ictimai-siyasi baxışlarına çox böyük müsbət təsir göstərmişdir. Ömər Faiqin "dilimizə soxulan ərəb və fars sözlərinin gərəksizliyindən, əlifbanın yaramazlığından", maarifin, xalqın savadlanmasının azadlıq yolunda əsas şərtlərdən biri olmasından açdığı söz-söhbətlər M. A. Abbaszadəni bütün pedaqoji fəaliyyəti dövründə rahat buraxmamışdır. Onu şəhər məktəbində təkcə əlifba və şəriət dərslərini demək, tədris proqramını yeniləmək, nümunəvi pedaqoji prinsiplərdən istifadə etmək yox, həm də ana dilinin təmizliyi, ərəb qrafikalı Azərbaycan əlifbasının (əski əlifbanın) sadələşdirilməsi, yeni dərsliklərin yaradılması, uşaqların ana dilində təhsil alması, dini fanatizmlə mübarizə və Azərbaycan qadınlarının da məktəbə cəlb edilməsi kimi ictimai mətləblər düşündürməyə başlamışdır.
1898-ci il aprelin 23-də Gəncənin Bağmanlar yaşayış sahəsində əhalinin topladığı vəsait hesabına ilk rus-tatar (Azərbaycan) məktəbi açılmışdır.. M. A. Abbaszadə şəhər məktəbindən bu yeni tipli məktəbə köçürülərək Azərbaycan dili və şəriət müəllimi təyin edilmişdir. Məktəbdə rus və Azərbaycan dilləri qarşılıqlı sürətdə öyrədilirdi. Hər iki dil A. O. Çernyayevskinin "Vətən dili" dərslikləri əsasında sövtü-üsulla (səs üsulu ilə) tədris olunurdu. Bu zaman Rəşid bəy Əfəndiyevin "Uşaq bağçası" (1898) adlı əlifba kitabı İstanbulda nəşr edilərək daha çox Gəncə quberniyasında yayılmağa başlamışdır. Dərslik öz quruluşu və tərtibatı ilə A. O. Çernyayevskinin "Vətən dili"ndən fərqlənirdi. "Vətən dili" vasitəsilə ərəb əlifbasını şagirdə 6 aydan az vaxtda öyrətmək mümkün olmadığı halda "Uşaq bağçası" kitabı ilə bu əlifbanı bir ay müddətində öyrətmək, şagirdlərə yazı vərdişləri aşılamaq mümkün idi. R. Əfəndiyev "Vətən dili"ndəki nöqsanları aradan qaldırmaq, əlifba təlimi dövrünü azaltmaq məqsədilə ərəb məxrəci ilə ifadə olunan, tələffüzcə bir-birinə yaxın 8 ərəb hərfini atmış və 32 hərfdən 24-nü saxlamışdır. Beləliklə, hər bir hərfin öyrənilməsi üçün bir dərs tərtib etmişdir ki, bu da əlifbanı, oxuyub yazmağı bir ayda öyrətməyə imkan yaratmışdı. Şagirdin işini xeyli yüngülləşdirən bu islahatı M. A. Abbaszadə böyük maraqla qarşılamışdır. Ərəb əlifbasının sadələşdirilməsinə tərəfdar çıxaraq bu əlifbanın Azərbaycan dilinin fonetik tələblərinə (tələffüz və orfoqrafiya qaydalarına) uyğunlaşdırılmasına xüsusi metodik əhəmiyyət vermişdir. Bundan sonra o da əlifbada orijinal islahatlar aparmaq, yeni pedaqoji-metodik prinsiplər əsasında əlifba dərsliyi yaratmaq qərarına gəlmişdir.
O, rus-Azərbaycan məktəbində işləməyə başlayarkən əlifbada apardığı islahatlar əsasında "Birinci il Əlifba" dərsliyi tərtib edib əlyazma şəklində 1900-cü ildə Gəncədə çap etdirmişdir. Bu kitabdan xəbər tutan cahil mollalar məktəblərə girib hay-küy salmış, onu müəllimlərin, şagirdlərin əllərindən alaraq cırıb atmışlar. Hətta Gəncə qubernatoruna donoslar göndərmiş, M. A. Abbaszadəni şübhəli adam kimi qələmə vermişlər. Bundan sonra "Birinci il. Əlifba" dərsliyindən müəllimlər gizli surətdə istifadə edərək uşaqlara ana dilinin əlifbasını öyrədirdilər. Müəllif isə təqib olunmağa başlamışdır. Təqiblər və hədə-qorxular 1907-ci ilədək davam etmişdir. Lakin M. A. Abbaszadə bu müddətdə yalnız rus-Azərbaycan məktəbində ana dilini və şəriəti tədris etməklə kifayətlənməmiş, hava, su kimi lazım olan dərs kitabları da hazırlamaqla məşğul olmuşdur. 1901-ci ildə onun çalışdığı məktəbdə qız şöbəsi təşkil edilmişdir. Savadlı qadın müəllimi olmadığından orada da ana dili və şəriət fənlərini tədris etmək M. A. Abbaszadəyə tapşırılmışdır. O, həm oğlan, həm də qız şagirdlərinin dərsliyə ehtiyacını nəzərə alaraq "Birinci şöbə üçün şəriət dərsi" və "İkinci şöbə üçün şəriət dərsi" adlı iki kitab hazırlayıb 1901-ci ildə Gəncədə nəşr etdirmişdir.
1905–1907-ci illər birinci rus inqilabı Gəncədə yeni həyat, maarif və məktəb uğrunda mübarizəyə təkan vermişdir. Sənət məktəbi, kişi və qadın gimnaziyaları şagirdlərinin inqilabi nümayişə çıxmaları, erməni təcavüzünə qarşı "Difai" milli-müdafiə təşkilatının yaradılması, yeni nəşrə başlayan "Həyat", "İrşad", "Fyüzat", "Molla Nəsrəddin" və digər qəzet və jurnalların Gəncəyə gəlib çıxması, Rusiyanın müxtəlif ali məktəblərini bitirib doğma yurda qayıdan gənclərin inqilabi ideyalar təbliğ etməsi, xeyriyyə cəmiyyətlərinin fəaliyyətə başlaması, Gəncə bələdiyyəsinə daha çox azərbaycanlıların seçilməsi ictimai-siyasi və milli şüurun oyanmasına ciddi təsir göstərirdi.
O, daha çox Tiflisdə nəşr edilən "Molla Nəsrəddin" jurnalını oxuyur, orada dərc olunan yazılarda və şəkillərdə məsxərəyə qoyulan, ifşa edilən xalq düşmənləri ilə-bəylər, xanlar, qoçular, tacirlər, din xadimləri və fırıldaqçılarla tanış olur, onları məktəbdə, ictimaiyyət arasında başqalarına da tanıdırdı. Belə düşmənlərin Gəncədə də olması və onların törətdiyi əməllər barədə özü də jurnala məktublar yazır, yaxud Tiflisə gedərək köhnə dostu Ömər Faiqlə görüşüb məktubları şəxsən ona təqdim edirdi. M. A. Abbaszadə bu məktublara "Mollazadə", "A. Mollazadə" kimi gizli imzalar qoyurdu. Bu imzalarla o, istifadə edərək 1907-ci ildə iki kitab da çap etdirmişdir. "Molla Nəsrəddin"in təsiri altında ərəb dilindən tərcümə etdiyi lətifələr "Lətaif" adı altında Ömər Faiqin "Qeyrət" mətbəəsində Tiflisdə nəşr olunmuşdur. İkincisi bütün məktəblərdə ikinci sinifdə şagirdlərə oxutdurmaq üçün tərtib etdiyi "Türk dili və yaxud türkcə qiraət" adlı dərs vəsaiti isə Gəncədə Əsgər, Hacı Həsənzadə qardaşlarının mətbəəsində nəşr edilmişdir.
M. A. Abbaszadənin "Molla Nəsrəddin" jurnalı, Cəmil Məmmədquluzadə və Ömər Faiqlə yaxınlığı onu geniş və zəngin pedaqoji-metodiki və ictimai fəaliyyətə istiqamətləndirmişdir. 1906-cı ildə o, Gəncə Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyətinin təşkil edilməsində yaxından iştirak edir və onun üzvlərindən biri olur. Bakıda fəaliyyət göstərən "Nicat" və "Nəşri-maarif" cəmiyyətlərinin Gəncədə yaranan şöbələrinin işində də köməyini əsirgəmir. M. A. Abbaszadə maarifi, savadı yaymaq, uşaqlara ibtidai, orta və ali təhsil vermək, ana dili və ədəbiyyatın inkişafına kömək etmək, yeni məktəblər açmaq, müvafiq kitablar çap etdirmək, kitabxana-qiraətxanalar açmaq, müəllim kadrları hazırlamaq kimi məqsədlərin həyata keçirilməsində fəal iştirak etməyə başlayır.
1906-cı il avqustun 15-də Bakıda açılan Azərbaycan müəllimlərinin birinci qurultayına Gəncədən gedən nümayəndələr arasında Bağmanlar rus-Azərbaycan məktəbinin ana dili və şəriət müəllimi Mirzə Abbas Abbaszadə də var idi. Bakıdan qayıtdıqdan sonra o, qurultayın qarşıya qoyduğu əlifbanın islahı, imla, proqram və dərsliklər tərtibi, yeni mütərəqqi tədris üsulları axtarmaq, tədrisin ana dilində aparılması, qadınların təhsilə cəlb edilməsi və.s vəzifələrin yerinə yetirilməsi sahəsində nümunə göstərir. İkinci qurultayın Gəncədə keçirilməsi haqqında qərardan ruhlanan M. A. Abbaszadə həm də bu istiqamətdə aparılan hazırlıq işlərində böyük həvəslə iştirak edir. Onun pedaqoji-metodiki və ictimai fəaliyyətinin ən cəsarətli, ən məhsuldar dövrü bundan sonra başlayır.
1907–1908-ci illərdə rus-Azərbaycan məktəbinin müəllimi kimi M. A. Abbaszadə 7 kitab nəşr etdirmişdir. 1900 və 1901-ci ildə ilk dəfə çap olunmuş, qaragüruhla qarşılanmış "Birinci kitab. Əlifba", "İkinci kitab. Qiraət" və şəriət dərslikləri ikinci dəfə çapdan çıxmışdır. Eyni zamanda "Türk dili. Qiraət" və "Lətaif" adlı dərs vəsaitləri, bir də "Məşq məcmuəsi" metodik göstərişi nəşr olunmuşdur.
"Məşq məcmuəsi" müəllifin "Birinci kitab. Əlifba" dərsliyindən istifadə edərək səs üsulu ilə Azərbaycan əlifbasını öyrədən müəllimlər üçün metodik göstərişlərdən ibarət bir əsərdir. Müəllim yalnız bu göstərişlər və təlim üsulu əsasında, M. A. Abbaszadənin ifadəsi ilə desək, əvvəlcə məşq etməli idi ki, sadələşdirilmiş əlifbanı uşaqlara düzgün öyrədə bilsin.
M. A. Abbaszadə ərəb qrafikalı əski Azərbaycan əlifbasını dəyişdirməyin yox, sadələşdirməyin tərəfdarı idi. Lakin bu məqsədini həyata keçirərkən Rəşid bəy Əfəndiyevi təkrar etməmiş, əksinə, onun "Uşaq bağçası" kitabından fərqlənən orijinal əlifba dərsliyi yaratmışdır.
Məlumdur ki, ərəb dilinə nisbətən Azərbaycan dilində saitlər çoxdur. Amma bunların bir neçəsi ərəb qrafikasında öz əksini tapmamışdır. Bu da istər-istəməz oxuyanda və yazanda çətinliklər törədirdi. M. A. Abbaszadə məhz bu çətinliyi aradan qaldırmaq üçün islahat apararaq Azərbaycan dilinə məxsus saitləri öz düşüncəsinin məhsulu olan konkret işarələrlə əlifbaya daxil etmişdir.
Dərsliyin "Birinci kitab" adlanan birinci hissəsi hərflərin öyrədilməsi ilə başlayır. Hər bir hərfə aid çəkilmiş şəkillər, sözlərin seçimi uşaqların dərsi asanlıqla qavramasına, yaddaşında saxlamasına və maraq dairəsinin genişlənməsinə imkan yaradır.
Öz dövrü üçün böyük əhəmiyyət kəsb edən bu dərslikdə Mirzə Abbas Abbaszadə bir qayda olaraq sadədən mürəkkəbə tələbini gözləmişdir. Hərflər, hecalar, sözlər və cümlələrin düzülüşü, ardıcıllığı, kiçik həcmli mətnlərin əsas məqsədə xidmət etməsi, asan dildə və oxunaqlı olması, hikmətamizliyi kitabın pedaqoji baxımdan dəyərini artırmaqla bərabər, həm də müəllifin pedaqoji məharətindən və ustalığından xəbər verir.
Müəllif sözləri seçərkən bütün söz (tam kəlmə) üsulundan bacarıqla istifadə etmişdir ki, bu da o dövrdə ən mütərəqqi üsul idi. O, deyilişi uşağa daha münasib və uyğun olan ilk sözlərdən biri kimi "ot" sözünü götürmüşdür. Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin ilk illərində ərəb, sonra latın qrafikası ilə çap olunan əlifbalarda da bu hala təsadüf edilir. Bütün söz (tam kəlmə) üsulunun ən coşğun dövrü 1923–1932-ci illər arasında olmuşdur. Fərhad Ağazadə "Yeni türk əlifbası" (1922–1924), Abdulla Şaiq "Uşaq gözlüyü" (1924) dərsliklərini də bütün söz üsulu ilə yazmışlar. 1933-cü ildə B. Mustafayev tərtib etdiyi əlifba kitabında Mirzə Abbas Abbaszadənin iş təcrübəsindən olduqca geniş istifadə etmişdir. Xüsusən bütün sözlərin seçilməsində uşağın bilik səviyyəsinin nəzərdə tutulması işi başdan-başa M. A. Abbaszadənin irəli sürdüyü sistem üzrədir.
M. A. Abbaszadə əlifba dərsliyinin "İkinci kitab" adlı ikinci hissəsində bundan əvvəl öyrədilmiş hərflərdən bir neçəsini heca və söz daxilində təkrar nəzərdən keçirir, öyrədilməmiş 6 hərfdən bəhs edir, bununla da hərflər sistemini başa çatdırır. Sonra 6 bölmədə uşaqların yaş və bilik səviyyələrinə uyğun kiçik həcmli mətnlər verilir. Həmin mətnlərdə əxlaqi-etik keyfiyyətlər tövsiyə edilir və uşaqlarda elmə, təhsilə həvəs oyadılır.
Mirzə Abbas Abbaszadənin "Birinci il. Əlifba" və ondan sonrakı ilk oxu kitabı üçüncü dəfə 1911-ci ildə Gəncədə, dördüncü dəfə 1913-cü ildə Bakıda "Kaspi" mətbəəsində və beşinci dəfə 1914-cü ildə yenə həmin mətbəədə nəşr olunmuşdur. "Birinci il. Əlifba" kitabının 4-cü nəşri bütün şəhər məktəbləri üçün dərslik kimi qəbul edilmişdir. Üz qabığında senzuranın "Tatarskaya azbuka" yazdırmasına baxmayaraq müəllif içəridə onun "Birinci il. Türk əlifbası" adını saxlaya bilmişdir.
M. A. Abbaszadə hətta üz qabığında gedən "Yelizavetpol" əvəzinə titul vərəqində "Gəncə" getməsinə nail olmuşdur. Kitabın üzərinə onu da yazmışdır ki,"25 faiz güzəştlə satılır".
Əvvəlcə Gəncə quberniyasının məktəblərində geniş yayılan M. A. Abbaszadənin əlifba kitabından sonralar Gürcüstan, Kazan, Krım, Türküstan, İstanbul, Qars və Orta Asiyanın təlim Azərbaycan dilində olan məktəblərində də əsas dərslik kimi istifadə edilmişdir.
Böyük istiqlal şairi Əhməd Cavad M. A. Abbaszadənin əlifbasını "türk dünyasının birinci əlifbası", müəllifin özünü isə "əlifba tədrisində tayı-bərabəri olmayan" müəllim adlandırmışdır.
Birinci rus inqilabı dövründə M. A. Abbaszadə "Şəriət dərsi" adlı iki kitabını da yenidən nəşr etdirməyə müvəffəq olmuşdur. O, bu dərsliklərini də yeni pedaqoji prinsiplərlə tərtib etmişdir."İkinci şöbə üçün şəriət dərsi"ndə İslam dininin tarixindən şagirdlərin yaş xüsusiyyətlərinə uyğun ən vacib məlumatlar verilmiş, əsas anlayışlar (Allah, Peyğəmbər, İmam) izah edilmiş, sonra isə məşhur peyğəmbərlər, imamlar haqqında qısaca bəhs olunmuşdur. Bunların ardınca müsəlmanlığın əsas şərtləri, dinin kök və budaqları öz əksini tapmışdır.
M. A. Abbaszadə şəriət dərsində şagirdlərə aşılayır ki, hər bir müsəlmanın hər şeydən əvvəl Kəbə, qiblə, dəstəmaz, namaz, orucluq, xüms və zəkat barədə məlumatı olmalı və o, yerinə yetirilməsi vacib olan qayda-qanunların necə icra edilməsini hökmən bilməlidir. Bunların sadə şəkildə uşaqlara öyrədilməsi kitabın dəyərini daha da artırır.
Dərsliyin sonunda Allahı, Məhəmməd peyğəmbəri tərifləyən və onların böyüklüyünü, hər bir işi Allahın adı ilə başlamağı tövsiyə edən, insanı paklığa, elmə, təhsilə çağıran surə və dualar verilmişdir.
M. A. Abbaszadə "Şəriət dərsi" kitabını tərtib edərkən məqsədi şagirdlərə dini yox, elmi biliklər vermək olmuşdur. Halbuki əvvəllər şəriət dərsləri dövlət məktəblərində də ata-baba məktəb və mədrəsələrdə olduğu kimi köhnə üsulla keçilirdi. Yəni molla dinin ehkamları haqqında uşaqlara bəzi məlumat verir, qiyamət günü haqqında danışır, sonra isə Quran oxudurlar. Əslində Quranı əzbərlədir, mənasını başa salmırdı.
"Şəriət dərsi" kitabları öz mütərəqqi pedaqoji-metodik prinsiplərinə və məzmununa görə 1920-ci ilə qədər, ardıcıl olaraq 20 il Gəncə quberniyasının xalq məktəblərində, Gəncə şəhərindəki dövlət məktəblərində və Gəncə mədrəsəsində dərsliyə olan ehtiyacı ödəmişdir. Həmin dərsliklər 8-ci, sonuncu dəfə 1919-cu ildə Bakıda Orucov qardaşlarının elektrik mətbəəsində çap olunmuşdur.
Birinci rus inqilabının 1907-ci ildə məğlubiyyətindən sonra Stolıpin irticası dövrü başlamışdır.
Bu dövrdə Gəncədə də mütərəqqi əhval-ruhiyyəli müəllimlər təqib olunmuş, hətta məktəblərdən qovulmuşlar. İnqilab zamanı əldə edilən güzəştlər ləğv edilmişdir. Tədris planlarından ana dili çıxarılmışdır. Mirzə Abbas Abbaszadəni də Bağmanlar rus-Azərbaycan məktəbini tərk etməyə məcbur etmişlər. 1908-ci ildə onu yaxşı tanıyan Abdulla Tofiq Sur Yelizavetpol (Gəncə) Müsəlman Ruhani Seminariyasına (Gəncə mədrəsəsinə) dəvət etmişdir. M. A. Abbaszadə burada İstanbul universitetini bitirib qayıdan Abdulla Sur, filosof-şair Hüseyn Cavid, İdris Axundzadə, Rza Zaki, Həmidbəy Yusifbəyzadə, İsmayıl Faiq, Akif Səfvət kimi dövrün qabaqcıl maarifçi müəllimləri ilə çiyin-çiyinə çalışmağa başlamışdır. Əlifba və fars dili müəllimi vəzifəsini yerinə yetirməklə o, metodiki fəaliyyətini də davam etdirmişdir.
Yelizavetpol (Gəncə) Müsəlman Ruhani Seminariyası (Gəncə mədrəsəsi) Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin təbirincə desək, "milliyyətpərvərlik ruhunu qüvvətləndirən ən mühüm mərkəz" idi. Burada təhsilin quruluşu və məzmunu əsaslı şəkildə dəyişmişdi. İlahiyyat və Quranın oxunması ilə yanaşı Azərbaycan, ərəb, fars və rus dilləri, tarix, coğrafiya, təbiət tarixi, həndəsə, cəbr, riyaziyyat və gigiyena fənləri də tədris olunurdu. Azərbaycan müəllimlərinin II qurultayının tapşırığı ilə Üzeyir Hacıbəyov mədrəsənin tədris planını hazırlamış və oraya dünyəvi fənlər daxil etmişdir.
Şəhər camaatının "Mədrəseyi-ruhaniyyə" adlandırdığı Gəncə mədrəsəsinin müəllim və tələbələri xüsusi geyim formasına malik idilər. Onlar milli təəssübkeşlikləri ilə də fərqlənirdilər. Dövrün vacib milli məsələləri hər bir müəllimin fəaliyyətində başlıca yer tuturdu. Birinci rus inqilabının məğlubiyyətindən sonra geniş şəkil almış "dil pozğunluğu"na qarşı mədrəsə müəllimlərinin hamısı vahid cəbhədən çıxış edir, xalq dilini, milli varlığın gələcəyini düşünürdü.
Mirzə Abbas Abbaszadə tərtib etdiyi dərsliklərində çətin mənalı ərəb-fars sözlərindən qaçır, onları türk (Azərbaycan) sözləri ilə əvəz edirdi. Başqalarını da sadə yazmağa, dildə ərəb-fars və osmanlı sözlərini işlətməkdən uzaqlaşmağa çağırırdı. Onun çalışdığı Gəncə mədrəsəsində dərsliklərin dilinə həmişə bu mövqedən yanaşırdılar.
Fars dilini tədris edərkən M. A. Abaszadə qiraət kitabı tapılmadığından şagirdlər üçün dərslik hazırlamalı olmuşdur. Rus dilində olan "Qiraəti-farsi" ("Farsca qiraət") kitabının I cildindən tərcümə yolu ilə belə bir dərslik meydana gətirmişdir. Əvvəlcə həmin kitab mədrəsənin müəllim heyəti tərəfindən müzakirə olunmuş və mövcud proqrama uyğunluğu, dilinin sadəliyi, mətnlərin bədii və yığcamlığı bəyənilərək qəbul edilmişdir.
Dərslik 1909-cu ildə Gəncədə nəşr olunmuşdur. Ondan istifadə edən şagirdlər az vaxtda fars dilini öyrənə bilirdilər.
Bundan sonra xeyirxah, qayğıkeş və istedadlı pedaqoq olan Abdulla Sur M. A. Abbaszadəyə məsləhət görmüşdür ki, 1908-ci ildə çap etdirdiyi "Birinci il. Əlifba" dərsliyinin "İkinci kitab. Qiraət" hissəsini mövzu, dil və imla cəhətdən məzələsin. "İkinci kitab" üzərində onlar birgə işləmiş və oraya təlim-tərbiyə baxımından daha faydalı mətnlər daxil edərək pedaqoji-metodiki cəhətdən kamil bir dərslik hazırlamışlar. Dərslik elə "İkinci kitab" adı altında A. Məhəmmədzadə və A. Mollazadə imzaları ilə 1910-cu ildə "Nəşri-maarif" cəmiyyəti tərəfindən çap olunmuşdur.
Abdulla Surun 1912-ci il mayın 8-də gənc yaşında xəstəlikdən vəfat etməsi müəllim və tələbələri sarsıtmışdır. Bir az sonra cahil mollaların fitnəkarlığı ilə mədrəsəyə təzyiqləri gücləndirən və onun əhəmiyyətini dərk edən çarizm bu milli təhsil ocağını bağlamışdır. Müəllimlərdən Hüseyn Cavid və Rza Zaki Bakıya, digərləri isə şəhərdəki müxtəlif məktəblərə getmişlər.
M. A. Abbaszadə 1912-ci ildə Yelizavetpol (Gəncə) şəhər məktəbində türk (Azərbaycan) dili müəllimi vəzifəsinə qəbul edilmiş və 1917-ci ilədək burada çalışmışdır.
1914–1915-ci dərs ilində bu şəhər məktəbi ali-ibtidai məktəbə çevrilmişdir. Buraya üçillik ibtidai şəhər və kənd məktəblərini bitirənlər qəbul olunurdular. Məktəbdə verilən təhsil hər kəsə orta peşə məktəblərində və ibtidai məktəblərdə müəllimlik etməyə, mühasibatlıq kursuna daxil olmağa, müəssisə, yaxud xüsusi firmaların kontorlarında yüksək vəzifə tutmağa imkan verirdi. Belə kadrlar hazırlığında M. A. Abbaszadə də fəal iştirak edir, şagirdlərində müəllimlik peşəsinə böyük məhəbbət hissi aşılayırdı. Onun özü bu zaman 20 illik təcrübəyə malik nüfuzlu müəllim idi. Dərsliklərindən nəinki bütün Gəncə quberniyasında, habelə Qafqazın, Krımın, Kazanın təlim Azərbaycan dilində olan məktəblərində istifadə edilirdi. Təkcə 1914-cü ildə onun 3 kitabı-"Əlifba", "Şəriət dərsi" təkrar və "Arvad ağısı" adlı folklor nümunələrindən ibarət kitabı ilk dəfə nəşr edilmişdir.
"Arvad ağısı" Mirzə Abbas Abbaszadənin eyni zamanda xalq ədəbiyyyatımızın gözəl bilicisi və toplayıcısı olduğunu təsdiq edir. Əlifba dərsliyində və qiraət kitabında geniş yer verdiyi folklor nümunələrindən məlum olur ki, o, şifahi xalq ədəbiyyatının inkişafını izləmiş, yeni yaranan nümunələri də nəzərdən qaçırmamışdır. Nəhayət topladığı bütün xalq ədəbiyyatı incilərini kitab şəklində nəşr etdirmək qərarına gəlmişdir. Bu toplu 90 ildən sonra-2004-cü ildə Azərbaycan MEA Folklor İnstitutu tərəfindən "Azərbaycan folklorunun ilkin nəşrləri" seriyasının ikinci kitabı kimi çap edilərək folklorumuzun elmi əsaslarla nəşr olunmuş ilk antologiyası, Mirzə Abbas Abbaszadənin özü isə Azərbaycan folklorşünaslığı tarixində ilk toplu tərtibçisi qiymətini almışdır.
1914-cü ildə birinci dünya müharibəsinin başlanması M. A. Abbaszadənin də qayğılarını artırmışdır. Müharibə türk xalqlarını fəlakətlərə düçar etmiş, Türkiyənin Qars və Ərdahan əyalətlərində yerli azərbaycanlıların yaşayış məntəqələrini dağıtmış, sağ qalanlar uzaq kənd və şəhərlərə qaçmışdılar. Qarsdan 300 nəfərə yaxın qoca, qadın və uşaq Gəncəyə pənah gətirmişdi. Onların yerləşdirilməsi ilə məşğul olan Gəncə Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyətinin təşkil etdiyi komissiyanın üzvlərindən biri də Mirzə Abbas Abbaszadə idi. O, eyni zamanda ianə və yardım toplamaq üçün əhali arasına çıxır, təbliğat aparır, camaatdan yığılan pulu və yardımları xeyriyyə cəmiyyətinə təhvil verir, oradan isə ünvanlara paylanmasını təşkil edirdi. Hər dəfə ianə dəftərinə özü 10 manat yazdırır, hələ 1906-cı ildən bəri cəmiyyətin həqiqi üzvü olduğundan hər ay 5 manat üzvlük haqqı ödəyirdi. O, həm də yetim uşaqları məktəbə cəlb edir, onlara dərs kitabları, dəftər, qələm və.s alıb verirdi. M. A. Abbaszadə Gəncə Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyətinin yığıncaqlarında, bütün tədbirlərində fəal iştirak edir, Bakının, Tiflisin, İrəvanın müsəlman xeyriyyə cəmiyyətləri ilə əlaqələrin möhkəmləndirilməsinə çalışırdı. Məhz bu əlaqələr sayəsində M. A. Abbaszadə Gəncə mədrəsəsində dərs dediyi sevimli şagirdi, indisə Bakı "Cəmiyyəti-Xeyriyyə"nin ən fəal nümayəndəsi sifəti ilə Gürcüstana, Batuma, Türkiyəyə, Qarsa, Ərdəhana müntəzəm yardımlar aparan gənc şair-publisist Əhməd Cavadla tez-tez görüşmüş, onların arasında bir doğmalıq, dostluq, inam və etibar yaranmışdır.
Müharibənin evsiz-eşiksiz, kimsəsiz qoyduğu qocalar, qadınlar və uşaqlar Gürcüstanın Axalsix rayonundakı Azqur kəndinə də pənah gətirmişdilər. Burada ata-baba mülkündə yaşayan məşhur mollanəsrəddinçi Ömər Faiq Nemanzadə bütün işini-gücünü buraxıb qaçqınlara, didərginlərə həyat şəraiti yaratmaqla məşğul olurdu. Onun təşəbbüsü ilə kənddə "beş ayın ərzində altı dəfə ianə" toplanmış, "hər ay iki yüz manat xərci ilə yaralılara məxsus bir kiçik xəstəxana" açılmışdır. Lakin xalqın maarifləndirilməsi üçün məktəb və müəllim kadrları çatmırdı. Axalsix nahiyyəsi milli komitəsinin rəhbəri, müsəlman xeyriyyə cəmiyyətinin sədri Ömər Faiq 1917-ci ilin yayında Gəncədən ali-ibtidai məktəbin türk dili müəllimi Mirzə Abbas Abbaszadəni Azqura dəvət etmişdir. O da 20 illik dostunun bu dəvətini qeyd-şərtsiz qəbul edərək ailəsini də götürüb oraya getmişdir.
M. A. Abbaszadə həmin yayda Azqurda kişi və qadın müəllimləri hazırlayan iki kurs təşkil etmişdir. Bu kurslarda 30 kişi və 20 qadın müəllimlik sənətinə yiyələnmişdir. M. A. Abbaszadə onlara Azərbaycan dilinin əlifbasını səs üsulu ilə tədris etmək yollarını, proqram tərtib etməyi, mütərəqqi təlim üsullarını, savadlı, ədəbli insan tərbiyə etməyi öyrətmişdir. Bu müəllimlər əlifba təlimini M. A. Abbaszadənin "Birinci il. Əlifba" dərsliyi ilə keçdikləri ilk günlərdən valideynlər müəllifin əlifba tədrisindəki bacarığını yüksək qiymətləndirərək ondan məktəb açmasını xahiş etmişlər. "Bir çox isrardan sonra Abbas Əfəndi orada qalıb biri oğlan, biri qız məktəbi olmaq üzrə iki məktəb açır".
Beləliklə, 1917–1918-ci dərs ilinin sonunadək Azqurda qalıb, pedaqoji fəaliyyətini davam etdirmiş və Ömər Faiqin özünün yaratdığı müsəlman xeyriyyə cəmiyyətinin xətti ilə Axalsix nahiyyəsində gördüyü əhəmiyyətli ictimai-siyasi və mədəni-maarif işlərində onun ən yaxın köməkçisi olmuşdur.
1918-ci il mayın 28-də Azərbaycanın müstəqil dövlət elan olunması, iyunun 16-da isə yeni hökumətin Gəncəyə köçməsi xəbərini M. A. Abbaszadə Ömər Faiqlə birlikdə Azqurda eşitmişdir. Az sonra məlumat almışdır ki, Bakı kommunası bu hökuməti məhv etmək məqsədilə Gəncəyə hücuma keçmişdir. Onların qarşısını almaq üçün Nuru Paşanın komandanlıq etdiyi türk ordusu şəhərə girmişdir. M. A. Abbaszadə daha "orada qalmayıb ailəsilə bərabər yurdu bulunan Gəncəyə gəlir. Haman tarixdən maarif nəzarəti tərəfindən Gəncə qız edadiyyəsinə türkcə müəllim təyin olunur."("Azərbaycan" qəzeti, 2 iyun 1919-cu il).
Qız orta məktəbində işləməsi M. A. Abbaszadənin ən böyük arzularından birinə çatması demək idi. Pedaqoji fəaliyyətə başladığı XIX əsrin sonlarından bəri Azərbaycanın mütərəqqi qüvvələri ilə birlikdə o da qadın azadlığı, qadınların maariflənməsi problemi ilə məşğul olurdu. Yalnız müstəqil Azərbaycan dövləti bu problemin həllinə qərar vermişdir. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ilk günlərdən məktəbləri milliləşdirmiş, xalq maarifi nazirliyi yaratmış, bütün məktəblərdə Azərbaycan dininin tədris olunmasını qanuniləşdirmişdir. Ümumi, pulsuz və icbari təhsil elan etmişdir. Müəllim kadrlarının hazırlanması üçün tədbirlər müəyyənləşdirmiş, onlara dövlət səviyyəsində diqqət və qayğı göstərmək tədbirlərinə başlamışdır.
Belə bir şəraitdə M. A. Abbaszadə böyük ruh yüksəkliyi ilə qadınları savadlandırmaqla, yeni dərs kitabları tərtib etməklə, kasıb, yetim və kimsəsiz oğlan və qızları milli dövlət məktəblərinə, eləcə də özünün xüsusi məktəbinə cəlb etməklə, qəzetlərə məqalələr yazmaqla məşğul olurdu. O, dərs dediyi qızların qiraət kitablarına tələbatını ödəmək, eləcə də Azərbaycan qadınlarını ictimai-mədəni gerilikdən, mənəvi kasıblıqdan qurtarmaq üçün ilk dəfə 1914-cü ildə çap etdirdiyi "Arvad ağısı" kitabını 1918-ci ildə Azqurdan qayıdan kimi yenidən nəşrə vermişdir. Əlavələrlə 32 səhifədən ibarət bu kitab Qafur Rəşad Mirzəzadənin naşirliyi ilə Bakıda "Məktəb" jurnalının elektrik mətbəəsində çapdan çıxmışdır.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə M. A. Abbaszadə ictimai xadim səviyyəsinə yüksəlmişdir. O, Gəncə Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyətinin və Gəncə Türk Müəllimləri İttifaqının fəal üzvü kimi milli hökumətin tədbirlərində, xalqın bayram və matəm mərasimlərində şəhər müəllimlərini təmsil etmək hüququ, onların adından söz demək səlahiyyəti qazanmışdı.
Bu məşhur müəllimin və ictimai xadimin xidmətləri milli Azərbaycan hökuməti tərəfindən lazımınca qiymətləndirmişdir. Gəncə Türk Müəllimləri İttifaqının təklifi ilə 1919-cu il may ayının 23-də Gəncənin yay klubunda Mirzə Abbas Abbaszadənin pedaqoji fəaliyyətinin 25 illiyinə həsr edilmiş təntənəli yubiley mərasimi keçirilmişdir. Mərasimə bütün siyasi partiyaların, ittifaqların, cəmiyyətlərin nümayəndələri, görkəmli maarifçi ziyalılar toplanmışdı.
Gəncə Türk Müəllimləri İttifaqının sədri İdris Axundzadə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti parlamentinin sədri Həsənbəy Ağayevin, baş nazir Nəsibbəy Yusifbəylinin, Bakı, Şəki, Qazax və Rusiya türk müəllimləri ittifaqlarının göndərdikləri təbrik teleqramlarını oxumuşdur.
Yubiley məclisində şəxsən parlament üzvü A. İ. Malxazov, hərbi nazirin müavini general Əlipaşa və Gəncənin general-qubernatoru Xudadat bəy Rəfibəyli çıxış edərək M. A. Abbaszadəni təbrik etmişlər.
Müsavat və İttihad partiyaları, Gəncə vilayəti və Gəncə şəhər türk müəllimləri ittifaqları, qadınlar xeyriyyə cəmiyyəti, zükur xeyriyyə cəmiyyəti, tələbələr ittifaqı, "Mədrəseyi-ruhaniyyə", tacirlər, sənətkarlar yubilyara qiymətli hədiyyələr vermişlər.
Axırda "Avropa qılıqlı, islam ruhlu süfrə" açılmış, bu süfrəyə 105 kişi əyləşmişdir. Süfrə yığılandan sonra onlar M. A. Abbaszadənin ətrafına toplaşaraq şəkil çəkdirmişlər. Həmin şəkil 70 ildən sonra Mirzə Abbasın böyük oğlu Azərbaycanın əməkdar müəllimi, Lenin ordenli Mehdi Abbaszadənin arxivindən tapılıb üzə çıxarılmışdır. Şəkildə yubiley iştirakçılarından bir qismini tanımaq mümkündür. Budur onlar: Xudadat bəy Rəfibəyli, Əliağa Şıxlınski, Səmədbəy Mehmandarov, Hüseyn Cavid, Əhməd Cavad, Cəlil Məmmədquluzadə, Üzeyir Hacıbəyov, Səmədağa Ağamalıoğlu, Firudin bəy Köçərli, Fərhad Ağazadə, Mahmudbəy Mahmudbəyov, Əli Nəzmi, Əli Razi, Mirzə Məhəmməd Axundzadə.
M. A. Abbaszadə görkəmli pedaqoq, alim, yazıçı və mədəniyyət xadimlərinin yetişməsində böyük rolu olmuşdur. Mir Cəlal Paşayev, Həmid Araslı, Əli Quliyev, Mirəli Qaşqay, Çingiz Cuvarlı, Qəmbər Hüseynli, Adil İsgəndərov və onlarca başqaları istər Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti dövründə, istərsə də sovet hakimiyyətinin ilk illərində ibtidai təhsil alarkən bu fədakar müəllimin "Əlifba" və şraət dərsliklərindən istifadə etmişlər.
Azərbaycanda xalq maarifi milli əsasda yenidən qurulurdu. M. A. Abbaszadə elmi-pedaqoji və ictimai fəaliyyətini genişləndirir, gənclərin tərbiyəsində xalq pedaqogikasından, milli pedaqoji sərvətlərdən, ictimai-mədəni və tarixi örnəklərdən istifadə edir, məqalələr yazıb ayrı-ayrı qəzetlərə göndərirdi. "Azərbaycan" qəzetinin 1920-ci il 15 mart tarixli sayında dərc etdirdiyi "Novruz bayramı" Gəncədə 50 ildən bəri Novruz bayramı tarixçəsi" adlı məqalə-xatirəsi öz aktuallığını bu gün də saxlamaqdadır.
1920-ci il aprelin 28-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti süqut etdi. May ayında milli hökuməti bərpa etmək uğrunda Gəncədə üsyan baş verdi. Qırmızı ordu üsyançılara divan tutdu. M. A. Abbaszadə öz evində güllələndi, bütün varı-yoxu dağıdılıb aparıldı.
Məhəmməd Əmin Rəsulzadə "Azərbaycan Cümhuriyyəti" əsərində milli hökuməti müdafiə etmək yolunda Azərbaycan qurbanlarının siyahısına Nəsib bəy Yusufbəyli, Fətəlixan Xoyski, Xudadat bəy Rəfibəyli, Firudin bəy Köçərli, İslam bəy Qəbulzadə ilə birlikdə pedaqoji sahədə qimətli əməyi ilə ad qazanmış Mirzə Abbas Abbaszadənin də adını yazmışdır.
1920-ci ildən 1990-cı ilədək M. A. Abbaszadənin pedaqoji-metodiki və ictimai fəaliyyətini araşdıran olmamışdır. Bu işə yalnız Azərbaycan ikinci dəfə dövlət müstəqilliyi əldə etdikdən sonra başlanmışdır.
Milli azadlıq hərəkatının başlanğıc dövründə 1989-cu ildə M. A. Abbaszadənin xatirəsi əbədiləşdirilmiş, onun yaşadığı evin divarına xatirə lövhəsi vurulmuşdur. Keçmiş Caparidze küçəsinə M. A. Abbaszadənin adı verilmişdir. Gəncə Dövlət Universitetinin yanında və 20 saylı şəhər orta məktəbinin həyətində büstü qoyulmuşdur. Həmin məktəb M. A. Abbaszadənin adını daşıyır. M. A. Abbaszadə adına Xeyriyyə Fondu yaradılmış və dövlət qeydiyyatından keçmişdir. Fondun Gəncə şəhər Bankında xüsusi hesabı açılmışdır. Məqsəd fondun vəsaiti hesabına ümumtəhsil məktəblərində yüksək qiymətlərlə oxuyan şagirdlərə təqaüd vermək, dərs vəsaitləri nəşr etdirmək və xeyriyyə tədbirləri keçirməkdir.
Xatirəsi
Haqqında "Əlifba yaradan müəllim" adlı film çəkilmişdir. Filmi Gəncədə fəaliyyət göstərən "Kəpəz" televiziyası istehsal edib.
Gəncə şəhərində Mirzə Abbas Abbaszadə adını daşıyan küçə və 20 saylı orta məktəb var.
İstinadlar
- H. Əhmədov. Azərbaycan məktəb və pedaqoji fikir tarixi. Bakı: Elm və təhsil, 2014. — səh. 230–234.
- "Əlifba yaradan müəllim": [Gəncədə fəaliyyət göstərən "Kəpəz" televiziyasının istehsalı olan, görkəmli pedaqoq, folklorşünas Mirzə Abbas Abbaszadəyə həsr olunmuş eyniadlı sənədli film haqqında] //Mədəniyyət.- 2013.- 23 avqust.- S. 4.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Mirze Abbas Abbaszade tam adi Mirze Abbas Kerbelayi Elekber oglu Abbaszade 12 mart 1870 Yelizavetpol 1920 maarif xadimi pedaqoq folklorsunas Mirze Abbas AbbaszadeMirze Abbas Kerbelayi Elekber oglu AbbaszadeDogum tarixi 12 mart 1870Dogum yeri Gence Yelizavetpol qezasi Yelizavetpol quberniyasi Rusiya imperiyasiVefat tarixi 1920Fealiyyeti pedaqoqHeyatiMirze Abbas Kerbelayi Elekber oglu Abbaszade 1870 ci il mart ayinin 12 de Gencede Ozan mehellesinde mutereqqi fikirli ruhani mektebdar ailesinde anadan olmusdur Ilk tehsilini atasinin xususi mektebinde almis sonra Sah Abbas mescidi yanindaki mektebde davam etdirmisdir 1885 ci ilde ibtidai tehsilini basa vurub 1892 ci iledek Gence medresesinde oxumusdur Burada meshur muderrisler Mirze Xelil Seyxzamanov ve Molla Huseyn Pisnamazzadeden ders almis ereb fars ve turk dillerine derinden yiyelenmisdir Nizami Fuzuli Sedi Hafiz kimi senetkarlarin eserlerini mutaile etmis Serq edebiyyatina Islam medeniyyetine yaxindan beled olmusdur FealiyyetiPedaqoji fealiyyeti Bir il atasinin acdigi mektebde muellimlik eden Mirze Abbas 1893 cu ilde seyahete cixaraq Irani Iraqi ve Turkiyeni gezmisdir M A Abbaszade 1894 cu ilde Gence seher mektebinde ise duzelerek ana dili ve seriet fenlerini tedris etmeye baslamisdir M A Abbaszade nizamnameye esasen Tiflis gimnaziyasinda yoxlamadan kecdikden sonra seher mektebinde muellimliye qebul olunmusdur Tiflisde olarken o ilk defe Firudin bey Kocerli ve Aleksey Osipovic Cernyayevski ile gorusub onlardan xeyir dua almisdir Qisa sohbetden sonra A O Cernyayevski nesrine icaze almaga calisdigi Fikir qezetine Genceden muxbirlik etmeyi ona teklif etmis ve raziligini almisdir Gence seher mektebinde yerli ehalinin arzusu ile yaslilar ucun bazar gunu ve axsam kurslari da fealiyyet gosterirdi Hemin kurslarda 14 yasdan 45 yasa qeder seher sakinlerine savad telimini de M A Abbaszade kecir elifbani pulsuz olaraq oyredirdi Seher mektebinde islemesi M A Abbaszadenin rus dilini mukemmel oyrenmesine elverisli imkan yaratmisdi O hetta 1896 ci ilde Zaqafqaziyada yegane muellimler institutu olan Tiflis Aleksandrovski Muellimler Institutunda acilmis muselmanlar ucun qisa muddetli kursda olmusdur 1896 ci ilin yayinda alovlu publisist ve pedaqoq Omer Faiq Nemanzadenin Genceye gelmesi bir az burada muellim islemesi yerli muellimlerle o cumleden M A Abbaszade ile tez tez gorusub sohbet etmesi seherin medeni heyatinda bir canlanma yaratmaqla M A Abbaszadenin ictimai siyasi baxislarina cox boyuk musbet tesir gostermisdir Omer Faiqin dilimize soxulan ereb ve fars sozlerinin gereksizliyinden elifbanin yaramazligindan maarifin xalqin savadlanmasinin azadliq yolunda esas sertlerden biri olmasindan acdigi soz sohbetler M A Abbaszadeni butun pedaqoji fealiyyeti dovrunde rahat buraxmamisdir Onu seher mektebinde tekce elifba ve seriet derslerini demek tedris proqramini yenilemek numunevi pedaqoji prinsiplerden istifade etmek yox hem de ana dilinin temizliyi ereb qrafikali Azerbaycan elifbasinin eski elifbanin sadelesdirilmesi yeni dersliklerin yaradilmasi usaqlarin ana dilinde tehsil almasi dini fanatizmle mubarize ve Azerbaycan qadinlarinin da mektebe celb edilmesi kimi ictimai metlebler dusundurmeye baslamisdir 1898 ci il aprelin 23 de Gencenin Bagmanlar yasayis sahesinde ehalinin topladigi vesait hesabina ilk rus tatar Azerbaycan mektebi acilmisdir M A Abbaszade seher mektebinden bu yeni tipli mektebe kocurulerek Azerbaycan dili ve seriet muellimi teyin edilmisdir Mektebde rus ve Azerbaycan dilleri qarsiliqli suretde oyredilirdi Her iki dil A O Cernyayevskinin Veten dili derslikleri esasinda sovtu usulla ses usulu ile tedris olunurdu Bu zaman Resid bey Efendiyevin Usaq bagcasi 1898 adli elifba kitabi Istanbulda nesr edilerek daha cox Gence quberniyasinda yayilmaga baslamisdir Derslik oz qurulusu ve tertibati ile A O Cernyayevskinin Veten dili nden ferqlenirdi Veten dili vasitesile ereb elifbasini sagirde 6 aydan az vaxtda oyretmek mumkun olmadigi halda Usaq bagcasi kitabi ile bu elifbani bir ay muddetinde oyretmek sagirdlere yazi verdisleri asilamaq mumkun idi R Efendiyev Veten dili ndeki noqsanlari aradan qaldirmaq elifba telimi dovrunu azaltmaq meqsedile ereb mexreci ile ifade olunan teleffuzce bir birine yaxin 8 ereb herfini atmis ve 32 herfden 24 nu saxlamisdir Belelikle her bir herfin oyrenilmesi ucun bir ders tertib etmisdir ki bu da elifbani oxuyub yazmagi bir ayda oyretmeye imkan yaratmisdi Sagirdin isini xeyli yungullesdiren bu islahati M A Abbaszade boyuk maraqla qarsilamisdir Ereb elifbasinin sadelesdirilmesine terefdar cixaraq bu elifbanin Azerbaycan dilinin fonetik teleblerine teleffuz ve orfoqrafiya qaydalarina uygunlasdirilmasina xususi metodik ehemiyyet vermisdir Bundan sonra o da elifbada orijinal islahatlar aparmaq yeni pedaqoji metodik prinsipler esasinda elifba dersliyi yaratmaq qerarina gelmisdir O rus Azerbaycan mektebinde islemeye baslayarken elifbada apardigi islahatlar esasinda Birinci il Elifba dersliyi tertib edib elyazma seklinde 1900 cu ilde Gencede cap etdirmisdir Bu kitabdan xeber tutan cahil mollalar mekteblere girib hay kuy salmis onu muellimlerin sagirdlerin ellerinden alaraq cirib atmislar Hetta Gence qubernatoruna donoslar gondermis M A Abbaszadeni subheli adam kimi qeleme vermisler Bundan sonra Birinci il Elifba dersliyinden muellimler gizli suretde istifade ederek usaqlara ana dilinin elifbasini oyredirdiler Muellif ise teqib olunmaga baslamisdir Teqibler ve hede qorxular 1907 ci iledek davam etmisdir Lakin M A Abbaszade bu muddetde yalniz rus Azerbaycan mektebinde ana dilini ve serieti tedris etmekle kifayetlenmemis hava su kimi lazim olan ders kitablari da hazirlamaqla mesgul olmusdur 1901 ci ilde onun calisdigi mektebde qiz sobesi teskil edilmisdir Savadli qadin muellimi olmadigindan orada da ana dili ve seriet fenlerini tedris etmek M A Abbaszadeye tapsirilmisdir O hem oglan hem de qiz sagirdlerinin dersliye ehtiyacini nezere alaraq Birinci sobe ucun seriet dersi ve Ikinci sobe ucun seriet dersi adli iki kitab hazirlayib 1901 ci ilde Gencede nesr etdirmisdir 1905 1907 ci iller birinci rus inqilabi Gencede yeni heyat maarif ve mekteb ugrunda mubarizeye tekan vermisdir Senet mektebi kisi ve qadin gimnaziyalari sagirdlerinin inqilabi numayise cixmalari ermeni tecavuzune qarsi Difai milli mudafie teskilatinin yaradilmasi yeni nesre baslayan Heyat Irsad Fyuzat Molla Nesreddin ve diger qezet ve jurnallarin Genceye gelib cixmasi Rusiyanin muxtelif ali mekteblerini bitirib dogma yurda qayidan genclerin inqilabi ideyalar teblig etmesi xeyriyye cemiyyetlerinin fealiyyete baslamasi Gence belediyyesine daha cox azerbaycanlilarin secilmesi ictimai siyasi ve milli suurun oyanmasina ciddi tesir gosterirdi O daha cox Tiflisde nesr edilen Molla Nesreddin jurnalini oxuyur orada derc olunan yazilarda ve sekillerde mesxereye qoyulan ifsa edilen xalq dusmenleri ile beyler xanlar qocular tacirler din xadimleri ve firildaqcilarla tanis olur onlari mektebde ictimaiyyet arasinda basqalarina da tanidirdi Bele dusmenlerin Gencede de olmasi ve onlarin toretdiyi emeller barede ozu de jurnala mektublar yazir yaxud Tiflise gederek kohne dostu Omer Faiqle gorusub mektublari sexsen ona teqdim edirdi M A Abbaszade bu mektublara Mollazade A Mollazade kimi gizli imzalar qoyurdu Bu imzalarla o istifade ederek 1907 ci ilde iki kitab da cap etdirmisdir Molla Nesreddin in tesiri altinda ereb dilinden tercume etdiyi letifeler Letaif adi altinda Omer Faiqin Qeyret metbeesinde Tiflisde nesr olunmusdur Ikincisi butun mekteblerde ikinci sinifde sagirdlere oxutdurmaq ucun tertib etdiyi Turk dili ve yaxud turkce qiraet adli ders vesaiti ise Gencede Esger Haci Hesenzade qardaslarinin metbeesinde nesr edilmisdir M A Abbaszadenin Molla Nesreddin jurnali Cemil Memmedquluzade ve Omer Faiqle yaxinligi onu genis ve zengin pedaqoji metodiki ve ictimai fealiyyete istiqametlendirmisdir 1906 ci ilde o Gence Muselman Xeyriyye Cemiyyetinin teskil edilmesinde yaxindan istirak edir ve onun uzvlerinden biri olur Bakida fealiyyet gosteren Nicat ve Nesri maarif cemiyyetlerinin Gencede yaranan sobelerinin isinde de komeyini esirgemir M A Abbaszade maarifi savadi yaymaq usaqlara ibtidai orta ve ali tehsil vermek ana dili ve edebiyyatin inkisafina komek etmek yeni mektebler acmaq muvafiq kitablar cap etdirmek kitabxana qiraetxanalar acmaq muellim kadrlari hazirlamaq kimi meqsedlerin heyata kecirilmesinde feal istirak etmeye baslayir 1906 ci il avqustun 15 de Bakida acilan Azerbaycan muellimlerinin birinci qurultayina Genceden geden numayendeler arasinda Bagmanlar rus Azerbaycan mektebinin ana dili ve seriet muellimi Mirze Abbas Abbaszade de var idi Bakidan qayitdiqdan sonra o qurultayin qarsiya qoydugu elifbanin islahi imla proqram ve derslikler tertibi yeni mutereqqi tedris usullari axtarmaq tedrisin ana dilinde aparilmasi qadinlarin tehsile celb edilmesi ve s vezifelerin yerine yetirilmesi sahesinde numune gosterir Ikinci qurultayin Gencede kecirilmesi haqqinda qerardan ruhlanan M A Abbaszade hem de bu istiqametde aparilan hazirliq islerinde boyuk hevesle istirak edir Onun pedaqoji metodiki ve ictimai fealiyyetinin en cesaretli en mehsuldar dovru bundan sonra baslayir 1907 1908 ci illerde rus Azerbaycan mektebinin muellimi kimi M A Abbaszade 7 kitab nesr etdirmisdir 1900 ve 1901 ci ilde ilk defe cap olunmus qaraguruhla qarsilanmis Birinci kitab Elifba Ikinci kitab Qiraet ve seriet derslikleri ikinci defe capdan cixmisdir Eyni zamanda Turk dili Qiraet ve Letaif adli ders vesaitleri bir de Mesq mecmuesi metodik gosterisi nesr olunmusdur Mesq mecmuesi muellifin Birinci kitab Elifba dersliyinden istifade ederek ses usulu ile Azerbaycan elifbasini oyreden muellimler ucun metodik gosterislerden ibaret bir eserdir Muellim yalniz bu gosterisler ve telim usulu esasinda M A Abbaszadenin ifadesi ile desek evvelce mesq etmeli idi ki sadelesdirilmis elifbani usaqlara duzgun oyrede bilsin M A Abbaszade ereb qrafikali eski Azerbaycan elifbasini deyisdirmeyin yox sadelesdirmeyin terefdari idi Lakin bu meqsedini heyata kecirerken Resid bey Efendiyevi tekrar etmemis eksine onun Usaq bagcasi kitabindan ferqlenen orijinal elifba dersliyi yaratmisdir Melumdur ki ereb diline nisbeten Azerbaycan dilinde saitler coxdur Amma bunlarin bir necesi ereb qrafikasinda oz eksini tapmamisdir Bu da ister istemez oxuyanda ve yazanda cetinlikler toredirdi M A Abbaszade mehz bu cetinliyi aradan qaldirmaq ucun islahat apararaq Azerbaycan diline mexsus saitleri oz dusuncesinin mehsulu olan konkret isarelerle elifbaya daxil etmisdir Dersliyin Birinci kitab adlanan birinci hissesi herflerin oyredilmesi ile baslayir Her bir herfe aid cekilmis sekiller sozlerin secimi usaqlarin dersi asanliqla qavramasina yaddasinda saxlamasina ve maraq dairesinin genislenmesine imkan yaradir Oz dovru ucun boyuk ehemiyyet kesb eden bu derslikde Mirze Abbas Abbaszade bir qayda olaraq sadeden murekkebe telebini gozlemisdir Herfler hecalar sozler ve cumlelerin duzulusu ardicilligi kicik hecmli metnlerin esas meqsede xidmet etmesi asan dilde ve oxunaqli olmasi hikmetamizliyi kitabin pedaqoji baximdan deyerini artirmaqla beraber hem de muellifin pedaqoji meharetinden ve ustaligindan xeber verir Muellif sozleri secerken butun soz tam kelme usulundan bacariqla istifade etmisdir ki bu da o dovrde en mutereqqi usul idi O deyilisi usaga daha munasib ve uygun olan ilk sozlerden biri kimi ot sozunu goturmusdur Azerbaycanda sovet hakimiyyetinin ilk illerinde ereb sonra latin qrafikasi ile cap olunan elifbalarda da bu hala tesaduf edilir Butun soz tam kelme usulunun en cosgun dovru 1923 1932 ci iller arasinda olmusdur Ferhad Agazade Yeni turk elifbasi 1922 1924 Abdulla Saiq Usaq gozluyu 1924 dersliklerini de butun soz usulu ile yazmislar 1933 cu ilde B Mustafayev tertib etdiyi elifba kitabinda Mirze Abbas Abbaszadenin is tecrubesinden olduqca genis istifade etmisdir Xususen butun sozlerin secilmesinde usagin bilik seviyyesinin nezerde tutulmasi isi basdan basa M A Abbaszadenin ireli surduyu sistem uzredir M A Abbaszade elifba dersliyinin Ikinci kitab adli ikinci hissesinde bundan evvel oyredilmis herflerden bir necesini heca ve soz daxilinde tekrar nezerden kecirir oyredilmemis 6 herfden behs edir bununla da herfler sistemini basa catdirir Sonra 6 bolmede usaqlarin yas ve bilik seviyyelerine uygun kicik hecmli metnler verilir Hemin metnlerde exlaqi etik keyfiyyetler tovsiye edilir ve usaqlarda elme tehsile heves oyadilir Mirze Abbas Abbaszadenin Birinci il Elifba ve ondan sonraki ilk oxu kitabi ucuncu defe 1911 ci ilde Gencede dorduncu defe 1913 cu ilde Bakida Kaspi metbeesinde ve besinci defe 1914 cu ilde yene hemin metbeede nesr olunmusdur Birinci il Elifba kitabinin 4 cu nesri butun seher mektebleri ucun derslik kimi qebul edilmisdir Uz qabiginda senzuranin Tatarskaya azbuka yazdirmasina baxmayaraq muellif iceride onun Birinci il Turk elifbasi adini saxlaya bilmisdir M A Abbaszade hetta uz qabiginda geden Yelizavetpol evezine titul vereqinde Gence getmesine nail olmusdur Kitabin uzerine onu da yazmisdir ki 25 faiz guzestle satilir Evvelce Gence quberniyasinin mekteblerinde genis yayilan M A Abbaszadenin elifba kitabindan sonralar Gurcustan Kazan Krim Turkustan Istanbul Qars ve Orta Asiyanin telim Azerbaycan dilinde olan mekteblerinde de esas derslik kimi istifade edilmisdir Boyuk istiqlal sairi Ehmed Cavad M A Abbaszadenin elifbasini turk dunyasinin birinci elifbasi muellifin ozunu ise elifba tedrisinde tayi beraberi olmayan muellim adlandirmisdir Birinci rus inqilabi dovrunde M A Abbaszade Seriet dersi adli iki kitabini da yeniden nesr etdirmeye muveffeq olmusdur O bu dersliklerini de yeni pedaqoji prinsiplerle tertib etmisdir Ikinci sobe ucun seriet dersi nde Islam dininin tarixinden sagirdlerin yas xususiyyetlerine uygun en vacib melumatlar verilmis esas anlayislar Allah Peygember Imam izah edilmis sonra ise meshur peygemberler imamlar haqqinda qisaca behs olunmusdur Bunlarin ardinca muselmanligin esas sertleri dinin kok ve budaqlari oz eksini tapmisdir M A Abbaszade seriet dersinde sagirdlere asilayir ki her bir muselmanin her seyden evvel Kebe qible destemaz namaz orucluq xums ve zekat barede melumati olmali ve o yerine yetirilmesi vacib olan qayda qanunlarin nece icra edilmesini hokmen bilmelidir Bunlarin sade sekilde usaqlara oyredilmesi kitabin deyerini daha da artirir Dersliyin sonunda Allahi Mehemmed peygemberi terifleyen ve onlarin boyukluyunu her bir isi Allahin adi ile baslamagi tovsiye eden insani pakliga elme tehsile cagiran sure ve dualar verilmisdir M A Abbaszade Seriet dersi kitabini tertib ederken meqsedi sagirdlere dini yox elmi bilikler vermek olmusdur Halbuki evveller seriet dersleri dovlet mekteblerinde de ata baba mekteb ve medreselerde oldugu kimi kohne usulla kecilirdi Yeni molla dinin ehkamlari haqqinda usaqlara bezi melumat verir qiyamet gunu haqqinda danisir sonra ise Quran oxudurlar Eslinde Qurani ezberledir menasini basa salmirdi Seriet dersi kitablari oz mutereqqi pedaqoji metodik prinsiplerine ve mezmununa gore 1920 ci ile qeder ardicil olaraq 20 il Gence quberniyasinin xalq mekteblerinde Gence seherindeki dovlet mekteblerinde ve Gence medresesinde dersliye olan ehtiyaci odemisdir Hemin derslikler 8 ci sonuncu defe 1919 cu ilde Bakida Orucov qardaslarinin elektrik metbeesinde cap olunmusdur Birinci rus inqilabinin 1907 ci ilde meglubiyyetinden sonra Stolipin irticasi dovru baslamisdir Bu dovrde Gencede de mutereqqi ehval ruhiyyeli muellimler teqib olunmus hetta mekteblerden qovulmuslar Inqilab zamani elde edilen guzestler legv edilmisdir Tedris planlarindan ana dili cixarilmisdir Mirze Abbas Abbaszadeni de Bagmanlar rus Azerbaycan mektebini terk etmeye mecbur etmisler 1908 ci ilde onu yaxsi taniyan Abdulla Tofiq Sur Yelizavetpol Gence Muselman Ruhani Seminariyasina Gence medresesine devet etmisdir M A Abbaszade burada Istanbul universitetini bitirib qayidan Abdulla Sur filosof sair Huseyn Cavid Idris Axundzade Rza Zaki Hemidbey Yusifbeyzade Ismayil Faiq Akif Sefvet kimi dovrun qabaqcil maarifci muellimleri ile ciyin ciyine calismaga baslamisdir Elifba ve fars dili muellimi vezifesini yerine yetirmekle o metodiki fealiyyetini de davam etdirmisdir Yelizavetpol Gence Muselman Ruhani Seminariyasi Gence medresesi Mehemmed Emin Resulzadenin tebirince desek milliyyetperverlik ruhunu quvvetlendiren en muhum merkez idi Burada tehsilin qurulusu ve mezmunu esasli sekilde deyismisdi Ilahiyyat ve Quranin oxunmasi ile yanasi Azerbaycan ereb fars ve rus dilleri tarix cografiya tebiet tarixi hendese cebr riyaziyyat ve gigiyena fenleri de tedris olunurdu Azerbaycan muellimlerinin II qurultayinin tapsirigi ile Uzeyir Hacibeyov medresenin tedris planini hazirlamis ve oraya dunyevi fenler daxil etmisdir Seher camaatinin Medreseyi ruhaniyye adlandirdigi Gence medresesinin muellim ve telebeleri xususi geyim formasina malik idiler Onlar milli teessubkeslikleri ile de ferqlenirdiler Dovrun vacib milli meseleleri her bir muellimin fealiyyetinde baslica yer tuturdu Birinci rus inqilabinin meglubiyyetinden sonra genis sekil almis dil pozgunlugu na qarsi medrese muellimlerinin hamisi vahid cebheden cixis edir xalq dilini milli varligin geleceyini dusunurdu Mirze Abbas Abbaszade tertib etdiyi dersliklerinde cetin menali ereb fars sozlerinden qacir onlari turk Azerbaycan sozleri ile evez edirdi Basqalarini da sade yazmaga dilde ereb fars ve osmanli sozlerini isletmekden uzaqlasmaga cagirirdi Onun calisdigi Gence medresesinde dersliklerin diline hemise bu movqeden yanasirdilar Fars dilini tedris ederken M A Abaszade qiraet kitabi tapilmadigindan sagirdler ucun derslik hazirlamali olmusdur Rus dilinde olan Qiraeti farsi Farsca qiraet kitabinin I cildinden tercume yolu ile bele bir derslik meydana getirmisdir Evvelce hemin kitab medresenin muellim heyeti terefinden muzakire olunmus ve movcud proqrama uygunlugu dilinin sadeliyi metnlerin bedii ve yigcamligi beyenilerek qebul edilmisdir Derslik 1909 cu ilde Gencede nesr olunmusdur Ondan istifade eden sagirdler az vaxtda fars dilini oyrene bilirdiler Bundan sonra xeyirxah qaygikes ve istedadli pedaqoq olan Abdulla Sur M A Abbaszadeye meslehet gormusdur ki 1908 ci ilde cap etdirdiyi Birinci il Elifba dersliyinin Ikinci kitab Qiraet hissesini movzu dil ve imla cehetden mezelesin Ikinci kitab uzerinde onlar birge islemis ve oraya telim terbiye baximindan daha faydali metnler daxil ederek pedaqoji metodiki cehetden kamil bir derslik hazirlamislar Derslik ele Ikinci kitab adi altinda A Mehemmedzade ve A Mollazade imzalari ile 1910 cu ilde Nesri maarif cemiyyeti terefinden cap olunmusdur Abdulla Surun 1912 ci il mayin 8 de genc yasinda xestelikden vefat etmesi muellim ve telebeleri sarsitmisdir Bir az sonra cahil mollalarin fitnekarligi ile medreseye tezyiqleri guclendiren ve onun ehemiyyetini derk eden carizm bu milli tehsil ocagini baglamisdir Muellimlerden Huseyn Cavid ve Rza Zaki Bakiya digerleri ise seherdeki muxtelif mekteblere getmisler M A Abbaszade 1912 ci ilde Yelizavetpol Gence seher mektebinde turk Azerbaycan dili muellimi vezifesine qebul edilmis ve 1917 ci iledek burada calismisdir 1914 1915 ci ders ilinde bu seher mektebi ali ibtidai mektebe cevrilmisdir Buraya ucillik ibtidai seher ve kend mekteblerini bitirenler qebul olunurdular Mektebde verilen tehsil her kese orta pese mekteblerinde ve ibtidai mekteblerde muellimlik etmeye muhasibatliq kursuna daxil olmaga muessise yaxud xususi firmalarin kontorlarinda yuksek vezife tutmaga imkan verirdi Bele kadrlar hazirliginda M A Abbaszade de feal istirak edir sagirdlerinde muellimlik pesesine boyuk mehebbet hissi asilayirdi Onun ozu bu zaman 20 illik tecrubeye malik nufuzlu muellim idi Dersliklerinden neinki butun Gence quberniyasinda habele Qafqazin Krimin Kazanin telim Azerbaycan dilinde olan mekteblerinde istifade edilirdi Tekce 1914 cu ilde onun 3 kitabi Elifba Seriet dersi tekrar ve Arvad agisi adli folklor numunelerinden ibaret kitabi ilk defe nesr edilmisdir Arvad agisi Mirze Abbas Abbaszadenin eyni zamanda xalq edebiyyyatimizin gozel bilicisi ve toplayicisi oldugunu tesdiq edir Elifba dersliyinde ve qiraet kitabinda genis yer verdiyi folklor numunelerinden melum olur ki o sifahi xalq edebiyyatinin inkisafini izlemis yeni yaranan numuneleri de nezerden qacirmamisdir Nehayet topladigi butun xalq edebiyyati incilerini kitab seklinde nesr etdirmek qerarina gelmisdir Bu toplu 90 ilden sonra 2004 cu ilde Azerbaycan MEA Folklor Institutu terefinden Azerbaycan folklorunun ilkin nesrleri seriyasinin ikinci kitabi kimi cap edilerek folklorumuzun elmi esaslarla nesr olunmus ilk antologiyasi Mirze Abbas Abbaszadenin ozu ise Azerbaycan folklorsunasligi tarixinde ilk toplu tertibcisi qiymetini almisdir 1914 cu ilde birinci dunya muharibesinin baslanmasi M A Abbaszadenin de qaygilarini artirmisdir Muharibe turk xalqlarini felaketlere ducar etmis Turkiyenin Qars ve Erdahan eyaletlerinde yerli azerbaycanlilarin yasayis menteqelerini dagitmis sag qalanlar uzaq kend ve seherlere qacmisdilar Qarsdan 300 nefere yaxin qoca qadin ve usaq Genceye penah getirmisdi Onlarin yerlesdirilmesi ile mesgul olan Gence Muselman Xeyriyye Cemiyyetinin teskil etdiyi komissiyanin uzvlerinden biri de Mirze Abbas Abbaszade idi O eyni zamanda iane ve yardim toplamaq ucun ehali arasina cixir tebligat aparir camaatdan yigilan pulu ve yardimlari xeyriyye cemiyyetine tehvil verir oradan ise unvanlara paylanmasini teskil edirdi Her defe iane defterine ozu 10 manat yazdirir hele 1906 ci ilden beri cemiyyetin heqiqi uzvu oldugundan her ay 5 manat uzvluk haqqi odeyirdi O hem de yetim usaqlari mektebe celb edir onlara ders kitablari defter qelem ve s alib verirdi M A Abbaszade Gence Muselman Xeyriyye Cemiyyetinin yigincaqlarinda butun tedbirlerinde feal istirak edir Bakinin Tiflisin Irevanin muselman xeyriyye cemiyyetleri ile elaqelerin mohkemlendirilmesine calisirdi Mehz bu elaqeler sayesinde M A Abbaszade Gence medresesinde ders dediyi sevimli sagirdi indise Baki Cemiyyeti Xeyriyye nin en feal numayendesi sifeti ile Gurcustana Batuma Turkiyeye Qarsa Erdehana muntezem yardimlar aparan genc sair publisist Ehmed Cavadla tez tez gorusmus onlarin arasinda bir dogmaliq dostluq inam ve etibar yaranmisdir Muharibenin evsiz esiksiz kimsesiz qoydugu qocalar qadinlar ve usaqlar Gurcustanin Axalsix rayonundaki Azqur kendine de penah getirmisdiler Burada ata baba mulkunde yasayan meshur mollanesreddinci Omer Faiq Nemanzade butun isini gucunu buraxib qacqinlara diderginlere heyat seraiti yaratmaqla mesgul olurdu Onun tesebbusu ile kendde bes ayin erzinde alti defe iane toplanmis her ay iki yuz manat xerci ile yaralilara mexsus bir kicik xestexana acilmisdir Lakin xalqin maariflendirilmesi ucun mekteb ve muellim kadrlari catmirdi Axalsix nahiyyesi milli komitesinin rehberi muselman xeyriyye cemiyyetinin sedri Omer Faiq 1917 ci ilin yayinda Genceden ali ibtidai mektebin turk dili muellimi Mirze Abbas Abbaszadeni Azqura devet etmisdir O da 20 illik dostunun bu devetini qeyd sertsiz qebul ederek ailesini de goturub oraya getmisdir M A Abbaszade hemin yayda Azqurda kisi ve qadin muellimleri hazirlayan iki kurs teskil etmisdir Bu kurslarda 30 kisi ve 20 qadin muellimlik senetine yiyelenmisdir M A Abbaszade onlara Azerbaycan dilinin elifbasini ses usulu ile tedris etmek yollarini proqram tertib etmeyi mutereqqi telim usullarini savadli edebli insan terbiye etmeyi oyretmisdir Bu muellimler elifba telimini M A Abbaszadenin Birinci il Elifba dersliyi ile kecdikleri ilk gunlerden valideynler muellifin elifba tedrisindeki bacarigini yuksek qiymetlendirerek ondan mekteb acmasini xahis etmisler Bir cox isrardan sonra Abbas Efendi orada qalib biri oglan biri qiz mektebi olmaq uzre iki mekteb acir Belelikle 1917 1918 ci ders ilinin sonunadek Azqurda qalib pedaqoji fealiyyetini davam etdirmis ve Omer Faiqin ozunun yaratdigi muselman xeyriyye cemiyyetinin xetti ile Axalsix nahiyyesinde gorduyu ehemiyyetli ictimai siyasi ve medeni maarif islerinde onun en yaxin komekcisi olmusdur 1918 ci il mayin 28 de Azerbaycanin musteqil dovlet elan olunmasi iyunun 16 da ise yeni hokumetin Genceye kocmesi xeberini M A Abbaszade Omer Faiqle birlikde Azqurda esitmisdir Az sonra melumat almisdir ki Baki kommunasi bu hokumeti mehv etmek meqsedile Genceye hucuma kecmisdir Onlarin qarsisini almaq ucun Nuru Pasanin komandanliq etdiyi turk ordusu sehere girmisdir M A Abbaszade daha orada qalmayib ailesile beraber yurdu bulunan Genceye gelir Haman tarixden maarif nezareti terefinden Gence qiz edadiyyesine turkce muellim teyin olunur Azerbaycan qezeti 2 iyun 1919 cu il Qiz orta mektebinde islemesi M A Abbaszadenin en boyuk arzularindan birine catmasi demek idi Pedaqoji fealiyyete basladigi XIX esrin sonlarindan beri Azerbaycanin mutereqqi quvveleri ile birlikde o da qadin azadligi qadinlarin maariflenmesi problemi ile mesgul olurdu Yalniz musteqil Azerbaycan dovleti bu problemin helline qerar vermisdir Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti ilk gunlerden mektebleri millilesdirmis xalq maarifi nazirliyi yaratmis butun mekteblerde Azerbaycan dininin tedris olunmasini qanunilesdirmisdir Umumi pulsuz ve icbari tehsil elan etmisdir Muellim kadrlarinin hazirlanmasi ucun tedbirler mueyyenlesdirmis onlara dovlet seviyyesinde diqqet ve qaygi gostermek tedbirlerine baslamisdir Bele bir seraitde M A Abbaszade boyuk ruh yuksekliyi ile qadinlari savadlandirmaqla yeni ders kitablari tertib etmekle kasib yetim ve kimsesiz oglan ve qizlari milli dovlet mekteblerine elece de ozunun xususi mektebine celb etmekle qezetlere meqaleler yazmaqla mesgul olurdu O ders dediyi qizlarin qiraet kitablarina telebatini odemek elece de Azerbaycan qadinlarini ictimai medeni gerilikden menevi kasibliqdan qurtarmaq ucun ilk defe 1914 cu ilde cap etdirdiyi Arvad agisi kitabini 1918 ci ilde Azqurdan qayidan kimi yeniden nesre vermisdir Elavelerle 32 sehifeden ibaret bu kitab Qafur Resad Mirzezadenin nasirliyi ile Bakida Mekteb jurnalinin elektrik metbeesinde capdan cixmisdir Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti dovrunde M A Abbaszade ictimai xadim seviyyesine yukselmisdir O Gence Muselman Xeyriyye Cemiyyetinin ve Gence Turk Muellimleri Ittifaqinin feal uzvu kimi milli hokumetin tedbirlerinde xalqin bayram ve matem merasimlerinde seher muellimlerini temsil etmek huququ onlarin adindan soz demek selahiyyeti qazanmisdi Bu meshur muellimin ve ictimai xadimin xidmetleri milli Azerbaycan hokumeti terefinden laziminca qiymetlendirmisdir Gence Turk Muellimleri Ittifaqinin teklifi ile 1919 cu il may ayinin 23 de Gencenin yay klubunda Mirze Abbas Abbaszadenin pedaqoji fealiyyetinin 25 illiyine hesr edilmis tenteneli yubiley merasimi kecirilmisdir Merasime butun siyasi partiyalarin ittifaqlarin cemiyyetlerin numayendeleri gorkemli maarifci ziyalilar toplanmisdi Gence Turk Muellimleri Ittifaqinin sedri Idris Axundzade Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti parlamentinin sedri Hesenbey Agayevin bas nazir Nesibbey Yusifbeylinin Baki Seki Qazax ve Rusiya turk muellimleri ittifaqlarinin gonderdikleri tebrik teleqramlarini oxumusdur Yubiley meclisinde sexsen parlament uzvu A I Malxazov herbi nazirin muavini general Elipasa ve Gencenin general qubernatoru Xudadat bey Refibeyli cixis ederek M A Abbaszadeni tebrik etmisler Musavat ve Ittihad partiyalari Gence vilayeti ve Gence seher turk muellimleri ittifaqlari qadinlar xeyriyye cemiyyeti zukur xeyriyye cemiyyeti telebeler ittifaqi Medreseyi ruhaniyye tacirler senetkarlar yubilyara qiymetli hediyyeler vermisler Axirda Avropa qiliqli islam ruhlu sufre acilmis bu sufreye 105 kisi eylesmisdir Sufre yigilandan sonra onlar M A Abbaszadenin etrafina toplasaraq sekil cekdirmisler Hemin sekil 70 ilden sonra Mirze Abbasin boyuk oglu Azerbaycanin emekdar muellimi Lenin ordenli Mehdi Abbaszadenin arxivinden tapilib uze cixarilmisdir Sekilde yubiley istirakcilarindan bir qismini tanimaq mumkundur Budur onlar Xudadat bey Refibeyli Eliaga Sixlinski Semedbey Mehmandarov Huseyn Cavid Ehmed Cavad Celil Memmedquluzade Uzeyir Hacibeyov Semedaga Agamalioglu Firudin bey Kocerli Ferhad Agazade Mahmudbey Mahmudbeyov Eli Nezmi Eli Razi Mirze Mehemmed Axundzade M A Abbaszade gorkemli pedaqoq alim yazici ve medeniyyet xadimlerinin yetismesinde boyuk rolu olmusdur Mir Celal Pasayev Hemid Arasli Eli Quliyev Mireli Qasqay Cingiz Cuvarli Qember Huseynli Adil Isgenderov ve onlarca basqalari ister Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti dovrunde isterse de sovet hakimiyyetinin ilk illerinde ibtidai tehsil alarken bu fedakar muellimin Elifba ve sraet dersliklerinden istifade etmisler Azerbaycanda xalq maarifi milli esasda yeniden qurulurdu M A Abbaszade elmi pedaqoji ve ictimai fealiyyetini genislendirir genclerin terbiyesinde xalq pedaqogikasindan milli pedaqoji servetlerden ictimai medeni ve tarixi orneklerden istifade edir meqaleler yazib ayri ayri qezetlere gonderirdi Azerbaycan qezetinin 1920 ci il 15 mart tarixli sayinda derc etdirdiyi Novruz bayrami Gencede 50 ilden beri Novruz bayrami tarixcesi adli meqale xatiresi oz aktualligini bu gun de saxlamaqdadir 1920 ci il aprelin 28 de Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti suqut etdi May ayinda milli hokumeti berpa etmek ugrunda Gencede usyan bas verdi Qirmizi ordu usyancilara divan tutdu M A Abbaszade oz evinde gullelendi butun vari yoxu dagidilib aparildi Mehemmed Emin Resulzade Azerbaycan Cumhuriyyeti eserinde milli hokumeti mudafie etmek yolunda Azerbaycan qurbanlarinin siyahisina Nesib bey Yusufbeyli Fetelixan Xoyski Xudadat bey Refibeyli Firudin bey Kocerli Islam bey Qebulzade ile birlikde pedaqoji sahede qimetli emeyi ile ad qazanmis Mirze Abbas Abbaszadenin de adini yazmisdir 1920 ci ilden 1990 ci iledek M A Abbaszadenin pedaqoji metodiki ve ictimai fealiyyetini arasdiran olmamisdir Bu ise yalniz Azerbaycan ikinci defe dovlet musteqilliyi elde etdikden sonra baslanmisdir Milli azadliq herekatinin baslangic dovrunde 1989 cu ilde M A Abbaszadenin xatiresi ebedilesdirilmis onun yasadigi evin divarina xatire lovhesi vurulmusdur Kecmis Caparidze kucesine M A Abbaszadenin adi verilmisdir Gence Dovlet Universitetinin yaninda ve 20 sayli seher orta mektebinin heyetinde bustu qoyulmusdur Hemin mekteb M A Abbaszadenin adini dasiyir M A Abbaszade adina Xeyriyye Fondu yaradilmis ve dovlet qeydiyyatindan kecmisdir Fondun Gence seher Bankinda xususi hesabi acilmisdir Meqsed fondun vesaiti hesabina umumtehsil mekteblerinde yuksek qiymetlerle oxuyan sagirdlere teqaud vermek ders vesaitleri nesr etdirmek ve xeyriyye tedbirleri kecirmekdir XatiresiGencede M A Abbazsadenin bustu Haqqinda Elifba yaradan muellim adli film cekilmisdir Filmi Gencede fealiyyet gosteren Kepez televiziyasi istehsal edib Gence seherinde Mirze Abbas Abbaszade adini dasiyan kuce ve 20 sayli orta mekteb var IstinadlarH Ehmedov Azerbaycan mekteb ve pedaqoji fikir tarixi Baki Elm ve tehsil 2014 seh 230 234 Elifba yaradan muellim Gencede fealiyyet gosteren Kepez televiziyasinin istehsali olan gorkemli pedaqoq folklorsunas Mirze Abbas Abbaszadeye hesr olunmus eyniadli senedli film haqqinda Medeniyyet 2013 23 avqust S 4