Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
| Erkən xristianlıq |
 |
| Yunandilli apologetika: Yustin • Tatian • Afinoqor • Teofil Latındilli apologetika: Minusius Feliks • Arnobius • Laktansius • Tertullian Qnostiklərə qarşı olanlar: |
Xristian ehkamlarının formalaşması Rəsmi kilsəyə qarşı duran təriqətlər: Rəsmi kilsə tərəfdarları: Atanasius • İoann Xrisostom • Saxta Dionisius Xristoloji mübahisələr səbəbilə ayrılan təriqətlər: |
Latın qərbində Kilsə Ataları Boesius • Kassiodor • Avqustin Avrelius |
Yaranma öncəsi
Xristianlığın tarixi köklərinə və yaranmasına diqqət yetirdikdə, onun bir tərəfdən qədim yəhudi dininə, başqa bir tərəfdən isə antik dövr dünyagörüşü və fəlsəfəsi ilə sıx əlaqədə olduğu məlum olur. Bununla yanaşı başqa dini ənənələrin (məs. mitraizmin) də xristian təliminin formalaşmasında təsiri olmuşdur.
Tarixdən məlum olduğu kimi, I yüzillikdə Yəhudiyyə çarlığı Roma imperiyası tərəfindən işğal edilmişdi. Bundan sonra yəhudi toplumu parçalanmışdı və dərin böhran içində idi. Yəhudilər də Roma imperiyası tərəfindən işğala məruz qalmış bütün xalqlar kimi azadlığa can atırdılar. Çünki imperiyada hər addımbaşı ədalətsizlik və istibdad hökm sürməkdə idi. Son olaraq isə imperiyaiçi çəkişmələrin sayı artır, cəmiyyətin təbəqələşməsi və parçalanması getdikcə daha da dərinləşirdi. Bütün bu proseslər yəhudi cəmiyyətində özünü daha da qabarıq şəkildə göstərirdi.
Bu cür acınacaqlı vəziyyətdən çıxmaq üçün imperiyada yaşayan xalq kütlələri öz ümidlərini daha çox dinlərə bağlayırdılar. Bu səbəbdən də yəhudi xalqı arasında İsraili xilas edən Məsihin gəlişinin yaxın olduğu ideyası geniş yayılmışdı. Hətta o zamanlar bir neçə şəxs özlərini məsih elan edərək üsyan etməyə cəhd etsələr belə, sonda fəaliyyətləri məğlubiyyət ilə nəticələnmişdi.
İsanın peyğəmbərliyi
Bu cür gərgin ictimai-siyasi durumda, yəhudilər arasında İsa adlı bir adam peyğəmbərlik edərək, bir sıra yeni dini və etik prinsipləri ifadə etmişdir. O, qədim yəhudi dininin bəzi müddəalarına yeni baxışlarla çıxış etmişdir. Rəvayətlərə görə İsa özünü bir Məsih kimi təqdim etmişdi. İsa peyğəmbərin bizim zəmanəmizə gəlib çatmayan, İncil adlı İlahi Kitab gətirdiyi haqqında rəvayətlər olsa da, əslində bu kitab yalnız şifahi olaraq onun tələbələrinə (həvarilərə) məlum idi. Çünki bu gün mövcud olan müxtəlif İncil adlı kitabların İsadan sonra yunan dilində yazılmışdır. Halbuki İsanın yunan dilində danışa bilməsi haqqında heç bir məlumat yoxdur.
İsanın fəaliyyətindən narazı olan yəhudi kahinləri çox çəkmədi ki, İsanı öldürmək fikrinə düşdülər və bu işi həyata keçirmək üçün Roma imperiyasının Fələstində olan canişininə müraciət etdilər. Məqsəd isə İsanın İsraili xilas edən Məsih olmadığını sübut etmək idi. Çünki məğlub olan adam Məsih ola bilməzdi. Məsih yalnız xalqı xilas edən adam olmalı idi. Bu məqsədlərinə nail olmaqdan ötrü isə onlar az sonra elan etdilər ki, İsanı tutub mühakimə etdikdən sonra çarmıxa çəkərək edam etmişdirlər. Belə bir hadisənin baş verdiyinin, hətta şahidlərinin belə olduqları barədə məlumatlar xristian ənənəsində də öz təsdiqini tapdı.
Ancaq, eyni zamanda, İsanın ölümü xəbərinin həqiqətə uyğun olmaması da iddia edilirdi. Belə ki, İsanın ardıcıllarından bəziləri onun ölümünə inanmırdılar. Onlardan bəziləri deyirdilər ki, İsanın çarmıxda olması yalnız müəyyən adamların gözünə görsənmişdir və xəyaldan başqa bir şey deyildir. Əslində isə o edam edilməmişdir. Buna inanan başqa təriqətlərin ardıcılları isə hesab edirdilər ki, İsa edamdan qabaq qeyb olduğundan (göylərə çəkildiyindən) onun yerinə başqa bir adam edam olunmuşdur. Qeyd edək ki, bu cür fikirin əks olunduğu II yüzilliyə aid olan "Böyük Sifin ikinci risaləsi" adlı apokrifik İncil Misirdə tapılmışdır Rusca: Второй трактат Великого Сифа // Перевод Егоренкова И.С. (СПб, Филиал ИВ РАН). Bir çox apokrifik (rəsmi kilsə tərəfindən tanınmayan) isə İsa adi insani həyat tərzi aparan bir peyğəmbər kimi təsvir olunur. Onun hətta bir qadınla evlənməsi haqqında işarəlarə də rast gəlmək olar.
Beləliklə, İsanın ardıcılları arasında onun ölümü, və ya qeybə çəkilməsi haqqında hamı üçün bir olan inancı olmamışdır. Daha sonralar İsanı artıq peyğəmbər kimi qəbul etmiş bəzi yəhudilər, öz əqidələrini Roma imperiyasının çeşidli yerlərində yaymağa başladılar. O zaman çoxlu sayda dini təbliğatçılar bu işi həyata keçirməyə başladı. Nəticədə isə, dərin mənəvi böhran keçirən Roma imperiyasının müxtəlif sosial təbəqələri arasında yeniləşmiş yəhudi dininə meyillər günü-gündən artmağa başlamışdı.
Həvari Paulusun fəaliyyəti
Bu kimi təbliğatçılardan biri, təlimin yayılması işində böyük rolu olan Şaul (Paulus) adında bir yəhudi olmuşdur. O, öncə Antioxiyada, sonra isə bütövlükdə Kiçik Asiya yarımadasında təbliğat aparsa da, bu təlimi heç də öz ilkin şəklində saxlamayıb, onu özünəməxsus bir şəkildə yozaraq, yeni bir keyfiyyətdə təqdim etmişdir. Belə ki, Pavlus anlayırdı ki, yəhudi xalqının dini və yəhudi peyğəmbəri olan İsanın təlimi Romanın başqa xalqları arasında özünün ilkin formasında yayıla bilməz. Məsələ bundadır ki, o xalqlar qədim mədəniyyətə malik idilər və yəhudi ənənəsi və düşüncə tərzi onlar tərəfindən qəbul edilə bilməzdi. Ona görə də Pavlus, bu təlimdə olmayan bir çox yeni ideyalarla çıxış etməyə başladı. Faktiki olaraq, o İsanın təlimini Yunan və Roma düşüncə tərzinə və tarixi ənənəsinə uyğunlaşdırırdı. O İsanın ilahiləşdirilmiş obrazını təbliğ edirdi. Beləliklə də Paulusun təbliğatında İsa ölümündən sonra yenidən dirilən, günahları silən bir Tanrının oğlu kimi təqdim edildi.
Paulusun fəaliyyətində diqqəti çəkən başqa bir maraqlı məqam isə, onun yəhudi qanununa əməl edilməsini vacib hesab etməməsi idi. Məhz bu cür yeniliklərin dinə gətirilməsinə görə Paulusla yəhudi isavilər (İsanın yəhudi ardıcılları) arasında ixtilaflar baş vermişdi. Amma, başqa tərəfdən, bütpərəst romalılar ilahiləşdirilmiş və ölümündən sonra dirilmiş İsa ideyasını daha yaxşı mənimsədilər. Çünki, romalılar arasında buna oxşar inanclar geniş yayılmışdı. Onlar qədim zamanlardan ölən və dirilən, oğullu-qızlı tanrılara inanırdılar.
İlk məsihi icmaları
Roma imperiyasının çeşidli bölgələrində İsanın ilk ardıcılları yığıncaqlarını keçirirdilər və özləri bütpərəstliyə qarşı etiraz səslərini ucaldırdılar. İsanı onlar Xristos adlandırırdılar. Bu söz isə yəhudilərin "Maşiax" (Məsih) sözünün yunancaya tərcüməsidir.
Sonralar ilk yəhudi xristianlar bir neçə təriqətə parçalandılar. İsraildə qədim yəhudi qanununa riayət edən və eyni zamanda İsanı peyğəmbər kimi qəbul edənlər nəsranilər (nazorei) kimi tanınırdılar. Belə ki, onlar İsanın Tanrı kimi deyil, peyğəmbər kimi qəbul edir, Paulusu isə İsa təlimini təhrif edən bir adam kimi təqdim edirdilər. Sözü gedən ilk isavi qrupları bir tərəfdən yəhudi qanun və ənənəsinə sadiq idilər, digər tərəfdən isə, İsanı məsih kimi qəbul etmişdilər. Buna görə elmi ədəbiyyatda onlara yəhudi xristianları deyirlər.
Başqa bir təriqət ardıcıllarını isə ebionitlər adlandırırdılar. Onlardan bəziləri İsanı ata və anadan doğulmuş bir insan kimi qəbul edirdilər. Başqaları isə hesab edirdilər ki, İsa Müqəddəs Ruhun Məryəm (İsanın anası) ilə birləşməsindən anadan olmuşdur. Belə ki, onlar da İsanın əzəldən mövcud olmasını qəbul etməyib, Paulusun İsa haqqında olan baxışlarını qəbul etmirdirdilər.
Doketlər adlandırılan daha bir təriqətin ardıcılları isə hesab edirdilər ki, İsa, əslində, bir cismani şəkildə bu dünyada mövcud olmamışdır. Buna görə də o ölüb sonra isə dirilə bilməzdi.
Bütün bu təriqətlər Xristianlığın tarixində uzun müddət yaşaya bilməyib, tədricən aradan çıxmışdırlar. Sonralar onları hətta qanundan kənar hesab edirdilər. Bunlardan fərqli olaraq, Paulus tərəfindən əsası qoyulmuş dini dünyagörüşü isə, Romada tədricən yayıldı və bu gün də müasir xristian təliminin əsasını təşkil edir.
Xristianlığın Romada yayılması
Roma imperiyasında Xristianlıq əvvəlcə kölələr, yoxsullar arasında yayılırdı. Dözülməz durumda yaşayan bu adamlar Xristianlıqda nicat yolunu tapırdı, bu ideya onlara mənəvi qida verirdi.
Sonra xristianlığı tədricən varlı zümrələrin nümayəndələri də qəbul etməyə başladılar. Məsələ bundadır ki, Roma imperiyasında ənənəvi yayılmış bütpərəst inanclar artıq cəmiyyətdə təsir gücünü itirmişdi. Onlar Roma imperiyasında hökm sürən ədalətsizliyin və istibdadın rəmzinə çevrilmişdi. Buna görə də imperiyada çeşidli qeyri-ənənəvi dinlər yayılmışdı. Onların arasında Misir tanrıları İsis və Osiris, İran tanrısı Mitranın kultlarını xüsusilə qeyd etmək lazımdır. Belə ki, bir vaxtlar onlar xristianlıqla ciddi rəqabət aparır, hətta bəzi tədqiqatçılara görə, məsələn mitraizmin bəzi inancları sonralar xristianlığa daxil olmuşdur. Belə ki, məsələn, ölən və dirilən tanrı ideyası mitraizmin əsaslarınlan biri idi. Lakin sonda xristianlıq bu rəqabətdən qalib çıxa bildi.
Xristianlığın dövlət dininə çevirilməsi
Romada geniş xalq kütlələri tərəfindən Xristianlığın qəbul edilməsi prosesi kilsənin və keşiş zümrəsi olan klerosun (yepiskoplar, arxiyepiskoplar və s.) yaranması ilə nəticələndi. Getdikcə bu dində təşkilatlanma prosesi gücləndi və onun strukturları imperiyanın ictimai-siyasi həyatında aparıcı rol oynamağa başladı. İmperator Konstantin (Constantinus) (306–337) hakimiyyəti zamanı isə, kilsələrin dövlət maraqlarına qulluq etməsi məqsədi ilə, xristianlıq rəsmi dövlət dini elan edildi. Bundan sonra bütün bütpərəst məbədlərinin bağlaması prosesi başlandı. Sonda 451-ci ildə Kalkedon Ekumenik Kilsə Məclisi son olaraq Romanın həm Qərbində, həm də Şərqində xristianlığı rəsmi dövlət dini kimi təsdiq etdi.
Bütpərəstliklə mübarizə
Qeyd etmək lazımdır ki, xristianlıqla bütpərəstliyin mübarizəsi təkcə ideoloji mübarizə müstəvisində aparılmırdı. Məsələn, imperatorlardan Neron (54–68), Domisian (81–96), Trayan (98–117), Mark Avrelius (161–180), Septimius Sever (193–211), Maksim (235–238), (253–260), Dialektian (284–305) öz hakimiyyətləri zamanı xristianlara qarşı təqiblər və zorakılıqlar həyata keçirməklə yadda qalmışdırlar. Bunun əsas səbəbi isə, xristianların imperatorları Tanrı kimi tanınmamaları idi.
Xristianlığa qarşı bir çox Roma filosofları, mütəfəkkirləri də çıxış edirdilər. Onların arasında Epiktet, , Mark Avrelius, Porfirios xüsusilə seçilmişdirlər. Belə ki, onlar daha çox antik irsin əsasında Xristianlıqla rəqabət edəcək bir əqidə ortaya çıxartmaq istəyirdilər. Ancaq neoplatonizm (yeni platoçuluq) fəlsəfəsinin simasız və real həyatdan uzaq olan Vahid anlayışı və tanrı panteonları monoteizmin diri və şəxsiyyət olan Tanrısı ilə ayaqlaşa bilmədi. Ona görə də onların dini-fəlsəfi təlimlərinin ömrü qısa oldu.
Öz növbəsində Xristianlıq da qalib gələndən sonra bütpərəstliyə qarşı hücuma keçdi. Belə ki, bütpərəstlərin məbədləri məhv edilir, öldürülür, ədəbiyyatları isə yandırılırdı. Məsələn, II Feodosiusun və III Valentinin əmri ilə 448-ci ildə Porfiriosun məşhur "Xristianların əleyhinə" kitabı tonqallarda yandırılmışdı.
30 il ondan öncə isə Misirin İskəndəriyyə şəhərində Hipatiya adlı tanınmış riyaziyyatçı alim qadın xristian yepiskopu Kirilin (Cyril) iştirakı ilə təəssübkeş kütlə tərəfindən vəhşicəsinə öldürülmüşdür. Bu kimi olaylardan sonra Avropada azadfikirlilik qadağan olunmuş və hamı Xristianlığı qəbul etmək məcburiyyətində qalmışdı.
Xristianlığın parçalanması
Ancaq, yuxarıda qeyd edildiyi kimi, bütpərəstliyə qalib gələn Xristianlığın özündə də müxtəlif təriqətlərin yaranması prosesi daha da dərinləşir və bu proses xristiandaxili ziddiyyətlərin dərinləşdirici bir faktoruna çevrilir. Bir qayda olaraq bu mübarizədə imperatorlar və hakimiyyət tərəfindən dəstəklənən cərəyan nümayəndələri ortodoksal, başqaları isə adlandırılırdı və rəsmi kilsə artıq heretiklərin təqibinə başladı. Ziddiyyətlərin əsas mövzusu isə İsanın təbiətinə münasibətdə fərqli mövqelərin mövcud olmasından irəli gəlirdi. Bu problemə xristianlıqda xristologiya deyilir.
Beləliklə də xristian kilsəsinin dövlət dininə çevirilməsi, ehkamlarının təsbit olunması və heretikləri damğalayaraq yalnız bir rəsmi xəttin düzgün olması fikrini təsdiq etmək üçün Kilsə yığıncaqlarının çağırılması prosesi başlandı.
Həmçinin bax
Mənbə
- Aydın Əlizadə[ölü keçid] (2007). Xristianlıq: tarix və fəlsəfə. Bakı: Əbilov, Zeynalov və qardaşlar, s. 9–15. ISBN 5-87459-013-7[ölü keçid]. 2016 tarixində arxivləşdirilib. 2016–08-16 tarixində istifadə olunub.
Ədəbiyyat
- Aydın Əlizadə[ölü keçid] (2007). Xristianlıq: tarix və fəlsəfə. Bakı: Əbilov, Zeynalov və qardaşlar, s. 9–15. ISBN 5-87459-013-7[ölü keçid]. 2016 tarixində arxivləşdirilib. 2016–08-16 tarixində istifadə olunub.
- Dunn, James D.G. Unity and Diversity in the New Testament: An Inquiry into the Character of Earliest Christianity. SCM Press (2006).
- Freedman, David Noel (Ed). Eerdmans Dictionary of the Bible. Wm. B. Eerdmans Publishing (2000).
- Keck, Leander E. Paul and His Letters. Fortress Press (1988). .
- Mills, Watson E. Acts and Pauline Writings. Mercer University Press (1997).
- Pelikan, Jaroslav Jan. The Christian Tradition: The Emergence of the Catholic Tradition (100–600). University of Chicago Press (1975).
- Thiede, Carsten Peter. The Dead Sea Scrolls and the Jewish Origins of Christianity. Palgrabe Macmillan (2003).
- S.Pines, The Jewish Christians of the Early Centuries of Christianity According to a New Source, Israel Academy of Sciences and Humanities II, 13, Jerusalem, 1966.
- Булгаков С. В. Справочник по ересям, сектам и расколам. М.: Современник., 1994.
- Поснов М. История христианской церкви (до разделения Церквей — 1054 г.). Брюссель: 1964. Репринт: Брюссель: ЖсБ, 1988.
- Протоиерей Александр Рудаков. История христианской православной Церкви. СПб.,
- Свенцицкая И. Раннее Христианство: страницы истории. M.: Политиздат, 1988.
- История христианской Церкви. — М., 1991 (2-е издание — М.: Св.-Тихоновский богословский ин-т, 2000. 516 с.).
İstinadlar
- . 2014-06-27 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-11-11.
- Свенцицкая И. Раннее Христианство: страницы истории. M.: Политиздат, 1988, c. 270.
- Filippos İncili, 32. The Gospel of Philip 2022-08-10 at the Wayback Machine // Selection made from James M. Robinson, ed., The Nag Hammadi Library, revised edition. HarperCollins, San-Francisco, 1990. Rusca tərcüməsi: Евангелие от Филиппа 2022-04-09 at the Wayback Machine // Русская апокрифическая студия.
- . 2014-06-27 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-11-11.
- S.Pines, The Jewish Christians of the Early Centuries of Christianity According to a New Source, Israel Academy of Sciences and Humanities II, 13, Jerusalem, 1966, 5.
- "Энциклопедия "Крyгосвет"". 2021-11-08 tarixində . İstifadə tarixi: 2014-11-11.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Erken xristianliqXristianligin yaranmasiPatristikaApologetika Yunandilli apologetika Yustin Tatian Afinoqor Teofil Latindilli apologetika Minusius Feliks Arnobius Laktansius Tertullian Qnostiklere qarsi olanlar Irineus Lionlu Ippolit Romali Iskenderiyye ilahiyyat mektebi Klement OrigenXristian ehkamlarinin formalasmasi Resmi kilseye qarsi duran teriqetler Arianliq Donatizm Resmi kilse terefdarlari Atanasius Ioann Xrisostom Saxta Dionisius Kappadokiyali kilse atalari Basil Qeyseriyyeli Qriqor Nazianzen Nissali Qriqori Xristoloji mubahiseler sebebile ayrilan teriqetler Nestorianliq Monofizitizm Monofelitlik Ikonomaxiya Ekumenik Kilse Meclisleri Latin qerbinde Kilse Atalari Boesius Kassiodor Avqustin Avrelius Iyeronim Stridonlu Ilarius PiktaviyaliXristian mistisizmi Xristian rahibliyi IsihazmSerq ve Qerb kilselerinin aralanmasiXristian simvolikasiYaranma oncesiXristianligin tarixi koklerine ve yaranmasina diqqet yetirdikde onun bir terefden qedim yehudi dinine basqa bir terefden ise antik dovr dunyagorusu ve felsefesi ile six elaqede oldugu melum olur Bununla yanasi basqa dini enenelerin mes mitraizmin de xristian teliminin formalasmasinda tesiri olmusdur Tarixden melum oldugu kimi I yuzillikde Yehudiyye carligi Roma imperiyasi terefinden isgal edilmisdi Bundan sonra yehudi toplumu parcalanmisdi ve derin bohran icinde idi Yehudiler de Roma imperiyasi terefinden isgala meruz qalmis butun xalqlar kimi azadliga can atirdilar Cunki imperiyada her addimbasi edaletsizlik ve istibdad hokm surmekde idi Son olaraq ise imperiyaici cekismelerin sayi artir cemiyyetin tebeqelesmesi ve parcalanmasi getdikce daha da derinlesirdi Butun bu prosesler yehudi cemiyyetinde ozunu daha da qabariq sekilde gosterirdi Bu cur acinacaqli veziyyetden cixmaq ucun imperiyada yasayan xalq kutleleri oz umidlerini daha cox dinlere baglayirdilar Bu sebebden de yehudi xalqi arasinda Israili xilas eden Mesihin gelisinin yaxin oldugu ideyasi genis yayilmisdi Hetta o zamanlar bir nece sexs ozlerini mesih elan ederek usyan etmeye cehd etseler bele sonda fealiyyetleri meglubiyyet ile neticelenmisdi Isanin peygemberliyiBu cur gergin ictimai siyasi durumda yehudiler arasinda Isa adli bir adam peygemberlik ederek bir sira yeni dini ve etik prinsipleri ifade etmisdir O qedim yehudi dininin bezi muddealarina yeni baxislarla cixis etmisdir Revayetlere gore Isa ozunu bir Mesih kimi teqdim etmisdi Isa peygemberin bizim zemanemize gelib catmayan Incil adli Ilahi Kitab getirdiyi haqqinda revayetler olsa da eslinde bu kitab yalniz sifahi olaraq onun telebelerine hevarilere melum idi Cunki bu gun movcud olan muxtelif Incil adli kitablarin Isadan sonra yunan dilinde yazilmisdir Halbuki Isanin yunan dilinde danisa bilmesi haqqinda hec bir melumat yoxdur Isanin fealiyyetinden narazi olan yehudi kahinleri cox cekmedi ki Isani oldurmek fikrine dusduler ve bu isi heyata kecirmek ucun Roma imperiyasinin Felestinde olan canisinine muraciet etdiler Meqsed ise Isanin Israili xilas eden Mesih olmadigini subut etmek idi Cunki meglub olan adam Mesih ola bilmezdi Mesih yalniz xalqi xilas eden adam olmali idi Bu meqsedlerine nail olmaqdan otru ise onlar az sonra elan etdiler ki Isani tutub muhakime etdikden sonra carmixa cekerek edam etmisdirler Bele bir hadisenin bas verdiyinin hetta sahidlerinin bele olduqlari barede melumatlar xristian enenesinde de oz tesdiqini tapdi Ancaq eyni zamanda Isanin olumu xeberinin heqiqete uygun olmamasi da iddia edilirdi Bele ki Isanin ardicillarindan bezileri onun olumune inanmirdilar Onlardan bezileri deyirdiler ki Isanin carmixda olmasi yalniz mueyyen adamlarin gozune gorsenmisdir ve xeyaldan basqa bir sey deyildir Eslinde ise o edam edilmemisdir Buna inanan basqa teriqetlerin ardicillari ise hesab edirdiler ki Isa edamdan qabaq qeyb oldugundan goylere cekildiyinden onun yerine basqa bir adam edam olunmusdur Qeyd edek ki bu cur fikirin eks olundugu II yuzilliye aid olan Boyuk Sifin ikinci risalesi adli apokrifik Incil Misirde tapilmisdir Rusca Vtoroj traktat Velikogo Sifa Perevod Egorenkova I S SPb Filial IV RAN Bir cox apokrifik resmi kilse terefinden taninmayan ise Isa adi insani heyat terzi aparan bir peygember kimi tesvir olunur Onun hetta bir qadinla evlenmesi haqqinda isarelare de rast gelmek olar Belelikle Isanin ardicillari arasinda onun olumu ve ya qeybe cekilmesi haqqinda hami ucun bir olan inanci olmamisdir Daha sonralar Isani artiq peygember kimi qebul etmis bezi yehudiler oz eqidelerini Roma imperiyasinin cesidli yerlerinde yaymaga basladilar O zaman coxlu sayda dini tebligatcilar bu isi heyata kecirmeye basladi Neticede ise derin menevi bohran keciren Roma imperiyasinin muxtelif sosial tebeqeleri arasinda yenilesmis yehudi dinine meyiller gunu gunden artmaga baslamisdi Hevari Paulusun fealiyyetiBu kimi tebligatcilardan biri telimin yayilmasi isinde boyuk rolu olan Saul Paulus adinda bir yehudi olmusdur O once Antioxiyada sonra ise butovlukde Kicik Asiya yarimadasinda tebligat aparsa da bu telimi hec de oz ilkin seklinde saxlamayib onu ozunemexsus bir sekilde yozaraq yeni bir keyfiyyetde teqdim etmisdir Bele ki Pavlus anlayirdi ki yehudi xalqinin dini ve yehudi peygemberi olan Isanin telimi Romanin basqa xalqlari arasinda ozunun ilkin formasinda yayila bilmez Mesele bundadir ki o xalqlar qedim medeniyyete malik idiler ve yehudi enenesi ve dusunce terzi onlar terefinden qebul edile bilmezdi Ona gore de Pavlus bu telimde olmayan bir cox yeni ideyalarla cixis etmeye basladi Faktiki olaraq o Isanin telimini Yunan ve Roma dusunce terzine ve tarixi enenesine uygunlasdirirdi O Isanin ilahilesdirilmis obrazini teblig edirdi Belelikle de Paulusun tebligatinda Isa olumunden sonra yeniden dirilen gunahlari silen bir Tanrinin oglu kimi teqdim edildi Paulusun fealiyyetinde diqqeti ceken basqa bir maraqli meqam ise onun yehudi qanununa emel edilmesini vacib hesab etmemesi idi Mehz bu cur yeniliklerin dine getirilmesine gore Paulusla yehudi isaviler Isanin yehudi ardicillari arasinda ixtilaflar bas vermisdi Amma basqa terefden butperest romalilar ilahilesdirilmis ve olumunden sonra dirilmis Isa ideyasini daha yaxsi menimsediler Cunki romalilar arasinda buna oxsar inanclar genis yayilmisdi Onlar qedim zamanlardan olen ve dirilen ogullu qizli tanrilara inanirdilar Ilk mesihi icmalariRoma imperiyasinin cesidli bolgelerinde Isanin ilk ardicillari yigincaqlarini kecirirdiler ve ozleri butperestliye qarsi etiraz seslerini ucaldirdilar Isani onlar Xristos adlandirirdilar Bu soz ise yehudilerin Masiax Mesih sozunun yunancaya tercumesidir Sonralar ilk yehudi xristianlar bir nece teriqete parcalandilar Israilde qedim yehudi qanununa riayet eden ve eyni zamanda Isani peygember kimi qebul edenler nesraniler nazorei kimi taninirdilar Bele ki onlar Isanin Tanri kimi deyil peygember kimi qebul edir Paulusu ise Isa telimini tehrif eden bir adam kimi teqdim edirdiler Sozu geden ilk isavi qruplari bir terefden yehudi qanun ve enenesine sadiq idiler diger terefden ise Isani mesih kimi qebul etmisdiler Buna gore elmi edebiyyatda onlara yehudi xristianlari deyirler Basqa bir teriqet ardicillarini ise ebionitler adlandirirdilar Onlardan bezileri Isani ata ve anadan dogulmus bir insan kimi qebul edirdiler Basqalari ise hesab edirdiler ki Isa Muqeddes Ruhun Meryem Isanin anasi ile birlesmesinden anadan olmusdur Bele ki onlar da Isanin ezelden movcud olmasini qebul etmeyib Paulusun Isa haqqinda olan baxislarini qebul etmirdirdiler Doketler adlandirilan daha bir teriqetin ardicillari ise hesab edirdiler ki Isa eslinde bir cismani sekilde bu dunyada movcud olmamisdir Buna gore de o olub sonra ise dirile bilmezdi Butun bu teriqetler Xristianligin tarixinde uzun muddet yasaya bilmeyib tedricen aradan cixmisdirlar Sonralar onlari hetta qanundan kenar hesab edirdiler Bunlardan ferqli olaraq Paulus terefinden esasi qoyulmus dini dunyagorusu ise Romada tedricen yayildi ve bu gun de muasir xristian teliminin esasini teskil edir Xristianligin Romada yayilmasiRoma imperiyasinda Xristianliq evvelce koleler yoxsullar arasinda yayilirdi Dozulmez durumda yasayan bu adamlar Xristianliqda nicat yolunu tapirdi bu ideya onlara menevi qida verirdi Sonra xristianligi tedricen varli zumrelerin numayendeleri de qebul etmeye basladilar Mesele bundadir ki Roma imperiyasinda enenevi yayilmis butperest inanclar artiq cemiyyetde tesir gucunu itirmisdi Onlar Roma imperiyasinda hokm suren edaletsizliyin ve istibdadin remzine cevrilmisdi Buna gore de imperiyada cesidli qeyri enenevi dinler yayilmisdi Onlarin arasinda Misir tanrilari Isis ve Osiris Iran tanrisi Mitranin kultlarini xususile qeyd etmek lazimdir Bele ki bir vaxtlar onlar xristianliqla ciddi reqabet aparir hetta bezi tedqiqatcilara gore meselen mitraizmin bezi inanclari sonralar xristianliga daxil olmusdur Bele ki meselen olen ve dirilen tanri ideyasi mitraizmin esaslarinlan biri idi Lakin sonda xristianliq bu reqabetden qalib cixa bildi Xristianligin dovlet dinine cevirilmesiRomada genis xalq kutleleri terefinden Xristianligin qebul edilmesi prosesi kilsenin ve kesis zumresi olan klerosun yepiskoplar arxiyepiskoplar ve s yaranmasi ile neticelendi Getdikce bu dinde teskilatlanma prosesi guclendi ve onun strukturlari imperiyanin ictimai siyasi heyatinda aparici rol oynamaga basladi Imperator Konstantin Constantinus 306 337 hakimiyyeti zamani ise kilselerin dovlet maraqlarina qulluq etmesi meqsedi ile xristianliq resmi dovlet dini elan edildi Bundan sonra butun butperest mebedlerinin baglamasi prosesi baslandi Sonda 451 ci ilde Kalkedon Ekumenik Kilse Meclisi son olaraq Romanin hem Qerbinde hem de Serqinde xristianligi resmi dovlet dini kimi tesdiq etdi Butperestlikle mubarizeQeyd etmek lazimdir ki xristianliqla butperestliyin mubarizesi tekce ideoloji mubarize mustevisinde aparilmirdi Meselen imperatorlardan Neron 54 68 Domisian 81 96 Trayan 98 117 Mark Avrelius 161 180 Septimius Sever 193 211 Maksim 235 238 253 260 Dialektian 284 305 oz hakimiyyetleri zamani xristianlara qarsi teqibler ve zorakiliqlar heyata kecirmekle yadda qalmisdirlar Bunun esas sebebi ise xristianlarin imperatorlari Tanri kimi taninmamalari idi Xristianliga qarsi bir cox Roma filosoflari mutefekkirleri de cixis edirdiler Onlarin arasinda Epiktet Mark Avrelius Porfirios xususile secilmisdirler Bele ki onlar daha cox antik irsin esasinda Xristianliqla reqabet edecek bir eqide ortaya cixartmaq isteyirdiler Ancaq neoplatonizm yeni platoculuq felsefesinin simasiz ve real heyatdan uzaq olan Vahid anlayisi ve tanri panteonlari monoteizmin diri ve sexsiyyet olan Tanrisi ile ayaqlasa bilmedi Ona gore de onlarin dini felsefi telimlerinin omru qisa oldu Oz novbesinde Xristianliq da qalib gelenden sonra butperestliye qarsi hucuma kecdi Bele ki butperestlerin mebedleri mehv edilir oldurulur edebiyyatlari ise yandirilirdi Meselen II Feodosiusun ve III Valentinin emri ile 448 ci ilde Porfiriosun meshur Xristianlarin eleyhine kitabi tonqallarda yandirilmisdi 30 il ondan once ise Misirin Iskenderiyye seherinde Hipatiya adli taninmis riyaziyyatci alim qadin xristian yepiskopu Kirilin Cyril istiraki ile teessubkes kutle terefinden vehsicesine oldurulmusdur Bu kimi olaylardan sonra Avropada azadfikirlilik qadagan olunmus ve hami Xristianligi qebul etmek mecburiyyetinde qalmisdi Xristianligin parcalanmasiEsas meqale Xristianliqda bolunme Esas meqale Serq ve Qerb kilselerinin aralanmasi Ancaq yuxarida qeyd edildiyi kimi butperestliye qalib gelen Xristianligin ozunde de muxtelif teriqetlerin yaranmasi prosesi daha da derinlesir ve bu proses xristiandaxili ziddiyyetlerin derinlesdirici bir faktoruna cevrilir Bir qayda olaraq bu mubarizede imperatorlar ve hakimiyyet terefinden desteklenen cereyan numayendeleri ortodoksal basqalari ise adlandirilirdi ve resmi kilse artiq heretiklerin teqibine basladi Ziddiyyetlerin esas movzusu ise Isanin tebietine munasibetde ferqli movqelerin movcud olmasindan ireli gelirdi Bu probleme xristianliqda xristologiya deyilir Belelikle de xristian kilsesinin dovlet dinine cevirilmesi ehkamlarinin tesbit olunmasi ve heretikleri damgalayaraq yalniz bir resmi xettin duzgun olmasi fikrini tesdiq etmek ucun Kilse yigincaqlarinin cagirilmasi prosesi baslandi Hemcinin baxYehudanin opusuMenbeAydin Elizade olu kecid 2007 Xristianliq tarix ve felsefe Baki Ebilov Zeynalov ve qardaslar s 9 15 ISBN 5 87459 013 7 olu kecid 2016 tarixinde arxivlesdirilib 2016 08 16 tarixinde istifade olunub EdebiyyatAydin Elizade olu kecid 2007 Xristianliq tarix ve felsefe Baki Ebilov Zeynalov ve qardaslar s 9 15 ISBN 5 87459 013 7 olu kecid 2016 tarixinde arxivlesdirilib 2016 08 16 tarixinde istifade olunub Dunn James D G Unity and Diversity in the New Testament An Inquiry into the Character of Earliest Christianity SCM Press 2006 Freedman David Noel Ed Eerdmans Dictionary of the Bible Wm B Eerdmans Publishing 2000 Keck Leander E Paul and His Letters Fortress Press 1988 ISBN 0 8006 2340 1 Mills Watson E Acts and Pauline Writings Mercer University Press 1997 Pelikan Jaroslav Jan The Christian Tradition The Emergence of the Catholic Tradition 100 600 University of Chicago Press 1975 Thiede Carsten Peter The Dead Sea Scrolls and the Jewish Origins of Christianity Palgrabe Macmillan 2003 S Pines The Jewish Christians of the Early Centuries of Christianity According to a New Source Israel Academy of Sciences and Humanities II 13 Jerusalem 1966 Bulgakov S V Spravochnik po eresyam sektam i raskolam M Sovremennik 1994 Posnov M Istoriya hristianskoj cerkvi do razdeleniya Cerkvej 1054 g Bryussel 1964 Reprint Bryussel ZhsB 1988 Protoierej Aleksandr Rudakov Istoriya hristianskoj pravoslavnoj Cerkvi SPb Svencickaya I Rannee Hristianstvo stranicy istorii M Politizdat 1988 Istoriya hristianskoj Cerkvi M 1991 2 e izdanie M Sv Tihonovskij bogoslovskij in t 2000 516 s Istinadlar 2014 06 27 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2014 11 11 Svencickaya I Rannee Hristianstvo stranicy istorii M Politizdat 1988 c 270 Filippos Incili 32 The Gospel of Philip 2022 08 10 at the Wayback Machine Selection made from James M Robinson ed The Nag Hammadi Library revised edition HarperCollins San Francisco 1990 Rusca tercumesi Evangelie ot Filippa 2022 04 09 at the Wayback Machine Russkaya apokrificheskaya studiya 2014 06 27 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2014 11 11 S Pines The Jewish Christians of the Early Centuries of Christianity According to a New Source Israel Academy of Sciences and Humanities II 13 Jerusalem 1966 5 Enciklopediya Krygosvet 2021 11 08 tarixinde Istifade tarixi 2014 11 11