İrəvan (erm. Երևան, BFƏ: jɛɾɛˈvɑn) — indiki Ermənistanın paytaxtı və ən böyük şəhəri. Qərbi Azərbaycanın mədəniyyət mərkəzi olmuşdur. Ermənistan və dünyanın ən qədim davamlı məskunlaşan şəhərlərindən biridir. Razdan çayı boyunca yerləşən İrəvan ölkənin inzibati, mədəni və sənaye mərkəzidir. 1918-ci ildən Ermənistan tarixində on dördüncü və Ararat düzənliyində və ya onun ətrafında yerləşən yeddinci paytaxtdır. Şəhər həm də Erməni Apostol Kilsəsinin ən böyük yeparxiyası və dünyanın ən qədim yeparxiyalarından biri olan Araratian Papa Yeparxiyasının iqamətgahı kimi xidmət edir.
İrəvan | |||||
---|---|---|---|---|---|
| |||||
Ölkə | |||||
Başçı | Tiqran Avinyan | ||||
Tarixi və coğrafiyası | |||||
Əsası qoyulub | e.ə. 782 | ||||
İlk məlumat | e.ə. 782 | ||||
Sahəsi |
| ||||
Mərkəzin hündürlüyü | 1.000 ± 1 m | ||||
Saat qurşağı | | ||||
Əhalisi | |||||
Əhalisi |
| ||||
Rəsmi dili | |||||
Rəqəmsal identifikatorlar | |||||
Telefon kodu | +374 10 | ||||
Poçt indeksi | 0001–0099 | ||||
Digər | |||||
yerevan.am | |||||
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar |
İrəvanın tarixi eramızdan əvvəl 8-ci əsrə, eramızdan əvvəl 782-ci ildə Urartu kralı I Argişti tərəfindən Ararat düzənliyinin qərb kənarında Erebuni qalasının əsasının qoyulması ilə başlayır. Erebuni "böyük bir inzibati və dini mərkəz, tam kral paytaxtı kimi nəzərdə tutulmuşdu". Mərhum qədim Erməni Krallığı dövründə yeni paytaxt şəhərlər yaradıldı və İrəvanın əhəmiyyəti azaldı. İran və Rusiyanın hakimiyyəti altında 1736–1828-ci illərdə İrəvan xanlığının və 1850–1917-ci illərdə İrəvan Qubernatorluğunun mərkəzi olmuşdur. Şəhər 20-ci əsrdə Ermənistan Sovet İttifaqının tərkibində olarkən sürətlə genişləndi. Bir neçə onillikdə İrəvan Rusiya İmperiyasının tərkibindəki quberniya şəhərciyindən Ermənistanın əsas mədəniyyət, incəsənət və sənaye mərkəzinə çevrilməklə yanaşı, milli hökumətin mərkəzinə çevrildi.
Ermənistan iqtisadiyyatının böyüməsi ilə İrəvan böyük transformasiyaya məruz qalıb. 2000-ci illərin əvvəllərindən bu yana şəhərin hər yerində çoxlu tikinti işləri aparılıb və sovet dövründə nadir olan restoranlar, mağazalar və küçə kafeləri kimi pərakəndə satış məntəqələri çoxalıb. 2011-ci ilə olan məlumata görə, İrəvanın əhalisi 1.060.138 nəfər olub, Ermənistanın ümumi əhalisinin 35%-dən bir qədər çoxunu təşkil edir. 2022-ci ilin rəsmi hesablamalarına görə, şəhərin hazırda əhalisi 1.092.800 nəfərdir. İrəvan UNESCO tərəfindən 2012-ci ilin Dünya Kitab Paytaxtı elan edilmişdir. Yerevan Eurocities-in assosiativ üzvüdür.
İrəvanın diqqətəlayiq yerlərindən Erebuni qalası şəhərin doğulduğu yer hesab olunur, Katoghike Tsiranavor kilsəsi İrəvanın sağ qalmış ən qədim kilsəsidir və Müqəddəs Qriqori Kafedralı dünyada ən böyük erməni kilsəsidir, Tsitsernakaberd kilsəsinin rəsmi abidəsidir. erməni soyqırımının qurbanları. Şəhərdə bir sıra opera teatrları, teatrlar, muzeylər, kitabxanalar və digər mədəniyyət müəssisələri yerləşir. İrəvan Opera Teatrı Ermənistan paytaxtının əsas tamaşa zalı, Ermənistanın Milli Qalereyası Ermənistanın ən böyük incəsənət muzeyidir və Ermənistanın Tarix Muzeyi ilə eyni binadadır, Matenadaran anbarında isə qədim kitabların ən böyük saxlanma yerlərindən biri və dünyada əlyazmalar.
İrəvan sözünün mənasına türk və digər xalqların mənbələrində də rast gəlmək olur. Görkəmli türk səyyahı Övliya Çələbi İrəvan şəhərinin əsasının XV əsrdə, Əmir Teymurun tacirlərindən biri olan Хаcə xan Ləhicani Rəvan torpağına qədəm qoymaqla çox münbit, məhsuldar torpaq görür və ailə üzvlərilə burada məskən salır.
İrəvan şəhəri, 26.05.1918-ci ildə Zaqafqaziya Demokratik Federativ Respublikası dağıldıqdan sonra, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin tərkinibində qalmış, daha sonra Azərbaycan Xalq Cumhuriyyətinin Milli Şurasının 29.05.1918-ci il tarixli qərarı ilə Ermənistana güzəştə verilmişdir.
Etimologiya
İrəvanın adının mənşəyi ilə bağlı nəzəriyyələrdən biri də şəhərin erməni kralı, Orontidlər sülaləsindən olan Ermənistanın sonuncu hökmdarı və Yervandaşat şəhərinin banisi IV Yervandın (Orontes) şərəfinə adlandırılmasıdır. Bununla belə, çox güman ki, şəhərin adı müasir İrəvan ərazisində Erebuni (Էրեբունի) adlı Urartu hərbi qalasından eramızdan əvvəl 782-ci ildə I Argişti tərəfindən salınmışdır. "Erebuni" Urartuca "almaq" və ya "tutmaq" sözündən yarana bilər, yəni qalanın adı "tutma", "fəth" və ya "qələbə" kimi şərh edilə bilər. Urartu elementləri kimi. Erməni dili ilə qarışan bu ad sonda İrəvana çevrildi (Erebuni = Erevani = Yerevan = İrəvan). Alim Marqarit İsraelyan Erebunidə iki mixi lövhədə tapılan yazıları müqayisə edərkən bu dəyişiklikləri qeyd edir:
Sözün ikinci mixi bu [əsl vurğu] transkripsiyası bizim təfsirimizdə çox vacib idi, çünki o, erməni v (b > v) hərfinə keçmiş Urartay b dilidir. Yazının orijinal yazısında “er-bu-ni” yazılıb; buna görə də görkəmli ermənişünas-şərqşünas professor G.A.Qapantsyan haqlı olaraq etiraz edərək Urartu b-nin sözün əvvəlində (Biani > Van) və ya iki sait arasında (ebani > avan, Zəbaha > Cavaxk) v-yə dəyişdiyini qeyd etdi... İçində başqa sözlər b iki sait arasında yerləşdirilmişdir. Qala-şəhərin əsl tələffüzü, görünür, Erebuni idi. |
Erkən xristian erməni salnaməçiləri şəhərin adının mənşəyini Nuhun gəmisi əfsanəsi ilə əlaqələndirirdilər. Gəmi Ağrı dağına endikdən və sel suları çəkildikdən sonra Nuh İrəvan istiqamətinə baxarkən "Yerevatlar!" (ermənicə "peyda oldu!") dediyi deyilir, İrəvan adı ondan yaranmışdır.[]
İrəvanın türklərin, daha sonra isə farsların hakimiyyəti altında olduğu son orta əsrlərdə və erkən müasir dövrlərdə şəhər farsca İrəvan (fars. ایروان) kimi tanınırdı. Şəhər 19-cu və 20-ci əsrin əvvəllərində Rusiyanın hakimiyyəti altında rəsmi olaraq Erivan (rus. Эривань) kimi tanınırdı. 1936-cı ildə şəhərin adı yenidən Yerevan (İrəvan) adlandırıldı. 1970-ci illərin ortalarına qədər şəhərin adı ingilis mənbələrində Yerevandan daha çox İrəvan kimi yazılırdı.[]
Coğrafiyası
İrəvanın orta hündürlüyü 990 m (3,248,03 fut), cənub-qərb və şimal-şərq hissələrində müvafiq olaraq, dəniz səviyyəsindən minimum 865 m (2,837,93 fut) və maksimum 1,390 m (4,560,37 fut) yüksəkdir. 1 milyondan çox əhalisi olan dünyanın ən yüksək əlli şəhəri arasındadır.
İrəvan ölkənin mərkəzi-qərb hissəsində, Ararat düzünün şimal-şərqində, Hrazdan çayının sahilində yerləşir. Şəhərin yuxarı hissəsi üç tərəfdən dağlarla əhatə olunub, cənubdan isə Hrazdan çayının sahilinə enir. Hrazdan İrəvanı mənzərəli kanyon vasitəsilə iki yerə bölür.
İrəvan Ararat düzənliyinin şimal-şərq hissəsində yerləşir.
Şəhər Erməni dağının mərkəzində yerləşir. Tarixən İrəvan tarixi Ermənistan mayorunun Ayrarat vilayətinin Kotayk kantonunda (erməni: Կոտայք գավառ Kotayk gavar, indiki Kotayk vilayəti ilə qarışdırılmamalıdır) yerləşirdi.
Ermənistanın hazırkı inzibati bölgüsünə görə, İrəvan heç bir marzın ("vilayət") tərkibinə daxil deyil və ölkənin paytaxtı kimi xüsusi inzibati statusa malikdir. Şimaldan və şərqdən Kotayk vilayəti, cənubdan və cənub-qərbdən Ararat əyaləti, qərbdən Armavir əyaləti və şimal-qərbdən Araqatsotn əyaləti ilə həmsərhəddir.
1981-ci ildə yaradılmış Erebuni Dövlət Qoruğu şəhər mərkəzindən təxminən 8 km cənub-şərqdə, şəhərin Erebuni rayonunda yerləşir. Dəniz səviyyəsindən 1300–1450 metr hündürlükdə olan qoruq əsasən yarımsəhra dağ-çöllərdən ibarət olmaqla 120 hektar ərazini tutur.
İrəvanda kontinental təsirli çöl iqlimi (Köppen iqlim təsnifatı: BSk və ya "soyuq yarı quraq iqlim"), uzun, isti, quraq yayı və qısa, lakin soyuq və qarlı qışı var. Bu, İrəvanın dağlarla əhatə olunmuş düzənlikdə olması və dənizdən uzaqlığı və təsirləri ilə əlaqələndirilir. Yaylar adətən çox isti olur, avqustda temperatur 40 °C-ə (104 °F) çatır və qışda qar yağışı və donma temperaturu olur, yanvar ayı isə tez-tez −15 °C (5 °F) və daha aşağı olur. Yağıntının miqdarı kiçikdir, hər il təxminən 318 millimetr (12,5 düym) təşkil edir. İrəvan ildə orta hesabla 2700 saat günəş işığı keçirir. 12 iyul 2018-ci ildə İrəvanda 43,7 °C (110,7 °F) temperatur qeydə alınıb ki, bu da Ermənistanda indiyədək qeydə alınmış ən yüksək temperaturdur.
İrəvan Teleqülləsi şəhərin ən hündür tikilisi və Cənubi Qafqazın ən hündür tikililərindən biridir.
Respublika Meydanı, İrəvan Opera Teatrı və İrəvan Kaskadı İrəvanın mərkəzində memar Aleksandr Tamanyanın orijinal layihəsi və memar Cim Torosyanın yenidən işlənmiş planı əsasında hazırlanmış əsas görməli yerlər sırasındadır.
2000-ci ildən İrəvanda əsaslı yenidənqurma prosesinə başlanılıb. Nəticədə bir çox tarixi tikililər sökülərək yeni binalarla əvəz olunub. Layihələr Rusiya İmperiyası dövrünə aid tarixi binaları dağıdıb, tez-tez sakinləri evsiz qoyduğundan, bu şəhərsalma planı bəzi sakinlərin etirazı və tənqidi ilə qarşılanıb. Şəhərin mərkəzində çox kiçik hesab edilən evlər getdikcə daha çox sökülür və onların yerinə çoxmərtəbəli binalar tikilir.
Müqəddəs Qriqori Katedrali, İrəvan Şəhər Şurasının yeni binası, Matenadaran İnstitutunun yeni bölməsi, Zvartnots Beynəlxalq Hava Limanının yeni terminalı, Kaskaddakı Kafesjian İncəsənət Mərkəzi, Şimal prospekti və nazirliklərin yeni hökumət kompleksi. 21-ci əsrin ilk iki onilliyi ərzində həyata keçirilən əsas tikinti layihələri arasında.
Köhnə İrəvanın Aram küçəsi və yeni salınmış Şimal prospekti İrəvanın ənənəvi və müasir memarlıq xüsusiyyətlərini əks etdirən görkəmli nümunələr sırasındadır.
2017-ci ilin may ayına olan məlumata görə, İrəvanda 4883 yaşayış binası var və ümumi uzunluğu 1514 km olan 39799 küçə işıq dirəyində 65199 küçə lampası quraşdırılıb. Şəhərin ümumi uzunluğu 750 km olan 1080 küçəsi var.
İrəvan sıx tikilmiş şəhərdir, lakin hələ də rayonlarında orta ölçülü yaşıl bağlarla bəzədilmiş bir neçə ictimai park təklif edir. Erebuni rayonunun ictimai parkı süni gölü ilə birlikdə şəhərin ən qədim bağıdır. 17 hektar ərazini tutan parkın və süni gölün yaranması eramızdan əvvəl VIII əsrdə Urartu kralı I Argiştinin dövrünə təsadüf edir. 2011-ci ildə bağ tamamilə yenidən quruldu və Lion və İrəvan şəhərləri arasında tərəfdaşlığın simvolu olmaq üçün Lyon Parkı adlandırıldı.
Marşal Baqramyan prospektində yerləşən Aşiqlər parkı və şəhərin mərkəzindəki 18-ci və 19-cu əsrlərə aid İngilis parkı İrəvanın ən məşhur parkları sırasındadır. İrəvan Nəbatat Bağı (1935-ci ildə açılıb), Qələbə Parkı (1950-ci illərdə açılıb) və Dairəvi Park şəhərin ən böyük yaşıllıq ərazilərindəndir.
1960-cı illərdə açılan İrəvan Opera Teatrı Parkı süni "Qu gölü" ilə də şəhərin sevimli yaşıllıqları sırasındadır. Qış aylarında parkın göl ərazisində ictimai buz konkisürmə arenası fəaliyyət göstərir.
İrəvan gölü 1967-ci ildə şəhər mərkəzinin cənubunda, Hrazdan çayının yatağında açılmış, səthi 0,65 km² (0,25 kv mi) olan süni su anbarıdır.
İrəvanın hər bir inzibati rayonunun Ajapnyakdakı Buenos-Ayres Parkı və Tumanyan Parkı, Şenqavitdəki Komitas Parkı, Malatiya-Sebastiyadakı Vahan Zatikyan Parkı, Kanaker-Zeytundakı David Anhaght Parkı, Avandakı Ailə Parkı kimi ictimai parkı var. və Nor Norkdakı Fridtjof Nansen Parkı.
Tarixi
Antik İrəvan
İrəvan ərazisi təxminən eramızdan əvvəl IV minilliyin 2-ci yarısından məskunlaşıb. Hal-hazırda Şenqavit kimi tanınan şəhərin cənub hissəsi ən azı eramızdan əvvəl 3200-cü ildən, erkən tunc dövrünün Kür-Araks mədəniyyəti dövründə məskunlaşmışdır. Şenqavit tarixi yerində ilk qazıntılar arxeoloq Yevgeni Bayburdyanın rəhbərliyi altında 1936–1938-ci illərdə aparılmışdır. İki onillikdən sonra arxeoloq Sandro Sardarian 1958-ci ildən başlayaraq 1983-cü ilə qədər qazıntıları bərpa etdi.[42] Qazıntıların 3-cü mərhələsi 2000-ci ildə arxeoloq Akop Simonyanın rəhbərliyi ilə başlamışdır. 2009-cu ildə Simonyana Pensilvaniya ştatının Widener Universitetinin professoru Mitchell S. Rothman da qoşulub. Onlar birlikdə 2009, 2010 və 2012-ci illərdə üç sıra qazıntılar aparıblar. Proses zamanı 8 və ya 9 fərqli stratiqrafik səviyyənin olduğunu göstərən süxura qədər tam stratiqrafik sütuna çatıldı. Bu səviyyələr eramızdan əvvəl 3200–2500-cü illəri əhatə edir. Saytın sonradan, ehtimal ki, eramızdan əvvəl 2200-cü ilə qədər istifadəsinə dair sübutlar da tapıldı. Qazıntılar zamanı bir sıra iri dairəvi tikililər kvadrata bitişik otaqlar və kiçik dairəvi tikililər aşkar edilmişdir. 2010 və 2012-ci illərdə bir sıra ritual qurğular aşkar edilmişdir.
Qədim Urartu krallığı eramızdan əvvəl 9-cu əsrdə indiki İrəvan ərazisi də daxil olmaqla, Erməni dağlarının Van gölünün hövzəsində kral Arame tərəfindən yaradılmışdır. Arxeoloji sübutlar, məsələn, mixi yazı göstərir ki, Urartu hərbi qalası Erebuni (Էրեբունի) eramızdan əvvəl 782-ci ildə kral I Argiştinin əmri ilə müasir İrəvanın yerində qala və qala kimi xidmət etmək üçün qurulmuşdur. şimali Qafqazdan gələn hücumlardan qoruyan qala.[30] Erebuni qalasında tapılan mixi yazıda deyilir:
Menua oğlu Argişti Allah Xaldinin əzəməti ilə bu qüdrətli qala tikdi və Biainili [Urartu] şöhrəti üçün və padşahın düşmənləri arasında qorxu salmaq üçün onu Erebuni elan etdi. Argişti deyir: "Orada gördüyüm böyük işlərdən əvvəl bu ölkə səhra idi. Menua oğlu Argişti Xaldinin böyüklüyünə görə qüdrətli bir padşah, Biainili padşahı və Tuşpa hökmdarıdır.".
Urartu hakimiyyətinin yüksəlişi dövründə Erebuni və onun ətraf ərazilərində suvarma kanalları və süni su anbarları tikilmişdir.
Eramızdan əvvəl 7-ci əsrin ortalarında Teyşebaini şəhəri Urartulu II Rusa tərəfindən Erebuni qalasından təxminən 7 kilometr (4,3 mil) qərbdə tikilmişdir. Urartunun şərq sərhədlərini vəhşi kimmerlər və skiflərdən qorumaq üçün İrəvanın Şenqavit rayonunda hazırda Karmir Blur kimi tanınan təpədə möhkəmləndirilmişdi. Qazıntılar zamanı 40.000 m²-dən (10 akr) çox əraziyə yayılmış yüz iyirmi otaqdan ibarət qubernatorlar sarayının qalıqları, Urartu tanrısı Teyşebaya həsr olunmuş qala ilə birlikdə tapıldı. Teyşebaini şəhərinin, eləcə də sarayın və qalanın tikintisi eramızdan əvvəl 7-ci əsrin sonlarında, III Rusanın hakimiyyəti dövründə başa çatdırılmışdır, lakin Teyşebaini eramızdan əvvəl 585-ci ildə Midiya və İskitlərin ittifaqı tərəfindən məhv edildi.
Eramızdan əvvəl 590-cı ildə Urartu Krallığının İran Midiyasının əli ilə süqutundan sonra Erebuni Erməni dağları ilə birlikdə Midiya imperiyasının tərkibinə daxil oldu,
lakin eramızdan əvvəl 550-ci ildə Midiya imperiyası Böyük Kir tərəfindən fəth edildi və Erebuni Əhəmənilər imperiyasının bir hissəsi oldu. 522-ci ildən eramızdan əvvəl 331-ci ilə qədər Erebuni Əhəmənilər İmperiyasının satraplıqlarından biri kimi Orontidlər sülaləsinin nəzarətində olan Ermənistan satraplığının əsas mərkəzlərindən biri idi. Ermənistan satrapiyası iki hissəyə bölündü: şimal və cənub hissəsi, mərkəzləri müvafiq olaraq Erebuni (İrəvan) və Tuşpa (Van) şəhərləri idi.
Erebuni qalasında tapılan bir çox başqa əşyalarla birlikdə eramızdan əvvəl 478-ci ildə buraxılmış sikkələr Əhəmənilər dövründə Erebuni şəhərinin əsas ticarət mərkəzi kimi əhəmiyyətini ortaya qoyur.
Makedoniyalı İskəndərin zəfər dövründə və Əhəmənilər imperiyasının tənəzzülündən sonra Erməni satraplığının Orontid hökmdarları eramızdan əvvəl 331-ci ildə Qaqamela döyüşü nəticəsində müstəqillik əldə etdilər və Ermənistan krallığını qurdular. Armavir, Zarehavan, Baqaran və Yervandaşat kimi yeni şəhərlərin salınması ilə Erebuni şəhərinin əhəmiyyəti getdikcə azaldı.
Eramızdan əvvəl 189-cu ildə hakimiyyəti ələ keçirən Ermənistanın Artaksiad sülaləsinin yüksəlişi ilə Ermənistan Krallığı Kiçik Asiya, Atropatena, İberiya, Finikiya və Suriyanın əsas ərazilərini əhatə edəcək dərəcədə genişləndi. Artaksiyalılar Erebuni və Tuşpanı fars irsinin şəhərləri hesab edirdilər. Nəticədə padşahlar I Artaksiya, I Artavasdes və Böyük Tiqran tərəfindən yeni şəhərlər və ticarət mərkəzləri tikildi. Beləliklə, Artaxata və Tigranocerta kimi şəhərlərin hökmranlığı ilə Erebuni mərkəzi şəhər kimi əhəmiyyətini xeyli itirmişdi.
Ermənistanın Arşakilər sülaləsinin hakimiyyəti altında (54–428-ci illər) Erebuni ətrafında bir çox başqa şəhərlər, o cümlədən Vaqarşapat və Dvin çiçəkləndi. Nəticədə Erebuni Ermənistanın iqtisadi və strateji mərkəzi rolunu itirərək tamamilə zərərsizləşdirildi. Arsacid padşahları dövründə Erebuni yalnız III əsrə aid bir manixey mətnində qeyd edilmişdir, burada Mani peyğəmbərin şagirdlərindən birinin Erebunidə xristian icması yaxınlığında bir manixey icması qurduğu qeyd olunur.
Ashkharatsuyts-a görə, Erebuni Ermənistan mayorunun tərkibindəki Ayrarat əyalətinin Kotayk kantonunun (Կոտայք գավառ, Kotayk gavar, indiki Kotayk vilayəti ilə qarışdırılmamalıdır) bir hissəsi idi.
Ermənistan 4-cü əsrin əvvəllərində, Arsak kralı III Tiridatın hakimiyyəti dövründə xristian xalqına çevrildi.
387 və 428-ci illərdə Ermənistanın Bizans və Sasani imperiyaları tərəfindən parçalanmasından sonra Erebuni və Şərqi Ermənistanın bütün ərazisi Sasani farslarının hakimiyyəti altına keçdi. Erməni əraziləri Sasani imperiyasının tərkibində Fars Ermənistanı vilayətini təşkil edirdi.
Erebuni rolunun azalması, eləcə də lazımi tarixi məlumatların olmaması səbəbindən şəhərin Sasanilərin hakimiyyəti altında tarixinin çox hissəsi məlum deyil.
587-ci ildə imperator Maurisin dövründə Romalılar Blarathon döyüşündə Sasani Fars İmperiyasını məğlub etdikdən sonra İrəvan və Ermənistanın böyük hissəsi Roma rəhbərliyinə keçdi. Tezliklə Avandakı Katoghike Tsiranavor kilsəsi 595–602-ci illər arasında tikildi. 1679-cu il zəlzələsi zamanı qismən zədələnməsinə baxmayaraq, bu, müasir İrəvan şəhəri daxilində sağ qalmış ən qədim kilsədir.
Fars Ermənistanı (həmçinin Farsmeniya kimi tanınır) əyaləti 646-cı ilə qədər, əyalət müsəlmanların Farsları fəthi ilə ləğv edilənə qədər davam etdi.
Eramızın 658-ci ildə ərəb islam basqınlarının ən qızğın vaxtında Erebuni-İrəvan müsəlmanların Farsları zəbt etməsi zamanı fəth edildi, çünki o, farsların idarə etdiyi Ermənistanın bir hissəsi idi. Şəhər Əməvilər xilafətinə tabe olan Ermənistan əmirliyinin tərkibinə daxil oldu. Dvin şəhəri yeni yaradılmış əmirliyin mərkəzi idi. Bu dövrdən başlayaraq ərəblərlə inkişaf edən ticarət fəaliyyəti nəticəsində Ermənistan əraziləri ərəblərin nəzarətində olan Ermənistanın Ararat düzənliyindən Avropa ilə Hindistan arasında keçən ərəb karvan yollarının kəsişmə nöqtəsi kimi strateji əhəmiyyətə malik olmuşdur. Çox güman ki, "Erebuni" ən azı eramızın VII əsrindən etibarən "İrəvan" kimi tanınmağa başlayıb.
Ermənistan üzərində 2 əsrlik İslam hökmranlığından sonra Ermənistanın Baqrati şahzadəsi I Aşot Abbasi xilafətinə qarşı inqilaba rəhbərlik edib. I Aşot 850-ci ildə İrəvanı azad etdi və 862-ci ildə Abbasi xəlifəsi əl-Mustain tərəfindən Ermənistan şahzadələrinin şahzadəsi kimi tanındı. Aşot daha sonra 885-ci ildə xəlifə əl-Mötəmidin razılığı ilə Ermənistan kralı oldu. 885–1045-ci illər arasında Ermənistanın Baqratuni sülaləsinin hakimiyyəti dövründə İrəvan Bizanslıların əlinə keçməzdən əvvəl Krallığın nisbətən təhlükəsiz hissəsi idi,
lakin Şirakavan, Dvin, Ani kimi Ayraratın bir çox başqa şəhərlərini inkişaf etdirən Baqratidlər dövründə İrəvanın heç bir strateji rolu yox idi.
İrəvan şəhərinin Azərbaycanla bağlılığı
1045–1064-cü illər arasında Bizansın Ermənistan üzərində qısa bir hökmranlığından sonra, Toğrul bəy və daha sonra onun varisi sultan Alp Arslanın başçılıq etdiyi Səlcuqlar İrəvan da daxil olmaqla bütün bölgəyə hakim oldular. İrəvan şəhərinin də daxil olduğu Qərbi Azərbaycan 1136-cı ildə qurulan Azərbaycan Atabəylər dövlətinin tərkibində olmuşdur. Xarəzmşahlar dövlətinin sonuncu hökmdarı Cəlaləddin Mənguberdinin sonuncu Atabəylər hömdarı Özbəyi məğlub edib, Atabərlər dövlətinə 1225-ci ildə son qoyduqdan sonra, İrəvan şəhəri Xarəzmşahlar dövlətinin tərkibinə qatılır. Monqol hökmdarı Çingiz xanın Mərkəzi Asiyaya hücumu nəticəsində Xarəzmşahlar dövlət süquta uğrayır və Monqolların Azərbaycana yürüşləri nəticəsində Azərbaycan şəhərləri, İrəvan şəhəri də daxil olmaqla Monqol hücumlarına məruz qalır.
XIV əsrin son rübündə Ağqoyunlu türk tayfası Azərbaycanı, o cümlədən İrəvanı ələ keçirdi. 1400-cü ildə Teymur Azərbaycana yürüş etdi..
1410-cu ildə Azərbaycan Qaraqoyunlu türk tayfasının nəzarəti altına keçdi. Erməni tarixçisi Metsoflu Metsofin yazdığına görə, Qaraqoyunlular ermənilərə qarşı ağır vergilər tutsalar da, onların hakimiyyətinin ilk illəri nisbətən sakit keçib və şəhərlərdə müəyyən qədər yenidənqurma işləri aparılıb.[49] Qaraqoyunlular İrəvanı yeni yaradılmış Çuxur Səad inzibati ərazisinin mərkəzinə çevirdilər. Ərazi Əmir Səad kimi tanınan türk liderinin adını daşıyırdı,
lakin bu dinc dövr 1420–1436-cı illər arasında Qara İsgəndərin yüksəlişi ilə darmadağın edildi, o, Ermənistanı "səhraya" çevirdi və onu "xarabalığa və talanlara, qırğınlara və əsirlərə" məruz qoydu. İsgəndərin müharibələri və onun Teymurilərə qarşı son məğlubiyyəti Ermənistanı daha da məhv etməyə sövq etdi, belə ki, daha çox erməni əsir götürülərək əsarətə satıldı və torpaq açıq şəkildə talan edildi və onların çoxu bölgəni tərk etməyə məcbur oldu.
1375-ci ildə Kilikiya Erməni Krallığının süqutundan sonra erməni kilsəsinin yeri 1441-ci ildə Sisdən yenidən İrəvan yaxınlığındakı Vaqarşapata köçürüldü. Beləliklə, İrəvan Ermənistanın əsas iqtisadi, mədəni və inzibati mərkəzinə çevrildi.
1501–02-ci illərdə İrəvan da daxil olmaqla Şərqi Ermənistan ərazilərinin çoxu I Şah İsmayılın başçılıq etdiyi İranın yeni yaranan Səfəvilər sülaləsi tərəfindən sürətlə fəth edildi. Tezliklə 1502-ci ildə İrəvan Səfəvilər tərəfindən yaradılmış İranın yeni inzibati ərazisi olan İrəvan vilayətinin mərkəzinə çevrildi. Sonrakı 3 əsr ərzində qısa fasilələrlə İran hakimiyyəti altında qaldı. Strateji əhəmiyyətinə görə İrəvan əvvəlcə tez-tez döyüşürdü və Səfəvilərin daimi nəzarətinə keçənə qədər rəqib İran və Osmanlı İmperiyasının hökmranlığı arasında irəli-geri keçdi. 1555-ci ildə İran Amasiya müqaviləsi ilə Osmanlılarla İrəvan üzərində qanuni mülkiyyətini təmin etmişdi.
1582–1583-cü illərdə Sərdar Fərhad Paşanın başçılığı ilə Osmanlılar İrəvan üzərində qısa müddətə nəzarəti ələ keçirdilər. Fərhad Paşa İrəvan qalasını min illik qədim erməni qalasının xarabalıqları üzərində, Hrazdan çayının sahilində tikməyə nail oldu, lakin 1604-cü ildə birinci Osmanlı-Səfəvi müharibəsi nəticəsində farsların İrəvanı geri alması ilə Osmanlı nəzarəti sona çatdı.
1587–1629-cu illərdə hökmranlıq edən Səfəvi şahı I Abbas yüz minlərlə erməninin, o cümlədən vətəndaşların İrəvandan materik İrana sürgün edilməsi haqqında əmr verdi. Nəticədə İrəvan 20%-ə qədər azalmış erməni əhalisini əhəmiyyətli dərəcədə itirdi, farslar, türklər, kürdlər və tatarlar da daxil olmaqla müsəlmanlar şəhər əhalisinin təxminən 80%-i ilə üstünlük təşkil etdi. Müsəlmanlar ya oturaq, ya yarıoturaq, ya da köçəri idilər. Ermənilər əsasən İrəvanın Kond məhəlləsini və şəhərətrafı kənd ərazilərini işğal ediblər, lakin ermənilər bu ərazidə müxtəlif peşə və ticarət üzərində üstünlük təşkil edirdilər və fars idarəsi üçün böyük iqtisadi əhəmiyyət kəsb edirdilər.
İkinci Osmanlı-Səfəvi müharibəsi zamanı Sultan IV Muradın komandanlığı altında Osmanlı qoşunları 8 avqust 1635-ci ildə şəhəri fəth etdi. Zəfərlə İstanbula qayıdan o, 1636-cı ildə Topqapı sarayında "İrəvan köşkü"nü (Revan Köşkü) açdı. Şah Səfinin komandanlığı ilə Səfəvi qoşunları 1 aprel 1636-cı ildə İrəvanı geri aldı. 1639-cu ildə Zühab müqaviləsi nəticəsində Səfəvilər Şərqi Ermənistan, o cümlədən İrəvan üzərində öz nəzarətlərini yenidən təsdiqlədilər. 7 iyun 1679-cu ildə dağıdıcı zəlzələ şəhəri yerlə-yeksan etdi.
1724-cü ildə İrəvan qalası Osmanlı ordusu tərəfindən mühasirəyə alındı. Bir müddət müqavimət göstərdikdən sonra qala türklərin əlinə keçdi. Osmanlı istilası nəticəsində Səfəvilərin İrəvan vilayəti ləğv edildi.
1724–1736-cı illər arasında Osmanlının Şərqi Ermənistan üzərində qısamüddətli hökmranlığından sonra və 1736-cı ildə Səfəvilər sülaləsinin süqutu nəticəsində İrəvan ona bitişik ərazilərlə birlikdə Əfşarlar sülaləsi altında yeni yaradılmış İrəvan xanlığının inzibati ərazisinə daxil oldu. 15.000 kvadrat kilometr (5.800 kvadrat mil) ərazini əhatə edən İran. Əfşaridlər 1730-cu illərin ortalarından 1790-cı illərə qədər Şərqi Ermənistana nəzarət edirdilər. Əfşaridlərin süqutundan sonra türk Qacarlar sülaləsi 1828-ci ildə Türkmənçay müqaviləsi ilə nəticələnən Qacarlar üzərində qələbədən sonra bölgə Rusiya imperiyası tərəfindən zəbt edilənə qədər 1828-ci ilə qədər Şərqi Ermənistanda nəzarəti ələ keçirdi.
19-cu əsrin ikinci Rus-Qacar müharibəsi, 1826–28-ci illər Rus-Qacar müharibəsi zamanı İrəvan 1 oktyabr 1827-ci ildə general İvan Paskeviçin başçılığı altında rus qoşunları tərəfindən tutuldu. Türkmənçay müqaviləsindən sonra 1828-ci ildə rəsmi olaraq Qacarlar tərəfindən verilmişdir. 3 əsrlik İran işğalından sonra İrəven "Erməni vilayəti" kimi təyin olunan Şərqi Ermənistanın qalan hissəsi ilə birlikdə Rusiya İmperiyasının tərkibinə daxil oldu və bu dövr 1917-ci ildə imperiyanın dağılmasına qədər davam edəcək. Köçürülmə prosesinə ruslar sponsorluq etdi. İran və Türkiyədən gələn erməni əhalisi. Köçürülmə ilə əlaqədar İrəvanın erməni əhalisinin faizi 28 faizdən 53,8 faizə yüksəldi. Köçürmə Yaxın Şərqdə Rusiyanın güc körpüsü yaratmaq məqsədi daşıyırdı. 1829-cu ildə farsdan olan erməni repatriantları şəhərə köçürüldü və yeni məhəllə tikildi.
İrəvan 1828–1840-cı illərdə yeni yaradılmış Erməni vilayətinin mərkəzi olub. 1837-ci ildə I Nikolayın səfəri zamanı İrəvan uezd ("qraflıq") olmuşdu. 1840-cı ildə Erməni vilayəti ləğv edildi və onun ərazisi yeni daha böyük əyalətə birləşdirildi; Gürcüstan-İmeretiya Qubernatorluğu. 1850-ci ildə keçmiş vilayətin ərazisi 28.000 kvadrat kilometr (11.000 kvadrat mil) ərazini əhatə edən İrəvan Qubernatorluğuna çevrildi. İrəvan yeni yaradılmış qubernatorluğun mərkəzi idi.
O dövrdə İrəvan dar yolları və xiyabanları olan kiçik bir şəhər idi, o cümlədən Şəhərin mərkəzi məhəlləsi, Qantar ticarət mərkəzi və Kond, Dzoragyugh, Nork və Shentagh yaşayış məhəllələri. 1840–1850-ci illərdə şəhərdə çoxlu məktəblər açıldı. Bununla belə, İrəvanın ilk böyük planı 1856-cı ildə qəbul edildi, bu plan zamanı Müqəddəs Xripsime və Saint Gayane qadın kollecləri yaradıldı və İngilis Parkı açıldı. 1863-cü ildə Astafyan küçəsi yenidən quruldu və istifadəyə verildi. 1874-cü ildə Zaxariya Gevorkyan İrəvanın ilk mətbəəsini, ilk teatr isə 1879-cu ildə qapılarını açıb.
1 oktyabr 1879-cu ildə Rusiya hökmdarı II Aleksandrın fərmanı ilə İrəvana şəhər statusu verildi. 1881-ci ildə İrəvan Müəllimlər Seminariyası və İrəvan Pivə zavodu, ardınca 1887-ci ildə Tayryanın şərab və brendi zavodu açıldı. 1890-cı illərdə spirtli içkilər və mineral su istehsalı üçün başqa zavodlar açıldı. İşıqlandırıcı Müqəddəs Qriqorinin monumental kilsəsi 1900-cü ildə açılmışdır. Şəhərə müvafiq olaraq 1907 və 1913-cü illərdə elektrik və telefon xətləri çəkilmişdir. İngilis səyyahı H. F. B. Linç 1893–1894-cü illərdə İrəvanda olarkən onu Şərq şəhəri hesab edirdi, lakin bu, 20-ci əsrin birinci onilliyində, İmperator Rusiya hakimiyyətinin son onilliyində, şəhərin böyüdüyü və kəskin şəkildə dəyişdiyi zaman dəyişməyə başladı. Ümumiyyətlə, İrəvan Rusiyanın hakimiyyəti altında həm iqtisadi, həm də siyasi cəhətdən sürətlə böyüdü. Köhnə binalar sökülüb, yeni Avropa üslubunda tikililər ucaldılıb.
20-ci əsrin əvvəllərində İrəvan şəhərinin əhalisi 29.000 nəfərdən çox idi. 1902-ci ildə İrəvanı Aleksandropol, Tiflis və Culfa ilə dəmir yolu xətti birləşdirdi. Elə həmin il İrəvanın ilk kütləvi kitabxanası açıldı. 1905-ci ildə I Napoleonun nəvəsi; şahzadə Lui Cozef Jerom Napoleon (1864–1932) İrəvan quberniyasının qubernatoru təyin edildi. 1913-cü ildə şəhərdə ilk dəfə olaraq səksən abonenti olan telefon xətti işə düşdü.
İrəvan 1917-ci ilə, Rusiya İmperiyasının dağılması ilə İrəvan qubernatorluğu ləğv edilənə qədər qubernatorluğun mərkəzi kimi fəaliyyət göstərmişdir.
20-ci əsrin əvvəllərində İrəvan 30.000 əhalisi olan kiçik bir şəhər idi.[64] 1917-ci ildə Oktyabr inqilabı ilə Rusiya imperiyası başa çatdı. Bundan sonra Zaqafqaziyanın erməni, gürcü və müsəlman rəhbərləri birləşərək Zaqafqaziya Federasiyasını yaratdılar və Zaqafqaziyanın ayrıldığını elan etdilər.
Ancaq Federasiya qısa ömür sürdü. Türk ordusu Aleksandropol üzərində nəzarəti ələ keçirdikdən sonra İrəvanda yerləşən erməni müqavimət mərkəzini aradan qaldırmaq üçün cənub və şərqə doğru irəliləyirdi. 1918-ci il mayın 21-də türklər Sərdarabad vasitəsilə İrəvana doğru irəliləməyə başladılar. Katolikos V Gevorq bütün təbəqələrdən olan ermənilərin — kəndlilərin, şairlərin, dəmirçilərin və hətta din xadimlərinin mütəşəkkil hərbi birləşmələr yaratmaq üçün toplaşdığı bir vaxtda kilsə zənglərinin 6 gün çalınmasını əmr etdi.] İrəvandan "Öküz, camış və inəklərin çəkdiyi arabalar yolları tıxayaraq ərzaq, azuqə, döyüş sursatı və könüllülərin ətrafdan gətirdiyi" kimi, uşaqlar da daxil olmaqla, mülki əhali də bu səylərə kömək etdi.
1918-ci il may ayının sonlarında ermənilər Sərdarabad, Abaran və Karakilisə döyüşlərində türk ordusunu darmadağın edə bildilər. Beləliklə, 1918-ci il mayın 28-də daşnak lideri Aram Manukyan Ermənistanın müstəqilliyini elan etdi. Sonradan İrəvan yeni yaradılmış Ermənistan Respublikasına AXC tərəfindən güzəştə gedildi və paytaxtı və mərkəzi oldu, baxmayaraq ki, Erməni Milli Şurasının üzvləri həmin ilin yayında hökuməti formalaşdırmaq üçün İrəvana gələnə qədər hələ Tiflisdə qalmalı idilər. Ermənistan dörd inzibati bölgüyə malik parlament respublikasına çevrildi. Paytaxt İrəvan Ararat vilayətinin tərkibində idi. Həmin vaxt İrəvan Qərbi Ermənistandan yalançı "erməni soyqırımı" zamanı Osmanlı türklərinin törətdiyi qırğınlardan xilas olmuş 75 mindən çox qaçqını qəbul edib.
1919-cu il mayın 26-da hökumət İrəvanın əsas Astafyan (indiki Abovyan) küçəsində yerləşən İrəvan Dövlət Universitetinin açılması haqqında qanun qəbul etdi.
1920-ci ildə Sevr müqaviləsinin imzalanmasından sonra Ermənistana rəsmi beynəlxalq tanınma hüququ verildi. ABŞ, eləcə də bir çox Cənubi Amerika ölkələri müstəqil Ermənistan hökuməti ilə rəsmi olaraq diplomatik kanallar açıb. İrəvan həmçinin Böyük Britaniya, İtaliya, Almaniya, Serbiya, Yunanıstan, İran və Yaponiyada nümayəndəliklər açmışdı,
lakin qısa müddət ərzində müstəqillik əldə etdikdən sonra İrəvan bolşeviklərin əlinə keçdi və Ermənistan 1920-ci il dekabrın 2-də Sovet Rusiyasının tərkibinə daxil edildi. 1921-ci ilin fevralında millətçi qüvvələr şəhəri geri ala bilsələr də, həbsdə olan bütün siyasi və hərbi xadimləri uğurla azad etdilər. 1921-ci il aprelin 2-də şəhərin millətçi elitası sovet qoşunları tərəfindən növbəti dəfə məğlub edildi.
Qızıl Sovet Ordusu 1920-ci il noyabrın 29-da şimal-şərqdən Ermənistanı işğal etdi. 2 dekabr 1920-ci ildə İrəvan Ermənistan Respublikasının digər əraziləri ilə birlikdə Ermənistan Sovet Sosialist Respublikası kimi tanınan Sovet Rusiyasının tərkibinə daxil oldu, lakin Ermənistan SSR 1922–1936-cı illər arasında Gürcüstan SSR və Azərbaycan SSR ilə birlikdə Zaqafqaziya SFSR-ni (TSFSR) yaratdı.
Sovet hakimiyyəti dövründə İrəvan Sovet İttifaqında baş plan işlənmiş şəhərlər arasında birinci oldu. Akademik Aleksandr Tamanyanın hazırladığı "İrəvanın baş planı" 1924-cü ildə təsdiq edilib. O, ilkin olaraq 150 min əhali üçün nəzərdə tutulub. Şəhər tez bir zamanda bir milyondan çox əhalisi olan müasir sənaye metropoluna çevrildi. Yeni təhsil, elm və mədəniyyət müəssisələri də yaradıldı.
Tamanian milli ənənələri müasir şəhərsalma ilə birləşdirdi. Onun dizaynı mövcud şəhəri örtən və onun mövcud küçə planının çox hissəsini özündə birləşdirən radial-dairəvi quruluş təqdim etdi. Nəticədə bir çox tarixi binalar, o cümlədən kilsələr, məscidlər, İrəvan qalası, hamamlar, bazarlar və karvansaraylar dağıdılıb. İrəvanın mərkəzi ətrafındakı rayonların bir çoxu erməni soyqırımı zamanı Osmanlı türkləri tərəfindən dağıdılmış keçmiş erməni icmalarının adı ilə adlandırılıb. Məsələn, Arabkir, Malatya-Sebastia və Nork Maraş rayonları müvafiq olaraq Arabkir, Malatya, Sebastia və Maraş şəhərlərinin adını daşıyırdı. İkinci Dünya Müharibəsi başa çatdıqdan sonra Kiyev körpüsü kimi yeni bina və tikililərin tikintisinə kömək etmək üçün alman əsirlərindən istifadə edildi.
Bu illər ərzində mərkəzi Kentron rayonu İrəvanın ən inkişaf etmiş ərazisinə çevrildi ki, bu da şəhərin digər rayonları ilə müqayisədə əhəmiyyətli boşluq yaratdı. Təhsil, mədəniyyət və elm müəssisələrinin əksəriyyəti Kentron rayonunda mərkəzləşmişdi.
1965-ci ildə Erməni Soyqırımının 50-ci ildönümünün qeyd edilməsi zamanı İrəvan Sovet İttifaqında soyqırımın Sovet hakimiyyəti tərəfindən tanınmasını tələb edən ilk belə nümayişin keçirildiyi yer idi. 1968-ci ildə şəhərin 2750 illik yubileyi qeyd olundu.
İrəvan 1980-ci illərdə Qorbaçov dövründə yaranmış erməni milli demokratik hərəkatında əsas rol oynayıb. "Qlasnost" və "Yenidənqurma" islahatları Dağlıq Qarabağın statusu, ətraf mühit, ruslaşdırma, korrupsiya, demokratiya və nəhayət, müstəqillik kimi məsələlərlə bağlı suallar açdı. 1988-ci ilin əvvəlində Ermənistanın bir sıra rayonlarından bir milyona yaxın erməni şəhərin Teatr Meydanında (indiki Azadlıq Meydanı) mərkəzləşmiş bu mövzularla bağlı nümayişlərdə iştirak edirdi.
Sovet İttifaqının dağılmasından sonra İrəvan 21 sentyabr 1991-ci ildə Ermənistanın paytaxtı oldu. Qaz və elektrik enerjisini saxlamaq çətin idi; 1996-cı ilə qədər bazar iqtisadiyyatına pis şəkildə qızışdırılmış və planlaşdırılmış keçidin xaosu şəraitində daimi elektrik enerjisi bərpa edilməmişdir.
Yenidən qurulan İrəvanın mərkəzi şəhərin ticarət və biznes mərkəzidir.
2000-ci ildən bəri İrəvanın mərkəzi geniş tikinti meydançasına çevrilib, bütün Kentron rayonunda kranlar quraşdırılıb. Rəsmi olaraq, çoxmərtəbəli binaların sayı böyük şəhərsalma layihələrinin bir hissəsidir. Milli Statistika Xidmətinin məlumatına görə, 2006-cı ildə belə tikintiyə təxminən 1,8 milyard dollar xərclənib. 21-ci əsrin ilk onilliyi ərzində şəhərin mərkəzində mənzillərin qiymətləri təxminən on dəfə artıb. Argişti küçəsi, İtaliya küçəsi, Saralanc prospekti, Monte Melkonyan prospekti, Şimal prospekti kimi bir çox yeni küçə və prospektlər açıldı,
lakin bu tikinti bumu nəticəsində mərkəzi Aram küçəsində yerləşən tarixi binaların əksəriyyəti ya tamamilə dağıdılıb, ya da əlavə mərtəbələrin tikintisi ilə müasir yaşayış binalarına çevrilib. Əsasən Abovyan küçəsi ilə Maştots prospekti arasında uzanan hissədə yalnız bir neçə tikili qorunub saxlanılmışdır.
Müstəqillikdən sonra İrəvanda ilk böyük etiraz aksiyası 1996-cı ilin sentyabrında, hazırkı prezident Levon Ter-Petrosyanın prezident seçkilərində qalib gəldiyi elan edildikdən sonra keçirilib. Keçmiş Qarabağ Komitəsinin üzvü və keçmiş baş nazir Vazgen Manukyanın ətrafında birləşən dövrün əsas müxalifət partiyaları Ter-Petrosyanın seçki saxtakarlığını iddia edərək, sentyabrın 23-dən 25-dək kütləvi nümayişlər təşkil etdilər. Təxminən 200.000 adam seçkinin nəticələrinə etiraz etmək üçün Azadlıq Meydanına toplaşdı. Sentyabrın 25-də Parlament binası ətrafında bir sıra iğtişaşlar və zorakı etirazlardan sonra hökumət ertəsi gün mitinq və nümayişlərə qadağa qoyulmasını həyata keçirmək üçün İrəvana tank və qoşun göndərdi. Baş nazir Vazgen Sarkisyan və milli təhlükəsizlik naziri Serj Sarkisyan Ermənistanın İctimai Televiziyasının efirində bəyan ediblər ki, onların müvafiq qurumları dövlət çevrilişinə cəhdin qarşısını alıblar.
İrəvanın mərkəzində erməni millətçisi və faşist Almaniyası casusu Qaregin Njdenin heykəli var.
2008-ci ilin fevralında Ermənistanda 2008-ci ildə keçirilən prezident seçkilərindən sonra hakimiyyətlə müxalifətin eks-prezidenti Levon Ter-Petrosyanın rəhbərlik etdiyi nümayişçilər arasında paytaxtda iğtişaşlar baş verdi. Hadisələr 10 nəfərin ölümü ilə nəticələndi və bundan sonra prezident Robert Köçəryan tərəfindən 20 günlük fövqəladə vəziyyət elan edildi.
2016-cı ilin iyulunda özlərini Sasun Daredevilləri (erməni. Սասնա Ծռեր Sasna Tsrrer) adlandıran bir qrup silahlı şəxs İrəvanın Erebuni rayonunda polis bölməsinə basqın edərək bir neçə nəfəri girov götürərək müxalifət liderinin azad edilməsini və prezident Jirair Sefilation-ın istefasını tələb ediblər. Serj Sarkisyan. Hücum nəticəsində 3 polis həlak olub. Bir çox hökumət əleyhinə etirazçılar silahlılarla həmrəylik nümayişi keçirdilər, lakin 2 həftəlik danışıqlardan sonra böhran başa çatıb və silahlılar təslim olublar.
İqtisadiyyatı
2013-cü ilə olan məlumata görə, Ermənistanın illik ümumi sənaye məhsulunda İrəvanın payı 41% təşkil edir. İrəvan sənayesi kifayət qədər şaxələnmişdir, o cümlədən kimya, ilkin metallar və polad məmulatları, maşınqayırma, rezin məmulatları, plastik məmulatlar, kilim və xalçalar, tekstil, geyim və ayaqqabı, zərgərlik, ağac məmulatları və mebel, tikinti materialları və daş emalı, spirtli içkilər, mineral su, süd məhsulları və emal olunmuş qidalar. 90-cı illərin iqtisadi böhranı ölkə sənayesini məhv etsə də, bir neçə fabrik, xüsusən də neft-kimya və alüminium sektorlarında daim xidmətdədir.
Erməni içkiləri, xüsusən də erməni konyakı və pivəsi dünya miqyasında şöhrətə malikdir. Beləliklə, İrəvanda Ermənistanın və Qafqazın spirtli içkilər istehsalı üzrə bir çox aparıcı müəssisələri, məsələn, Yerevan Ararat brendi zavodu, Yerevan brendi şirkəti, Yerevan şampan şərabları zavodu, "İrəvan pivəsi" (Kilikia pivəsi), Armco pivə zavodu yerləşir. Konyak fabriki, Proşyan brendi fabriki və Astafian şərab-konyak fabriki. İrəvanda 2 tütün istehsalçısı "Cigaronne" və "Grand Tabak" şirkətləridir.
Ermənistanda xalça sənayesi qədim ənənələrə malik köklü bir tarixə malikdir, buna görə də İrəvanda xalça istehsalı daha çox inkişaf etdirilmiş və üç böyük fabrik var ki, onlar da əl istehsalı kilimlər istehsal edir.[165] "Megerian Carpet" fabriki bu sektorda liderdir.
Şəhərdəki digər iri zavodlara "Nairit" kimya və kauçuk zavodu, Rusal Armenal alüminium folqa zavodu, "Grand Candy" Ermənistan-Kanada qənnadı istehsalçıları, "Arcolad" şokolad fabriki, "Marianna" süd məhsulları fabriki, "Talgrig Group" daxildir. buğda və un məmulatları üzrə, "Şant" dondurma zavodu, boyalar üzrə "Crown Chemicals", "ATMC" travertin mədən müəssisəsi, "AWI saatları" İrəvan saat zavodu, İrəvan zərgərlik zavodu, "Arzni"nin mineral su zavodları, " Sil", və "Dilijan Frolova".
Ərzaq məhsullarına emal olunmuş ət, bütün növ konserv zavodları, buğda və un, şirniyyat və şokolad, quru meyvələr, sərinləşdirici içkilər və içkilər daxildir. Tikinti materiallarına əsasən travertin, çınqıl, asfalt və asfalt-beton daxildir.
Qərbi Avropa, Rusiya və Amerika transmilli şirkətləri üçün cəlbedici autsorsinq yeri kimi İrəvanda bir çox beynəlxalq şirkətlər yerləşir. Bu, Ermənistanın Mərkəzi Bankının, Ermənistan Fond Birjasının (NASDAQ OMX Ermənistan), eləcə də ölkənin ən böyük kommersiya banklarının əksəriyyətinin yerləşdiyi Ermənistanın maliyyə mərkəzidir. 2013-cü ilə olan məlumata görə, şəhər Ermənistanda illik ümumi xidmətlərin 85%-dən, eləcə də illik ümumi pərakəndə ticarətin 84%-dən çoxunda üstünlük təşkil edir.
İrəvanda Rusiyanın xidmət şirkətləri və banklarının bir çox törəmə müəssisələri, o cümlədən "Qazprom", "İnqo Ermənistan", "Rosqosstrax" və "Bank VTB" fəaliyyət göstərir. ACBA-Credit Agricole Fransa Crédit Agricole-nin törəmə şirkətidir, HSBC Bank Armenia isə İrəvanda fəaliyyət göstərir.
Tikinti sektoru 21-ci əsrin 1-ci onilliyi ərzində əhəmiyyətli artım yaşadı. 2000-ci ildən başlayaraq İrəvan, əsasən Rusiya və ABŞ-dən olan erməni milyonerləri tərəfindən maliyyələşdirilən, 18-ci və 19-cu əsrlərə aid bir çox binaların sökülərək yeni binalarla əvəz olunduğu geniş və mübahisəli yenidənqurma prosesi ilə kütləvi tikinti bumunun şahidi oldu. Bu artım daşınmaz əmlak qiymətlərinin əhəmiyyətli dərəcədə artması ilə birləşdi.
İrəvanda Şimal prospekti və Aram küçəsində Köhnə İrəvanın bərpası kimi bir çox iri tikinti layihələri həyata keçirilib. Şimal prospekti 2007-ci ildə tamamlanıb və istifadəyə verilib, Köhnə İrəvan layihəsi isə hələ də işlənmə mərhələsindədir. Son bir neçə ildə şəhərin mərkəzində amerikalı-erməni milyarder Kirk Kerkorian tərəfindən maliyyələşdirilən əsaslı yolun yenidən qurulması, eləcə də Respublika meydanının təmiri də şahidi olub. Digər tərəfdən, argentinalı erməni iş adamı Eduardo Eurnekian hava limanını ələ keçirdi, kaskad inkişafı layihəsi isə ABŞ-də yaşayan erməni milyonçu Cerard L. Cafesjian tərəfindən maliyyələşdirildi.
Bununla belə, 2007–09-cu illərdə qlobal daşınmaz əmlak böhranı nəticəsində bu sektor 21-ci əsrin 1-ci onilliyinin sonunda əhəmiyyətli dərəcədə aşağı düşmüşdür. 2013-cü ildə İrəvan Ermənistanın illik ümumi tikinti sektorunun 58%-dən çoxunda üstünlük təşkil edirdi.
2017-ci ilin fevral ayında hökumətin şəhərsalma komitəsi şəhərdə qarşıdan gələn əsas tikinti layihələri ilə bağlı planlarını açıqladı. Ümumi dəyəri 300 milyon ABŞ dolları olan, şəhərin mərkəzində hazırkı Firdowsi ticarət zonasını əvəz edəcək yeni biznes rayonu ucalacaq. Komitə həmçinin Kentron dairəsinin qərbində təxminən dəyəri 100 milyon ABŞ dolları olan Noy (Nuh) etnoqrafik yaşayış məhəlləsinin tikintisini elan edib.
Enerji
Şəhərin Hrazdan çayının sahilində yerləşməsi su elektrik enerjisi istehsalına şərait yaratmışdır. Sevan-Hrazdan kaskadının bir hissəsi kimi İrəvanın inzibati ərazisində üç su elektrik stansiyası yaradılır: Kanaker SES, İrəvan-1 SES və İrəvan-3 SES. Bütün zavod 2003-cü ildə özəlləşdirilib və hazırda RusHydro-ya məxsusdur.
Şəhər həm də öz keyfiyyətinə və yüksək texnologiyasına görə regionda unikal obyekt olan, şəhərin cənub hissəsində yerləşən İrəvan İstilik Elektrik Stansiyasının evidir. Əvvəlcə 1961-ci ildə açılmış, 2007-ci ildə elektrik enerjisi istehsal etmək üçün yeni qaz-buxar kombinə edilmiş dövrəli turbinlə təchiz edilmiş müasir zavod tikilmişdir. 2017-ci ilin mart ayında 258 milyon ABŞ dolları məbləğində ilkin investisiya qoyuluşu və nəzərdə tutulan gücü 250 meqavat olan yeni istilik elektrik stansiyasının tikintisinə başlanılıb. Elektrik stansiyası 2019-cu ildə istismara veriləcək.
2017-ci ilə qədər Ermənistanda üç mobil telefon xidməti provayderi var:
Hazırda VimpelCom-a məxsus olan Ermənistan Telefon Şirkətinin Beeline şirkəti. İrəvanda yerləşən şirkət 1995-ci ildən fəaliyyət göstərir.
K-Telecom-un 2004-cü ildə Yerevanda əsası qoyulmuş və hazırda MTS-ə məxsus olan Vicacell-MTS şirkəti.
Ucom internet provayderi kimi 2009-cu ildə Yerevanda yaradılmışdır. O, 2015-ci ilin dekabrında ölkədə 3-cü mobil şəbəkə provayderi olaraq Orange Ermənistanı əvəz etdi.
Mobil şəbəkə provayderləri ilə yanaşı, bir çox digər kiçik və orta şirkətlər də internet xidmətlərində iştirak edirlər. Ermənistanda internetə çıxış demək olar ki, məhdudiyyətsizdir. Bununla belə, Ermənistan Respublikasının Polis haqqında Qanununun 11-ci maddəsinə əsasən, hüquq-mühafizə orqanları cinayət fəaliyyətinin qarşısını almaq üçün məzmunu bloklamaq hüququna malikdir.
HayPost Ermənistanın rəsmi milli poçt operatorudur. İrəvanda yerləşən şirkət hazırda Ermənistan üzrə 900 poçt şöbəsi vasitəsilə fəaliyyət göstərir.
Ermənistanda turizm ildən-ilə inkişaf edir və paytaxt İrəvan əsas turizm mərkəzlərindən biridir. Şəhərdə lüks otellər, müasir restoranlar, barlar, pablar və gecə klublarının əksəriyyəti var. Ölkəyə gələn turistlərin sayının artması ilə Zvartnots hava limanı da təmir işləri aparıb. İrəvanda Respublika meydanının rəqs fəvvarələri, Dövlət Opera Evi, Kaskad kompleksi, Urartu Erebuni şəhərinin (Arin Berd) xarabalıqları, Karmir Blur (Teyşebaini) tarixi məkanı kimi çoxsaylı yerlər turistlər üçün cəlbedicidir. və s. Şəhərin ən böyük hoteli Ani Plaza hotelidir. Armenia Marriott Hotel İrəvanın mərkəzində Respublika Meydanında, Radisson Blu Hotel isə Qələbə Parkının yaxınlığında yerləşir. İrəvanın mərkəzində fəaliyyət göstərən digər böyük şəbəkələrə Dünyanın Kiçik Lüks Otellərinin Grand Hotel Yerevan,] Best Western Congress Hotel, DoubleTree by Hilton, Hyatt Place, Ibis Yerevan Center və The Alexander, a Luxury Collection Hotel daxildir. Marriott International.
İrəvanın özünün yerləşdiyi yer əcnəbilərin İncildəki Ararat dağının mənzərəsindən həzz almaq üçün şəhəri ziyarət etmələri üçün ruhlandırıcı amildir, çünki şəhər Roma amfiteatrı formasını yaradan dağın ətəyində yerləşir.
İrəvan şəhərini əhatə edən ərazilərdə və rayonlarda çoxlu tarixi yerlər, kilsələr və qalalar var, məsələn, Qarni məbədi, Zvartnots kafedralı, Xor Virap və Geqard monastırları və s.
Dünyanın ən təhlükəsiz 10 şəhəri arasında yer alan İrəvan müxtəlif gecə klubları, canlı məkanlar, piyada zonaları, küçə kafeləri, caz kafeləri, çay evləri, kazinolar, pablar, karaoke klubları və restoranları ilə geniş gecə həyatı səhnəsinə malikdir. Casino Shangri La və Pharaon Kompleksi şəhərin ən böyük istirahət və əyləncə mərkəzlərindəndir.
Bir çox dünya şöhrətli musiqi ulduzları, Rusiya musiqisinin tanınmış simaları, eləcə də diasporadan olan erməni müğənnilər vaxtaşırı İrəvanda konsertlərdə çıxış edirlər.
1940-cı ildə əsası qoyulan İrəvan Zooparkı, 1956-cı ildə açılan İrəvan Sirki, 2001-ci ildə açılan İrəvan Su Dünyası şəhərin məşhur əyləncə mərkəzləri sırasındadır.
Opera Teatrını Abovyan küçəsi ilə birləşdirən Şimal prospekti müasir yaşayış binaları, biznes mərkəzləri, restoranlar, barlar və kafelərlə İrəvanda məşhur piyada zonasıdır. Digər məşhur görməli yerlər İrəvan şəlaləsi və piyada zonası ilə Tamanyan küçəsindəki "Kafescian Heykəl Bağçası"dır, burada səkilərdə çoxlu kafe, bar, restoran və meyxanalar yerləşir. "Cafesjian İncəsənət Mərkəzi" il ərzində mütəmadi olaraq bədii tədbirlər, o cümlədən klassik musiqi silsiləsi, ənənəvi xalq rəqsləri, caz, pop və rok musiqisinin canlı konsertləri təşkil edir.
2017-ci ildən İrəvanda üç ticarət mərkəzi var: 2012-ci ilin oktyabrında açılan Dalma Garden Mall, 2014-cü ilin fevralında Yerevan Mall və 2016-cı ilin martında Rossia Mall.
Mercer tərəfindən aparılan və 2019-cu ildə nəşr olunan beynəlxalq araşdırma Yerevanın Zaqafqaziyanın digər paytaxt şəhərlərindən daha yüksək həyat keyfiyyəti təklif etdiyini müəyyən etdi.
Bələdiyyələr
İrəvan on iki "inzibati rayona" (վարչական շրջան, varčakan šrĵan) bölünür, hər biri seçilmiş bir rəhbərdir. İrəvanın 12 rayonunun ümumi sahəsi 223 kvadrat kilometrdir.
Qalereya
- Göy məscidin görünüşü
- Hrazdan stadionu
- Aniplaza otelinin görünüşü
-
- Ağrı dağı və qoynunda yerləşən İrəvan yazda
- Müqəddəs tanrı anası kilsəsi
- Yeni İrəvan parkının gecə görünüşü
- Dalma Garden ticarət mərkəzi və arxasında Ağrı dağı
- Tsitsernakaberd
İstinadlar
Bu məqalədəki istinadlar müvafiq ilə göstərilməlidir. |
- https://www.yerevan.am/am/our-city/.
- archINFORM (alm.). 1994.
- https://armstat.am/file/article/population_01_22.pdf.
- İbrahim Bayramov. Qədim Azərbaycan şəhəri İrəvan 2024-02-18 at the Wayback Machine / Elmi redaktor: filologiya elmləri doktoru, professor Mahirə Hüseynova, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Əziz Ələkbərli. — Ankara: İKSAD, 2023. — 210 s. — S. 10 — .
- İbrahim BAYRAMOV, filologiya elmləri doktoru. . https://1905.az/ir%C9%99van-s%C9%99h%C9%99ri-v%C9%99-onun-tarixi-haqqinda/ (az.). Archived from the original on 5 May 2023. İstifadə tarixi: 03 may 2023.
- Vasif QAFAROV, AMEA-nın Tarix İnstitutunun Azərbaycan Cümhuriyyəti tarixi şöbəsinin aparıcı elmi işçisi, “Azərbaycanlılara qarşı soyqırımı: tarixi və konsepsiyası” elmi qrupunun rəhbəri, tarix üzrə fəlsəfə doktoru. . https://science.gov.az/az/news/open/23494 (az.). Archived from the original on 2 May 2023. İstifadə tarixi: 03 may 2023.
Xarici keçidlər
- Official website (erm.) (ing.) (rus.)
- İrəvan Şəhəri (az.) (rus.)
- İrəvan qədim türk yurdudur
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Irevan erm Երևան BFE jɛɾɛˈvɑn indiki Ermenistanin paytaxti ve en boyuk seheri Qerbi Azerbaycanin medeniyyet merkezi olmusdur Ermenistan ve dunyanin en qedim davamli meskunlasan seherlerinden biridir Razdan cayi boyunca yerlesen Irevan olkenin inzibati medeni ve senaye merkezidir 1918 ci ilden Ermenistan tarixinde on dorduncu ve Ararat duzenliyinde ve ya onun etrafinda yerlesen yeddinci paytaxtdir Seher hem de Ermeni Apostol Kilsesinin en boyuk yeparxiyasi ve dunyanin en qedim yeparxiyalarindan biri olan Araratian Papa Yeparxiyasinin iqametgahi kimi xidmet edir IrevanBayraq Gerb d 40 10 53 sm e 44 30 52 s u Olke ErmenistanBasci Tiqran AvinyanTarixi ve cografiyasiEsasi qoyulub e e 782Ilk melumat e e 782Sahesi 227 1 km Merkezin hundurluyu 1 000 1 mSaat qursagi UTC 04 00EhalisiEhalisi 1 092 800 nef 2022 Resmi dili ermeni diliReqemsal identifikatorlarTelefon kodu 374 10Poct indeksi 0001 0099Digeryerevan amIrevan Vikianbarda elaqeli mediafayllarBu adin diger istifade formalari ucun bax Irevan deqiqlesdirme Irevanin tarixi eramizdan evvel 8 ci esre eramizdan evvel 782 ci ilde Urartu krali I Argisti terefinden Ararat duzenliyinin qerb kenarinda Erebuni qalasinin esasinin qoyulmasi ile baslayir Erebuni boyuk bir inzibati ve dini merkez tam kral paytaxti kimi nezerde tutulmusdu Merhum qedim Ermeni Kralligi dovrunde yeni paytaxt seherler yaradildi ve Irevanin ehemiyyeti azaldi Iran ve Rusiyanin hakimiyyeti altinda 1736 1828 ci illerde Irevan xanliginin ve 1850 1917 ci illerde Irevan Qubernatorlugunun merkezi olmusdur Seher 20 ci esrde Ermenistan Sovet Ittifaqinin terkibinde olarken suretle genislendi Bir nece onillikde Irevan Rusiya Imperiyasinin terkibindeki quberniya seherciyinden Ermenistanin esas medeniyyet incesenet ve senaye merkezine cevrilmekle yanasi milli hokumetin merkezine cevrildi Ermenistan iqtisadiyyatinin boyumesi ile Irevan boyuk transformasiyaya meruz qalib 2000 ci illerin evvellerinden bu yana seherin her yerinde coxlu tikinti isleri aparilib ve sovet dovrunde nadir olan restoranlar magazalar ve kuce kafeleri kimi perakende satis menteqeleri coxalib 2011 ci ile olan melumata gore Irevanin ehalisi 1 060 138 nefer olub Ermenistanin umumi ehalisinin 35 den bir qeder coxunu teskil edir 2022 ci ilin resmi hesablamalarina gore seherin hazirda ehalisi 1 092 800 neferdir Irevan UNESCO terefinden 2012 ci ilin Dunya Kitab Paytaxti elan edilmisdir Yerevan Eurocities in assosiativ uzvudur Irevanin diqqetelayiq yerlerinden Erebuni qalasi seherin doguldugu yer hesab olunur Katoghike Tsiranavor kilsesi Irevanin sag qalmis en qedim kilsesidir ve Muqeddes Qriqori Kafedrali dunyada en boyuk ermeni kilsesidir Tsitsernakaberd kilsesinin resmi abidesidir ermeni soyqiriminin qurbanlari Seherde bir sira opera teatrlari teatrlar muzeyler kitabxanalar ve diger medeniyyet muessiseleri yerlesir Irevan Opera Teatri Ermenistan paytaxtinin esas tamasa zali Ermenistanin Milli Qalereyasi Ermenistanin en boyuk incesenet muzeyidir ve Ermenistanin Tarix Muzeyi ile eyni binadadir Matenadaran anbarinda ise qedim kitablarin en boyuk saxlanma yerlerinden biri ve dunyada elyazmalar Irevan sozunun menasina turk ve diger xalqlarin menbelerinde de rast gelmek olur Gorkemli turk seyyahi Ovliya Celebi Irevan seherinin esasinin XV esrde Emir Teymurun tacirlerinden biri olan Hace xan Lehicani Revan torpagina qedem qoymaqla cox munbit mehsuldar torpaq gorur ve aile uzvlerile burada mesken salir Irevan seheri 26 05 1918 ci ilde Zaqafqaziya Demokratik Federativ Respublikasi dagildiqdan sonra Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin terkinibinde qalmis daha sonra Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin Milli Surasinin 29 05 1918 ci il tarixli qerari ile Ermenistana guzeste verilmisdir EtimologiyaIrevanin adinin menseyi ile bagli nezeriyyelerden biri de seherin ermeni krali Orontidler sulalesinden olan Ermenistanin sonuncu hokmdari ve Yervandasat seherinin banisi IV Yervandin Orontes serefine adlandirilmasidir Bununla bele cox guman ki seherin adi muasir Irevan erazisinde Erebuni Էրեբունի adli Urartu herbi qalasindan eramizdan evvel 782 ci ilde I Argisti terefinden salinmisdir Erebuni Urartuca almaq ve ya tutmaq sozunden yarana biler yeni qalanin adi tutma feth ve ya qelebe kimi serh edile biler Urartu elementleri kimi Ermeni dili ile qarisan bu ad sonda Irevana cevrildi Erebuni Erevani Yerevan Irevan Alim Marqarit Israelyan Erebunide iki mixi lovhede tapilan yazilari muqayise ederken bu deyisiklikleri qeyd edir Sozun ikinci mixi bu esl vurgu transkripsiyasi bizim tefsirimizde cox vacib idi cunki o ermeni v b gt v herfine kecmis Urartay b dilidir Yazinin orijinal yazisinda er bu ni yazilib buna gore de gorkemli ermenisunas serqsunas professor G A Qapantsyan haqli olaraq etiraz ederek Urartu b nin sozun evvelinde Biani gt Van ve ya iki sait arasinda ebani gt avan Zebaha gt Cavaxk v ye deyisdiyini qeyd etdi Icinde basqa sozler b iki sait arasinda yerlesdirilmisdir Qala seherin esl teleffuzu gorunur Erebuni idi Erken xristian ermeni salnamecileri seherin adinin menseyini Nuhun gemisi efsanesi ile elaqelendirirdiler Gemi Agri dagina endikden ve sel sulari cekildikden sonra Nuh Irevan istiqametine baxarken Yerevatlar ermenice peyda oldu dediyi deyilir Irevan adi ondan yaranmisdir menbe gosterin Irevanin turklerin daha sonra ise farslarin hakimiyyeti altinda oldugu son orta esrlerde ve erken muasir dovrlerde seher farsca Irevan fars ایروان kimi taninirdi Seher 19 cu ve 20 ci esrin evvellerinde Rusiyanin hakimiyyeti altinda resmi olaraq Erivan rus Erivan kimi taninirdi 1936 ci ilde seherin adi yeniden Yerevan Irevan adlandirildi 1970 ci illerin ortalarina qeder seherin adi ingilis menbelerinde Yerevandan daha cox Irevan kimi yazilirdi menbe gosterin CografiyasiIrevanin orta hundurluyu 990 m 3 248 03 fut cenub qerb ve simal serq hisselerinde muvafiq olaraq deniz seviyyesinden minimum 865 m 2 837 93 fut ve maksimum 1 390 m 4 560 37 fut yuksekdir 1 milyondan cox ehalisi olan dunyanin en yuksek elli seheri arasindadir Irevan olkenin merkezi qerb hissesinde Ararat duzunun simal serqinde Hrazdan cayinin sahilinde yerlesir Seherin yuxari hissesi uc terefden daglarla ehate olunub cenubdan ise Hrazdan cayinin sahiline enir Hrazdan Irevani menzereli kanyon vasitesile iki yere bolur Irevan Ararat duzenliyinin simal serq hissesinde yerlesir Seher Ermeni daginin merkezinde yerlesir Tarixen Irevan tarixi Ermenistan mayorunun Ayrarat vilayetinin Kotayk kantonunda ermeni Կոտայք գավառ Kotayk gavar indiki Kotayk vilayeti ile qarisdirilmamalidir yerlesirdi Ermenistanin hazirki inzibati bolgusune gore Irevan hec bir marzin vilayet terkibine daxil deyil ve olkenin paytaxti kimi xususi inzibati statusa malikdir Simaldan ve serqden Kotayk vilayeti cenubdan ve cenub qerbden Ararat eyaleti qerbden Armavir eyaleti ve simal qerbden Araqatsotn eyaleti ile hemserheddir 1981 ci ilde yaradilmis Erebuni Dovlet Qorugu seher merkezinden texminen 8 km cenub serqde seherin Erebuni rayonunda yerlesir Deniz seviyyesinden 1300 1450 metr hundurlukde olan qoruq esasen yarimsehra dag collerden ibaret olmaqla 120 hektar erazini tutur Irevanda kontinental tesirli col iqlimi Koppen iqlim tesnifati BSk ve ya soyuq yari quraq iqlim uzun isti quraq yayi ve qisa lakin soyuq ve qarli qisi var Bu Irevanin daglarla ehate olunmus duzenlikde olmasi ve denizden uzaqligi ve tesirleri ile elaqelendirilir Yaylar adeten cox isti olur avqustda temperatur 40 C e 104 F catir ve qisda qar yagisi ve donma temperaturu olur yanvar ayi ise tez tez 15 C 5 F ve daha asagi olur Yagintinin miqdari kicikdir her il texminen 318 millimetr 12 5 duym teskil edir Irevan ilde orta hesabla 2700 saat gunes isigi kecirir 12 iyul 2018 ci ilde Irevanda 43 7 C 110 7 F temperatur qeyde alinib ki bu da Ermenistanda indiyedek qeyde alinmis en yuksek temperaturdur Irevan Telequllesi seherin en hundur tikilisi ve Cenubi Qafqazin en hundur tikililerinden biridir Respublika Meydani Irevan Opera Teatri ve Irevan Kaskadi Irevanin merkezinde memar Aleksandr Tamanyanin orijinal layihesi ve memar Cim Torosyanin yeniden islenmis plani esasinda hazirlanmis esas gormeli yerler sirasindadir 2000 ci ilden Irevanda esasli yenidenqurma prosesine baslanilib Neticede bir cox tarixi tikililer sokulerek yeni binalarla evez olunub Layiheler Rusiya Imperiyasi dovrune aid tarixi binalari dagidib tez tez sakinleri evsiz qoydugundan bu sehersalma plani bezi sakinlerin etirazi ve tenqidi ile qarsilanib Seherin merkezinde cox kicik hesab edilen evler getdikce daha cox sokulur ve onlarin yerine coxmertebeli binalar tikilir Muqeddes Qriqori Katedrali Irevan Seher Surasinin yeni binasi Matenadaran Institutunun yeni bolmesi Zvartnots Beynelxalq Hava Limaninin yeni terminali Kaskaddaki Kafesjian Incesenet Merkezi Simal prospekti ve nazirliklerin yeni hokumet kompleksi 21 ci esrin ilk iki onilliyi erzinde heyata kecirilen esas tikinti layiheleri arasinda Kohne Irevanin Aram kucesi ve yeni salinmis Simal prospekti Irevanin enenevi ve muasir memarliq xususiyyetlerini eks etdiren gorkemli numuneler sirasindadir 2017 ci ilin may ayina olan melumata gore Irevanda 4883 yasayis binasi var ve umumi uzunlugu 1514 km olan 39799 kuce isiq direyinde 65199 kuce lampasi qurasdirilib Seherin umumi uzunlugu 750 km olan 1080 kucesi var Irevan six tikilmis seherdir lakin hele de rayonlarinda orta olculu yasil baglarla bezedilmis bir nece ictimai park teklif edir Erebuni rayonunun ictimai parki suni golu ile birlikde seherin en qedim bagidir 17 hektar erazini tutan parkin ve suni golun yaranmasi eramizdan evvel VIII esrde Urartu krali I Argistinin dovrune tesaduf edir 2011 ci ilde bag tamamile yeniden quruldu ve Lion ve Irevan seherleri arasinda terefdasligin simvolu olmaq ucun Lyon Parki adlandirildi Marsal Baqramyan prospektinde yerlesen Asiqler parki ve seherin merkezindeki 18 ci ve 19 cu esrlere aid Ingilis parki Irevanin en meshur parklari sirasindadir Irevan Nebatat Bagi 1935 ci ilde acilib Qelebe Parki 1950 ci illerde acilib ve Dairevi Park seherin en boyuk yasilliq erazilerindendir 1960 ci illerde acilan Irevan Opera Teatri Parki suni Qu golu ile de seherin sevimli yasilliqlari sirasindadir Qis aylarinda parkin gol erazisinde ictimai buz konkisurme arenasi fealiyyet gosterir Irevan golu 1967 ci ilde seher merkezinin cenubunda Hrazdan cayinin yataginda acilmis sethi 0 65 km 0 25 kv mi olan suni su anbaridir Irevanin her bir inzibati rayonunun Ajapnyakdaki Buenos Ayres Parki ve Tumanyan Parki Senqavitdeki Komitas Parki Malatiya Sebastiyadaki Vahan Zatikyan Parki Kanaker Zeytundaki David Anhaght Parki Avandaki Aile Parki kimi ictimai parki var ve Nor Norkdaki Fridtjof Nansen Parki TarixiAntik Irevan Irevan erazisi texminen eramizdan evvel IV minilliyin 2 ci yarisindan meskunlasib Hal hazirda Senqavit kimi taninan seherin cenub hissesi en azi eramizdan evvel 3200 cu ilden erken tunc dovrunun Kur Araks medeniyyeti dovrunde meskunlasmisdir Senqavit tarixi yerinde ilk qazintilar arxeoloq Yevgeni Bayburdyanin rehberliyi altinda 1936 1938 ci illerde aparilmisdir Iki onillikden sonra arxeoloq Sandro Sardarian 1958 ci ilden baslayaraq 1983 cu ile qeder qazintilari berpa etdi 42 Qazintilarin 3 cu merhelesi 2000 ci ilde arxeoloq Akop Simonyanin rehberliyi ile baslamisdir 2009 cu ilde Simonyana Pensilvaniya statinin Widener Universitetinin professoru Mitchell S Rothman da qosulub Onlar birlikde 2009 2010 ve 2012 ci illerde uc sira qazintilar apariblar Proses zamani 8 ve ya 9 ferqli stratiqrafik seviyyenin oldugunu gosteren suxura qeder tam stratiqrafik sutuna catildi Bu seviyyeler eramizdan evvel 3200 2500 cu illeri ehate edir Saytin sonradan ehtimal ki eramizdan evvel 2200 cu ile qeder istifadesine dair subutlar da tapildi Qazintilar zamani bir sira iri dairevi tikililer kvadrata bitisik otaqlar ve kicik dairevi tikililer askar edilmisdir 2010 ve 2012 ci illerde bir sira ritual qurgular askar edilmisdir Qedim Urartu kralligi eramizdan evvel 9 cu esrde indiki Irevan erazisi de daxil olmaqla Ermeni daglarinin Van golunun hovzesinde kral Arame terefinden yaradilmisdir Arxeoloji subutlar meselen mixi yazi gosterir ki Urartu herbi qalasi Erebuni Էրեբունի eramizdan evvel 782 ci ilde kral I Argistinin emri ile muasir Irevanin yerinde qala ve qala kimi xidmet etmek ucun qurulmusdur simali Qafqazdan gelen hucumlardan qoruyan qala 30 Erebuni qalasinda tapilan mixi yazida deyilir Menua oglu Argisti Allah Xaldinin ezemeti ile bu qudretli qala tikdi ve Biainili Urartu sohreti ucun ve padsahin dusmenleri arasinda qorxu salmaq ucun onu Erebuni elan etdi Argisti deyir Orada gorduyum boyuk islerden evvel bu olke sehra idi Menua oglu Argisti Xaldinin boyukluyune gore qudretli bir padsah Biainili padsahi ve Tuspa hokmdaridir Urartu hakimiyyetinin yukselisi dovrunde Erebuni ve onun etraf erazilerinde suvarma kanallari ve suni su anbarlari tikilmisdir Eramizdan evvel 7 ci esrin ortalarinda Teysebaini seheri Urartulu II Rusa terefinden Erebuni qalasindan texminen 7 kilometr 4 3 mil qerbde tikilmisdir Urartunun serq serhedlerini vehsi kimmerler ve skiflerden qorumaq ucun Irevanin Senqavit rayonunda hazirda Karmir Blur kimi taninan tepede mohkemlendirilmisdi Qazintilar zamani 40 000 m den 10 akr cox eraziye yayilmis yuz iyirmi otaqdan ibaret qubernatorlar sarayinin qaliqlari Urartu tanrisi Teysebaya hesr olunmus qala ile birlikde tapildi Teysebaini seherinin elece de sarayin ve qalanin tikintisi eramizdan evvel 7 ci esrin sonlarinda III Rusanin hakimiyyeti dovrunde basa catdirilmisdir lakin Teysebaini eramizdan evvel 585 ci ilde Midiya ve Iskitlerin ittifaqi terefinden mehv edildi Eramizdan evvel 590 ci ilde Urartu Kralliginin Iran Midiyasinin eli ile suqutundan sonra Erebuni Ermeni daglari ile birlikde Midiya imperiyasinin terkibine daxil oldu lakin eramizdan evvel 550 ci ilde Midiya imperiyasi Boyuk Kir terefinden feth edildi ve Erebuni Ehemeniler imperiyasinin bir hissesi oldu 522 ci ilden eramizdan evvel 331 ci ile qeder Erebuni Ehemeniler Imperiyasinin satrapliqlarindan biri kimi Orontidler sulalesinin nezaretinde olan Ermenistan satrapliginin esas merkezlerinden biri idi Ermenistan satrapiyasi iki hisseye bolundu simal ve cenub hissesi merkezleri muvafiq olaraq Erebuni Irevan ve Tuspa Van seherleri idi Erebuni qalasinda tapilan bir cox basqa esyalarla birlikde eramizdan evvel 478 ci ilde buraxilmis sikkeler Ehemeniler dovrunde Erebuni seherinin esas ticaret merkezi kimi ehemiyyetini ortaya qoyur Makedoniyali Iskenderin zefer dovrunde ve Ehemeniler imperiyasinin tenezzulunden sonra Ermeni satrapliginin Orontid hokmdarlari eramizdan evvel 331 ci ilde Qaqamela doyusu neticesinde musteqillik elde etdiler ve Ermenistan kralligini qurdular Armavir Zarehavan Baqaran ve Yervandasat kimi yeni seherlerin salinmasi ile Erebuni seherinin ehemiyyeti getdikce azaldi Eramizdan evvel 189 cu ilde hakimiyyeti ele keciren Ermenistanin Artaksiad sulalesinin yukselisi ile Ermenistan Kralligi Kicik Asiya Atropatena Iberiya Finikiya ve Suriyanin esas erazilerini ehate edecek derecede genislendi Artaksiyalilar Erebuni ve Tuspani fars irsinin seherleri hesab edirdiler Neticede padsahlar I Artaksiya I Artavasdes ve Boyuk Tiqran terefinden yeni seherler ve ticaret merkezleri tikildi Belelikle Artaxata ve Tigranocerta kimi seherlerin hokmranligi ile Erebuni merkezi seher kimi ehemiyyetini xeyli itirmisdi Ermenistanin Arsakiler sulalesinin hakimiyyeti altinda 54 428 ci iller Erebuni etrafinda bir cox basqa seherler o cumleden Vaqarsapat ve Dvin ciceklendi Neticede Erebuni Ermenistanin iqtisadi ve strateji merkezi rolunu itirerek tamamile zerersizlesdirildi Arsacid padsahlari dovrunde Erebuni yalniz III esre aid bir manixey metninde qeyd edilmisdir burada Mani peygemberin sagirdlerinden birinin Erebunide xristian icmasi yaxinliginda bir manixey icmasi qurdugu qeyd olunur Ashkharatsuyts a gore Erebuni Ermenistan mayorunun terkibindeki Ayrarat eyaletinin Kotayk kantonunun Կոտայք գավառ Kotayk gavar indiki Kotayk vilayeti ile qarisdirilmamalidir bir hissesi idi Ermenistan 4 cu esrin evvellerinde Arsak krali III Tiridatin hakimiyyeti dovrunde xristian xalqina cevrildi 387 ve 428 ci illerde Ermenistanin Bizans ve Sasani imperiyalari terefinden parcalanmasindan sonra Erebuni ve Serqi Ermenistanin butun erazisi Sasani farslarinin hakimiyyeti altina kecdi Ermeni erazileri Sasani imperiyasinin terkibinde Fars Ermenistani vilayetini teskil edirdi Erebuni rolunun azalmasi elece de lazimi tarixi melumatlarin olmamasi sebebinden seherin Sasanilerin hakimiyyeti altinda tarixinin cox hissesi melum deyil 587 ci ilde imperator Maurisin dovrunde Romalilar Blarathon doyusunde Sasani Fars Imperiyasini meglub etdikden sonra Irevan ve Ermenistanin boyuk hissesi Roma rehberliyine kecdi Tezlikle Avandaki Katoghike Tsiranavor kilsesi 595 602 ci iller arasinda tikildi 1679 cu il zelzelesi zamani qismen zedelenmesine baxmayaraq bu muasir Irevan seheri daxilinde sag qalmis en qedim kilsedir Fars Ermenistani hemcinin Farsmeniya kimi taninir eyaleti 646 ci ile qeder eyalet muselmanlarin Farslari fethi ile legv edilene qeder davam etdi Eramizin 658 ci ilde ereb islam basqinlarinin en qizgin vaxtinda Erebuni Irevan muselmanlarin Farslari zebt etmesi zamani feth edildi cunki o farslarin idare etdiyi Ermenistanin bir hissesi idi Seher Emeviler xilafetine tabe olan Ermenistan emirliyinin terkibine daxil oldu Dvin seheri yeni yaradilmis emirliyin merkezi idi Bu dovrden baslayaraq ereblerle inkisaf eden ticaret fealiyyeti neticesinde Ermenistan erazileri ereblerin nezaretinde olan Ermenistanin Ararat duzenliyinden Avropa ile Hindistan arasinda kecen ereb karvan yollarinin kesisme noqtesi kimi strateji ehemiyyete malik olmusdur Cox guman ki Erebuni en azi eramizin VII esrinden etibaren Irevan kimi taninmaga baslayib Ermenistan uzerinde 2 esrlik Islam hokmranligindan sonra Ermenistanin Baqrati sahzadesi I Asot Abbasi xilafetine qarsi inqilaba rehberlik edib I Asot 850 ci ilde Irevani azad etdi ve 862 ci ilde Abbasi xelifesi el Mustain terefinden Ermenistan sahzadelerinin sahzadesi kimi tanindi Asot daha sonra 885 ci ilde xelife el Motemidin raziligi ile Ermenistan krali oldu 885 1045 ci iller arasinda Ermenistanin Baqratuni sulalesinin hakimiyyeti dovrunde Irevan Bizanslilarin eline kecmezden evvel Kralligin nisbeten tehlukesiz hissesi idi lakin Sirakavan Dvin Ani kimi Ayraratin bir cox basqa seherlerini inkisaf etdiren Baqratidler dovrunde Irevanin hec bir strateji rolu yox idi Irevan seherinin Azerbaycanla bagliligi 1045 1064 cu iller arasinda Bizansin Ermenistan uzerinde qisa bir hokmranligindan sonra Togrul bey ve daha sonra onun varisi sultan Alp Arslanin basciliq etdiyi Selcuqlar Irevan da daxil olmaqla butun bolgeye hakim oldular Irevan seherinin de daxil oldugu Qerbi Azerbaycan 1136 ci ilde qurulan Azerbaycan Atabeyler dovletinin terkibinde olmusdur Xarezmsahlar dovletinin sonuncu hokmdari Celaleddin Menguberdinin sonuncu Atabeyler homdari Ozbeyi meglub edib Ataberler dovletine 1225 ci ilde son qoyduqdan sonra Irevan seheri Xarezmsahlar dovletinin terkibine qatilir Monqol hokmdari Cingiz xanin Merkezi Asiyaya hucumu neticesinde Xarezmsahlar dovlet suquta ugrayir ve Monqollarin Azerbaycana yurusleri neticesinde Azerbaycan seherleri Irevan seheri de daxil olmaqla Monqol hucumlarina meruz qalir XIV esrin son rubunde Agqoyunlu turk tayfasi Azerbaycani o cumleden Irevani ele kecirdi 1400 cu ilde Teymur Azerbaycana yurus etdi 1410 cu ilde Azerbaycan Qaraqoyunlu turk tayfasinin nezareti altina kecdi Ermeni tarixcisi Metsoflu Metsofin yazdigina gore Qaraqoyunlular ermenilere qarsi agir vergiler tutsalar da onlarin hakimiyyetinin ilk illeri nisbeten sakit kecib ve seherlerde mueyyen qeder yenidenqurma isleri aparilib 49 Qaraqoyunlular Irevani yeni yaradilmis Cuxur Sead inzibati erazisinin merkezine cevirdiler Erazi Emir Sead kimi taninan turk liderinin adini dasiyirdi lakin bu dinc dovr 1420 1436 ci iller arasinda Qara Isgenderin yukselisi ile darmadagin edildi o Ermenistani sehraya cevirdi ve onu xarabaliga ve talanlara qirginlara ve esirlere meruz qoydu Isgenderin muharibeleri ve onun Teymurilere qarsi son meglubiyyeti Ermenistani daha da mehv etmeye sovq etdi bele ki daha cox ermeni esir goturulerek esarete satildi ve torpaq aciq sekilde talan edildi ve onlarin coxu bolgeni terk etmeye mecbur oldu 1375 ci ilde Kilikiya Ermeni Kralliginin suqutundan sonra ermeni kilsesinin yeri 1441 ci ilde Sisden yeniden Irevan yaxinligindaki Vaqarsapata kocuruldu Belelikle Irevan Ermenistanin esas iqtisadi medeni ve inzibati merkezine cevrildi 1501 02 ci illerde Irevan da daxil olmaqla Serqi Ermenistan erazilerinin coxu I Sah Ismayilin basciliq etdiyi Iranin yeni yaranan Sefeviler sulalesi terefinden suretle feth edildi Tezlikle 1502 ci ilde Irevan Sefeviler terefinden yaradilmis Iranin yeni inzibati erazisi olan Irevan vilayetinin merkezine cevrildi Sonraki 3 esr erzinde qisa fasilelerle Iran hakimiyyeti altinda qaldi Strateji ehemiyyetine gore Irevan evvelce tez tez doyusurdu ve Sefevilerin daimi nezaretine kecene qeder reqib Iran ve Osmanli Imperiyasinin hokmranligi arasinda ireli geri kecdi 1555 ci ilde Iran Amasiya muqavilesi ile Osmanlilarla Irevan uzerinde qanuni mulkiyyetini temin etmisdi 1582 1583 cu illerde Serdar Ferhad Pasanin basciligi ile Osmanlilar Irevan uzerinde qisa muddete nezareti ele kecirdiler Ferhad Pasa Irevan qalasini min illik qedim ermeni qalasinin xarabaliqlari uzerinde Hrazdan cayinin sahilinde tikmeye nail oldu lakin 1604 cu ilde birinci Osmanli Sefevi muharibesi neticesinde farslarin Irevani geri almasi ile Osmanli nezareti sona catdi 1587 1629 cu illerde hokmranliq eden Sefevi sahi I Abbas yuz minlerle ermeninin o cumleden vetendaslarin Irevandan materik Irana surgun edilmesi haqqinda emr verdi Neticede Irevan 20 e qeder azalmis ermeni ehalisini ehemiyyetli derecede itirdi farslar turkler kurdler ve tatarlar da daxil olmaqla muselmanlar seher ehalisinin texminen 80 i ile ustunluk teskil etdi Muselmanlar ya oturaq ya yarioturaq ya da koceri idiler Ermeniler esasen Irevanin Kond mehellesini ve seheretrafi kend erazilerini isgal edibler lakin ermeniler bu erazide muxtelif pese ve ticaret uzerinde ustunluk teskil edirdiler ve fars idaresi ucun boyuk iqtisadi ehemiyyet kesb edirdiler Ikinci Osmanli Sefevi muharibesi zamani Sultan IV Muradin komandanligi altinda Osmanli qosunlari 8 avqust 1635 ci ilde seheri feth etdi Zeferle Istanbula qayidan o 1636 ci ilde Topqapi sarayinda Irevan kosku nu Revan Kosku acdi Sah Sefinin komandanligi ile Sefevi qosunlari 1 aprel 1636 ci ilde Irevani geri aldi 1639 cu ilde Zuhab muqavilesi neticesinde Sefeviler Serqi Ermenistan o cumleden Irevan uzerinde oz nezaretlerini yeniden tesdiqlediler 7 iyun 1679 cu ilde dagidici zelzele seheri yerle yeksan etdi 1724 cu ilde Irevan qalasi Osmanli ordusu terefinden muhasireye alindi Bir muddet muqavimet gosterdikden sonra qala turklerin eline kecdi Osmanli istilasi neticesinde Sefevilerin Irevan vilayeti legv edildi 1724 1736 ci iller arasinda Osmanlinin Serqi Ermenistan uzerinde qisamuddetli hokmranligindan sonra ve 1736 ci ilde Sefeviler sulalesinin suqutu neticesinde Irevan ona bitisik erazilerle birlikde Efsarlar sulalesi altinda yeni yaradilmis Irevan xanliginin inzibati erazisine daxil oldu 15 000 kvadrat kilometr 5 800 kvadrat mil erazini ehate eden Iran Efsaridler 1730 cu illerin ortalarindan 1790 ci illere qeder Serqi Ermenistana nezaret edirdiler Efsaridlerin suqutundan sonra turk Qacarlar sulalesi 1828 ci ilde Turkmencay muqavilesi ile neticelenen Qacarlar uzerinde qelebeden sonra bolge Rusiya imperiyasi terefinden zebt edilene qeder 1828 ci ile qeder Serqi Ermenistanda nezareti ele kecirdi 19 cu esrin ikinci Rus Qacar muharibesi 1826 28 ci iller Rus Qacar muharibesi zamani Irevan 1 oktyabr 1827 ci ilde general Ivan Paskevicin basciligi altinda rus qosunlari terefinden tutuldu Turkmencay muqavilesinden sonra 1828 ci ilde resmi olaraq Qacarlar terefinden verilmisdir 3 esrlik Iran isgalindan sonra Ireven Ermeni vilayeti kimi teyin olunan Serqi Ermenistanin qalan hissesi ile birlikde Rusiya Imperiyasinin terkibine daxil oldu ve bu dovr 1917 ci ilde imperiyanin dagilmasina qeder davam edecek Kocurulme prosesine ruslar sponsorluq etdi Iran ve Turkiyeden gelen ermeni ehalisi Kocurulme ile elaqedar Irevanin ermeni ehalisinin faizi 28 faizden 53 8 faize yukseldi Kocurme Yaxin Serqde Rusiyanin guc korpusu yaratmaq meqsedi dasiyirdi 1829 cu ilde farsdan olan ermeni repatriantlari sehere kocuruldu ve yeni mehelle tikildi Irevan 1828 1840 ci illerde yeni yaradilmis Ermeni vilayetinin merkezi olub 1837 ci ilde I Nikolayin seferi zamani Irevan uezd qrafliq olmusdu 1840 ci ilde Ermeni vilayeti legv edildi ve onun erazisi yeni daha boyuk eyalete birlesdirildi Gurcustan Imeretiya Qubernatorlugu 1850 ci ilde kecmis vilayetin erazisi 28 000 kvadrat kilometr 11 000 kvadrat mil erazini ehate eden Irevan Qubernatorluguna cevrildi Irevan yeni yaradilmis qubernatorlugun merkezi idi O dovrde Irevan dar yollari ve xiyabanlari olan kicik bir seher idi o cumleden Seherin merkezi mehellesi Qantar ticaret merkezi ve Kond Dzoragyugh Nork ve Shentagh yasayis mehelleleri 1840 1850 ci illerde seherde coxlu mektebler acildi Bununla bele Irevanin ilk boyuk plani 1856 ci ilde qebul edildi bu plan zamani Muqeddes Xripsime ve Saint Gayane qadin kollecleri yaradildi ve Ingilis Parki acildi 1863 cu ilde Astafyan kucesi yeniden quruldu ve istifadeye verildi 1874 cu ilde Zaxariya Gevorkyan Irevanin ilk metbeesini ilk teatr ise 1879 cu ilde qapilarini acib 1 oktyabr 1879 cu ilde Rusiya hokmdari II Aleksandrin fermani ile Irevana seher statusu verildi 1881 ci ilde Irevan Muellimler Seminariyasi ve Irevan Pive zavodu ardinca 1887 ci ilde Tayryanin serab ve brendi zavodu acildi 1890 ci illerde spirtli ickiler ve mineral su istehsali ucun basqa zavodlar acildi Isiqlandirici Muqeddes Qriqorinin monumental kilsesi 1900 cu ilde acilmisdir Sehere muvafiq olaraq 1907 ve 1913 cu illerde elektrik ve telefon xetleri cekilmisdir Ingilis seyyahi H F B Linc 1893 1894 cu illerde Irevanda olarken onu Serq seheri hesab edirdi lakin bu 20 ci esrin birinci onilliyinde Imperator Rusiya hakimiyyetinin son onilliyinde seherin boyuduyu ve keskin sekilde deyisdiyi zaman deyismeye basladi Umumiyyetle Irevan Rusiyanin hakimiyyeti altinda hem iqtisadi hem de siyasi cehetden suretle boyudu Kohne binalar sokulub yeni Avropa uslubunda tikililer ucaldilib 20 ci esrin evvellerinde Irevan seherinin ehalisi 29 000 neferden cox idi 1902 ci ilde Irevani Aleksandropol Tiflis ve Culfa ile demir yolu xetti birlesdirdi Ele hemin il Irevanin ilk kutlevi kitabxanasi acildi 1905 ci ilde I Napoleonun nevesi sahzade Lui Cozef Jerom Napoleon 1864 1932 Irevan quberniyasinin qubernatoru teyin edildi 1913 cu ilde seherde ilk defe olaraq seksen abonenti olan telefon xetti ise dusdu Irevan 1917 ci ile Rusiya Imperiyasinin dagilmasi ile Irevan qubernatorlugu legv edilene qeder qubernatorlugun merkezi kimi fealiyyet gostermisdir 20 ci esrin evvellerinde Irevan 30 000 ehalisi olan kicik bir seher idi 64 1917 ci ilde Oktyabr inqilabi ile Rusiya imperiyasi basa catdi Bundan sonra Zaqafqaziyanin ermeni gurcu ve muselman rehberleri birleserek Zaqafqaziya Federasiyasini yaratdilar ve Zaqafqaziyanin ayrildigini elan etdiler Ancaq Federasiya qisa omur surdu Turk ordusu Aleksandropol uzerinde nezareti ele kecirdikden sonra Irevanda yerlesen ermeni muqavimet merkezini aradan qaldirmaq ucun cenub ve serqe dogru irelileyirdi 1918 ci il mayin 21 de turkler Serdarabad vasitesile Irevana dogru irelilemeye basladilar Katolikos V Gevorq butun tebeqelerden olan ermenilerin kendlilerin sairlerin demircilerin ve hetta din xadimlerinin mutesekkil herbi birlesmeler yaratmaq ucun toplasdigi bir vaxtda kilse zenglerinin 6 gun calinmasini emr etdi Irevandan Okuz camis ve ineklerin cekdiyi arabalar yollari tixayaraq erzaq azuqe doyus sursati ve konullulerin etrafdan getirdiyi kimi usaqlar da daxil olmaqla mulki ehali de bu seylere komek etdi 1918 ci il may ayinin sonlarinda ermeniler Serdarabad Abaran ve Karakilise doyuslerinde turk ordusunu darmadagin ede bildiler Belelikle 1918 ci il mayin 28 de dasnak lideri Aram Manukyan Ermenistanin musteqilliyini elan etdi Sonradan Irevan yeni yaradilmis Ermenistan Respublikasina AXC terefinden guzeste gedildi ve paytaxti ve merkezi oldu baxmayaraq ki Ermeni Milli Surasinin uzvleri hemin ilin yayinda hokumeti formalasdirmaq ucun Irevana gelene qeder hele Tiflisde qalmali idiler Ermenistan dord inzibati bolguye malik parlament respublikasina cevrildi Paytaxt Irevan Ararat vilayetinin terkibinde idi Hemin vaxt Irevan Qerbi Ermenistandan yalanci ermeni soyqirimi zamani Osmanli turklerinin toretdiyi qirginlardan xilas olmus 75 minden cox qacqini qebul edib 1919 cu il mayin 26 da hokumet Irevanin esas Astafyan indiki Abovyan kucesinde yerlesen Irevan Dovlet Universitetinin acilmasi haqqinda qanun qebul etdi 1920 ci ilde Sevr muqavilesinin imzalanmasindan sonra Ermenistana resmi beynelxalq taninma huququ verildi ABS elece de bir cox Cenubi Amerika olkeleri musteqil Ermenistan hokumeti ile resmi olaraq diplomatik kanallar acib Irevan hemcinin Boyuk Britaniya Italiya Almaniya Serbiya Yunanistan Iran ve Yaponiyada numayendelikler acmisdi lakin qisa muddet erzinde musteqillik elde etdikden sonra Irevan bolseviklerin eline kecdi ve Ermenistan 1920 ci il dekabrin 2 de Sovet Rusiyasinin terkibine daxil edildi 1921 ci ilin fevralinda milletci quvveler seheri geri ala bilseler de hebsde olan butun siyasi ve herbi xadimleri ugurla azad etdiler 1921 ci il aprelin 2 de seherin milletci elitasi sovet qosunlari terefinden novbeti defe meglub edildi Qizil Sovet Ordusu 1920 ci il noyabrin 29 da simal serqden Ermenistani isgal etdi 2 dekabr 1920 ci ilde Irevan Ermenistan Respublikasinin diger erazileri ile birlikde Ermenistan Sovet Sosialist Respublikasi kimi taninan Sovet Rusiyasinin terkibine daxil oldu lakin Ermenistan SSR 1922 1936 ci iller arasinda Gurcustan SSR ve Azerbaycan SSR ile birlikde Zaqafqaziya SFSR ni TSFSR yaratdi Sovet hakimiyyeti dovrunde Irevan Sovet Ittifaqinda bas plan islenmis seherler arasinda birinci oldu Akademik Aleksandr Tamanyanin hazirladigi Irevanin bas plani 1924 cu ilde tesdiq edilib O ilkin olaraq 150 min ehali ucun nezerde tutulub Seher tez bir zamanda bir milyondan cox ehalisi olan muasir senaye metropoluna cevrildi Yeni tehsil elm ve medeniyyet muessiseleri de yaradildi Tamanian milli eneneleri muasir sehersalma ile birlesdirdi Onun dizayni movcud seheri orten ve onun movcud kuce planinin cox hissesini ozunde birlesdiren radial dairevi qurulus teqdim etdi Neticede bir cox tarixi binalar o cumleden kilseler mescidler Irevan qalasi hamamlar bazarlar ve karvansaraylar dagidilib Irevanin merkezi etrafindaki rayonlarin bir coxu ermeni soyqirimi zamani Osmanli turkleri terefinden dagidilmis kecmis ermeni icmalarinin adi ile adlandirilib Meselen Arabkir Malatya Sebastia ve Nork Maras rayonlari muvafiq olaraq Arabkir Malatya Sebastia ve Maras seherlerinin adini dasiyirdi Ikinci Dunya Muharibesi basa catdiqdan sonra Kiyev korpusu kimi yeni bina ve tikililerin tikintisine komek etmek ucun alman esirlerinden istifade edildi Bu iller erzinde merkezi Kentron rayonu Irevanin en inkisaf etmis erazisine cevrildi ki bu da seherin diger rayonlari ile muqayisede ehemiyyetli bosluq yaratdi Tehsil medeniyyet ve elm muessiselerinin ekseriyyeti Kentron rayonunda merkezlesmisdi 1965 ci ilde Ermeni Soyqiriminin 50 ci ildonumunun qeyd edilmesi zamani Irevan Sovet Ittifaqinda soyqirimin Sovet hakimiyyeti terefinden taninmasini teleb eden ilk bele numayisin kecirildiyi yer idi 1968 ci ilde seherin 2750 illik yubileyi qeyd olundu Irevan 1980 ci illerde Qorbacov dovrunde yaranmis ermeni milli demokratik herekatinda esas rol oynayib Qlasnost ve Yenidenqurma islahatlari Dagliq Qarabagin statusu etraf muhit ruslasdirma korrupsiya demokratiya ve nehayet musteqillik kimi meselelerle bagli suallar acdi 1988 ci ilin evvelinde Ermenistanin bir sira rayonlarindan bir milyona yaxin ermeni seherin Teatr Meydaninda indiki Azadliq Meydani merkezlesmis bu movzularla bagli numayislerde istirak edirdi Sovet Ittifaqinin dagilmasindan sonra Irevan 21 sentyabr 1991 ci ilde Ermenistanin paytaxti oldu Qaz ve elektrik enerjisini saxlamaq cetin idi 1996 ci ile qeder bazar iqtisadiyyatina pis sekilde qizisdirilmis ve planlasdirilmis kecidin xaosu seraitinde daimi elektrik enerjisi berpa edilmemisdir Yeniden qurulan Irevanin merkezi seherin ticaret ve biznes merkezidir 2000 ci ilden beri Irevanin merkezi genis tikinti meydancasina cevrilib butun Kentron rayonunda kranlar qurasdirilib Resmi olaraq coxmertebeli binalarin sayi boyuk sehersalma layihelerinin bir hissesidir Milli Statistika Xidmetinin melumatina gore 2006 ci ilde bele tikintiye texminen 1 8 milyard dollar xerclenib 21 ci esrin ilk onilliyi erzinde seherin merkezinde menzillerin qiymetleri texminen on defe artib Argisti kucesi Italiya kucesi Saralanc prospekti Monte Melkonyan prospekti Simal prospekti kimi bir cox yeni kuce ve prospektler acildi lakin bu tikinti bumu neticesinde merkezi Aram kucesinde yerlesen tarixi binalarin ekseriyyeti ya tamamile dagidilib ya da elave mertebelerin tikintisi ile muasir yasayis binalarina cevrilib Esasen Abovyan kucesi ile Mastots prospekti arasinda uzanan hissede yalniz bir nece tikili qorunub saxlanilmisdir Musteqillikden sonra Irevanda ilk boyuk etiraz aksiyasi 1996 ci ilin sentyabrinda hazirki prezident Levon Ter Petrosyanin prezident seckilerinde qalib geldiyi elan edildikden sonra kecirilib Kecmis Qarabag Komitesinin uzvu ve kecmis bas nazir Vazgen Manukyanin etrafinda birlesen dovrun esas muxalifet partiyalari Ter Petrosyanin secki saxtakarligini iddia ederek sentyabrin 23 den 25 dek kutlevi numayisler teskil etdiler Texminen 200 000 adam seckinin neticelerine etiraz etmek ucun Azadliq Meydanina toplasdi Sentyabrin 25 de Parlament binasi etrafinda bir sira igtisaslar ve zoraki etirazlardan sonra hokumet ertesi gun mitinq ve numayislere qadaga qoyulmasini heyata kecirmek ucun Irevana tank ve qosun gonderdi Bas nazir Vazgen Sarkisyan ve milli tehlukesizlik naziri Serj Sarkisyan Ermenistanin Ictimai Televiziyasinin efirinde beyan edibler ki onlarin muvafiq qurumlari dovlet cevrilisine cehdin qarsisini aliblar Irevanin merkezinde ermeni milletcisi ve fasist Almaniyasi casusu Qaregin Njdenin heykeli var 2008 ci ilin fevralinda Ermenistanda 2008 ci ilde kecirilen prezident seckilerinden sonra hakimiyyetle muxalifetin eks prezidenti Levon Ter Petrosyanin rehberlik etdiyi numayisciler arasinda paytaxtda igtisaslar bas verdi Hadiseler 10 neferin olumu ile neticelendi ve bundan sonra prezident Robert Koceryan terefinden 20 gunluk fovqelade veziyyet elan edildi 2016 ci ilin iyulunda ozlerini Sasun Daredevilleri ermeni Սասնա Ծռեր Sasna Tsrrer adlandiran bir qrup silahli sexs Irevanin Erebuni rayonunda polis bolmesine basqin ederek bir nece neferi girov goturerek muxalifet liderinin azad edilmesini ve prezident Jirair Sefilation in istefasini teleb edibler Serj Sarkisyan Hucum neticesinde 3 polis helak olub Bir cox hokumet eleyhine etirazcilar silahlilarla hemreylik numayisi kecirdiler lakin 2 heftelik danisiqlardan sonra bohran basa catib ve silahlilar teslim olublar Iqtisadiyyati2013 cu ile olan melumata gore Ermenistanin illik umumi senaye mehsulunda Irevanin payi 41 teskil edir Irevan senayesi kifayet qeder saxelenmisdir o cumleden kimya ilkin metallar ve polad memulatlari masinqayirma rezin memulatlari plastik memulatlar kilim ve xalcalar tekstil geyim ve ayaqqabi zergerlik agac memulatlari ve mebel tikinti materiallari ve das emali spirtli ickiler mineral su sud mehsullari ve emal olunmus qidalar 90 ci illerin iqtisadi bohrani olke senayesini mehv etse de bir nece fabrik xususen de neft kimya ve aluminium sektorlarinda daim xidmetdedir Ermeni ickileri xususen de ermeni konyaki ve pivesi dunya miqyasinda sohrete malikdir Belelikle Irevanda Ermenistanin ve Qafqazin spirtli ickiler istehsali uzre bir cox aparici muessiseleri meselen Yerevan Ararat brendi zavodu Yerevan brendi sirketi Yerevan sampan serablari zavodu Irevan pivesi Kilikia pivesi Armco pive zavodu yerlesir Konyak fabriki Prosyan brendi fabriki ve Astafian serab konyak fabriki Irevanda 2 tutun istehsalcisi Cigaronne ve Grand Tabak sirketleridir Ermenistanda xalca senayesi qedim enenelere malik koklu bir tarixe malikdir buna gore de Irevanda xalca istehsali daha cox inkisaf etdirilmis ve uc boyuk fabrik var ki onlar da el istehsali kilimler istehsal edir 165 Megerian Carpet fabriki bu sektorda liderdir Seherdeki diger iri zavodlara Nairit kimya ve kaucuk zavodu Rusal Armenal aluminium folqa zavodu Grand Candy Ermenistan Kanada qennadi istehsalcilari Arcolad sokolad fabriki Marianna sud mehsullari fabriki Talgrig Group daxildir bugda ve un memulatlari uzre Sant dondurma zavodu boyalar uzre Crown Chemicals ATMC travertin meden muessisesi AWI saatlari Irevan saat zavodu Irevan zergerlik zavodu Arzni nin mineral su zavodlari Sil ve Dilijan Frolova Erzaq mehsullarina emal olunmus et butun nov konserv zavodlari bugda ve un sirniyyat ve sokolad quru meyveler serinlesdirici ickiler ve ickiler daxildir Tikinti materiallarina esasen travertin cinqil asfalt ve asfalt beton daxildir Qerbi Avropa Rusiya ve Amerika transmilli sirketleri ucun celbedici autsorsinq yeri kimi Irevanda bir cox beynelxalq sirketler yerlesir Bu Ermenistanin Merkezi Bankinin Ermenistan Fond Birjasinin NASDAQ OMX Ermenistan elece de olkenin en boyuk kommersiya banklarinin ekseriyyetinin yerlesdiyi Ermenistanin maliyye merkezidir 2013 cu ile olan melumata gore seher Ermenistanda illik umumi xidmetlerin 85 den elece de illik umumi perakende ticaretin 84 den coxunda ustunluk teskil edir Irevanda Rusiyanin xidmet sirketleri ve banklarinin bir cox toreme muessiseleri o cumleden Qazprom Inqo Ermenistan Rosqosstrax ve Bank VTB fealiyyet gosterir ACBA Credit Agricole Fransa Credit Agricole nin toreme sirketidir HSBC Bank Armenia ise Irevanda fealiyyet gosterir Tikinti sektoru 21 ci esrin 1 ci onilliyi erzinde ehemiyyetli artim yasadi 2000 ci ilden baslayaraq Irevan esasen Rusiya ve ABS den olan ermeni milyonerleri terefinden maliyyelesdirilen 18 ci ve 19 cu esrlere aid bir cox binalarin sokulerek yeni binalarla evez olundugu genis ve mubahiseli yenidenqurma prosesi ile kutlevi tikinti bumunun sahidi oldu Bu artim dasinmaz emlak qiymetlerinin ehemiyyetli derecede artmasi ile birlesdi Irevanda Simal prospekti ve Aram kucesinde Kohne Irevanin berpasi kimi bir cox iri tikinti layiheleri heyata kecirilib Simal prospekti 2007 ci ilde tamamlanib ve istifadeye verilib Kohne Irevan layihesi ise hele de islenme merhelesindedir Son bir nece ilde seherin merkezinde amerikali ermeni milyarder Kirk Kerkorian terefinden maliyyelesdirilen esasli yolun yeniden qurulmasi elece de Respublika meydaninin temiri de sahidi olub Diger terefden argentinali ermeni is adami Eduardo Eurnekian hava limanini ele kecirdi kaskad inkisafi layihesi ise ABS de yasayan ermeni milyoncu Cerard L Cafesjian terefinden maliyyelesdirildi Bununla bele 2007 09 cu illerde qlobal dasinmaz emlak bohrani neticesinde bu sektor 21 ci esrin 1 ci onilliyinin sonunda ehemiyyetli derecede asagi dusmusdur 2013 cu ilde Irevan Ermenistanin illik umumi tikinti sektorunun 58 den coxunda ustunluk teskil edirdi 2017 ci ilin fevral ayinda hokumetin sehersalma komitesi seherde qarsidan gelen esas tikinti layiheleri ile bagli planlarini aciqladi Umumi deyeri 300 milyon ABS dollari olan seherin merkezinde hazirki Firdowsi ticaret zonasini evez edecek yeni biznes rayonu ucalacaq Komite hemcinin Kentron dairesinin qerbinde texminen deyeri 100 milyon ABS dollari olan Noy Nuh etnoqrafik yasayis mehellesinin tikintisini elan edib Enerji Seherin Hrazdan cayinin sahilinde yerlesmesi su elektrik enerjisi istehsalina serait yaratmisdir Sevan Hrazdan kaskadinin bir hissesi kimi Irevanin inzibati erazisinde uc su elektrik stansiyasi yaradilir Kanaker SES Irevan 1 SES ve Irevan 3 SES Butun zavod 2003 cu ilde ozellesdirilib ve hazirda RusHydro ya mexsusdur Seher hem de oz keyfiyyetine ve yuksek texnologiyasina gore regionda unikal obyekt olan seherin cenub hissesinde yerlesen Irevan Istilik Elektrik Stansiyasinin evidir Evvelce 1961 ci ilde acilmis 2007 ci ilde elektrik enerjisi istehsal etmek ucun yeni qaz buxar kombine edilmis dovreli turbinle techiz edilmis muasir zavod tikilmisdir 2017 ci ilin mart ayinda 258 milyon ABS dollari mebleginde ilkin investisiya qoyulusu ve nezerde tutulan gucu 250 meqavat olan yeni istilik elektrik stansiyasinin tikintisine baslanilib Elektrik stansiyasi 2019 cu ilde istismara verilecek 2017 ci ile qeder Ermenistanda uc mobil telefon xidmeti provayderi var Hazirda VimpelCom a mexsus olan Ermenistan Telefon Sirketinin Beeline sirketi Irevanda yerlesen sirket 1995 ci ilden fealiyyet gosterir K Telecom un 2004 cu ilde Yerevanda esasi qoyulmus ve hazirda MTS e mexsus olan Vicacell MTS sirketi Ucom internet provayderi kimi 2009 cu ilde Yerevanda yaradilmisdir O 2015 ci ilin dekabrinda olkede 3 cu mobil sebeke provayderi olaraq Orange Ermenistani evez etdi Mobil sebeke provayderleri ile yanasi bir cox diger kicik ve orta sirketler de internet xidmetlerinde istirak edirler Ermenistanda internete cixis demek olar ki mehdudiyyetsizdir Bununla bele Ermenistan Respublikasinin Polis haqqinda Qanununun 11 ci maddesine esasen huquq muhafize orqanlari cinayet fealiyyetinin qarsisini almaq ucun mezmunu bloklamaq huququna malikdir HayPost Ermenistanin resmi milli poct operatorudur Irevanda yerlesen sirket hazirda Ermenistan uzre 900 poct sobesi vasitesile fealiyyet gosterir Ermenistanda turizm ilden ile inkisaf edir ve paytaxt Irevan esas turizm merkezlerinden biridir Seherde luks oteller muasir restoranlar barlar pablar ve gece klublarinin ekseriyyeti var Olkeye gelen turistlerin sayinin artmasi ile Zvartnots hava limani da temir isleri aparib Irevanda Respublika meydaninin reqs fevvareleri Dovlet Opera Evi Kaskad kompleksi Urartu Erebuni seherinin Arin Berd xarabaliqlari Karmir Blur Teysebaini tarixi mekani kimi coxsayli yerler turistler ucun celbedicidir ve s Seherin en boyuk hoteli Ani Plaza hotelidir Armenia Marriott Hotel Irevanin merkezinde Respublika Meydaninda Radisson Blu Hotel ise Qelebe Parkinin yaxinliginda yerlesir Irevanin merkezinde fealiyyet gosteren diger boyuk sebekelere Dunyanin Kicik Luks Otellerinin Grand Hotel Yerevan Best Western Congress Hotel DoubleTree by Hilton Hyatt Place Ibis Yerevan Center ve The Alexander a Luxury Collection Hotel daxildir Marriott International Irevanin ozunun yerlesdiyi yer ecnebilerin Incildeki Ararat daginin menzeresinden hezz almaq ucun seheri ziyaret etmeleri ucun ruhlandirici amildir cunki seher Roma amfiteatri formasini yaradan dagin eteyinde yerlesir Irevan seherini ehate eden erazilerde ve rayonlarda coxlu tarixi yerler kilseler ve qalalar var meselen Qarni mebedi Zvartnots kafedrali Xor Virap ve Geqard monastirlari ve s Dunyanin en tehlukesiz 10 seheri arasinda yer alan Irevan muxtelif gece klublari canli mekanlar piyada zonalari kuce kafeleri caz kafeleri cay evleri kazinolar pablar karaoke klublari ve restoranlari ile genis gece heyati sehnesine malikdir Casino Shangri La ve Pharaon Kompleksi seherin en boyuk istirahet ve eylence merkezlerindendir Bir cox dunya sohretli musiqi ulduzlari Rusiya musiqisinin taninmis simalari elece de diasporadan olan ermeni mugenniler vaxtasiri Irevanda konsertlerde cixis edirler 1940 ci ilde esasi qoyulan Irevan Zooparki 1956 ci ilde acilan Irevan Sirki 2001 ci ilde acilan Irevan Su Dunyasi seherin meshur eylence merkezleri sirasindadir Opera Teatrini Abovyan kucesi ile birlesdiren Simal prospekti muasir yasayis binalari biznes merkezleri restoranlar barlar ve kafelerle Irevanda meshur piyada zonasidir Diger meshur gormeli yerler Irevan selalesi ve piyada zonasi ile Tamanyan kucesindeki Kafescian Heykel Bagcasi dir burada sekilerde coxlu kafe bar restoran ve meyxanalar yerlesir Cafesjian Incesenet Merkezi il erzinde mutemadi olaraq bedii tedbirler o cumleden klassik musiqi silsilesi enenevi xalq reqsleri caz pop ve rok musiqisinin canli konsertleri teskil edir 2017 ci ilden Irevanda uc ticaret merkezi var 2012 ci ilin oktyabrinda acilan Dalma Garden Mall 2014 cu ilin fevralinda Yerevan Mall ve 2016 ci ilin martinda Rossia Mall Mercer terefinden aparilan ve 2019 cu ilde nesr olunan beynelxalq arasdirma Yerevanin Zaqafqaziyanin diger paytaxt seherlerinden daha yuksek heyat keyfiyyeti teklif etdiyini mueyyen etdi BelediyyelerIrevan on iki inzibati rayona վարչական շրջան varcakan srĵan bolunur her biri secilmis bir rehberdir Irevanin 12 rayonunun umumi sahesi 223 kvadrat kilometrdir Qardaslasmis seherlerParis Fransa Nitsa Fransa Marsel Fransa Lion Fransa Moskva Rusiya Hesterxan Rusiya Budapest Macaristan Buenos Ayres Argentina Varsava Polsa Venesiya Italiya Havana Kuba Qrozni Rusiya Cakarta Indoneziya Cidde Seudiyye Erebistani Malayziya Dubay BEE Albaniya Isfahan Iran Kabil Efqanistan Qazan Rusiya Ufa Rusiya Qahire Misir Karakas Venesuela Koln Almaniya Ruminiya Odessa Ukrayna Os Qirgizistan Plovdiv Bolqaristan Praqa Cexiya Cenubi Koreya Rabat Merakes Rio de Janeyro Braziliya Semerqend Ozbekistan Sankt Peterburq Rusiya 1990 Sarayevo Bosniya ve Herseqovina Sian Cin Yaponiya Skopye Makedoniya Respublikasi Stokholm Isvec Strasburq Fransa Tbilisi Gurcustan Florensiya Italiya Xartum Sudan Hyuston ABS Banqlades Sanxay Cin Simkent Qazaxistan Mari TurkmenistanQalereyaGoy mescidin gorunusu Hrazdan stadionu Aniplaza otelinin gorunusu Muqeddes Qriqor Lusarvic kilsesi Agri dagi ve qoynunda yerlesen Irevan yazda Muqeddes tanri anasi kilsesi Yeni Irevan parkinin gece gorunusu Dalma Garden ticaret merkezi ve arxasinda Agri dagi TsitsernakaberdIstinadlarBu meqaledeki istinadlar muvafiq istinad sablonlari ile gosterilmelidir https www yerevan am am our city archINFORM alm 1994 https armstat am file article population 01 22 pdf Ibrahim Bayramov Qedim Azerbaycan seheri Irevan 2024 02 18 at the Wayback Machine Elmi redaktor filologiya elmleri doktoru professor Mahire Huseynova filologiya uzre felsefe doktoru Eziz Elekberli Ankara IKSAD 2023 210 s S 10 ISBN 978 625 367 356 7 Ibrahim BAYRAMOV filologiya elmleri doktoru https 1905 az ir C9 99van s C9 99h C9 99ri v C9 99 onun tarixi haqqinda az Archived from the original on 5 May 2023 Istifade tarixi 03 may 2023 Vasif QAFAROV AMEA nin Tarix Institutunun Azerbaycan Cumhuriyyeti tarixi sobesinin aparici elmi iscisi Azerbaycanlilara qarsi soyqirimi tarixi ve konsepsiyasi elmi qrupunun rehberi tarix uzre felsefe doktoru https science gov az az news open 23494 az Archived from the original on 2 May 2023 Istifade tarixi 03 may 2023 Xarici kecidlerOfficial website erm ing rus Irevan Seheri az rus Irevan qedim turk yurdudurHemcinin baxIrevan xanligi