Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Zəngi çayı və ya Razdan çayı (erm. Հրազդան գետ və ya erm. Զանգու գետ) — İrəvan quberniyasının Eçmiadzin, Novobayazid və İrəvan qəzalarında çay adı
| Zəngi çayı | |
|---|---|
| azərb. Zəngi çayı, erm. Հրազդան գետ | |
 | |
| Ölkə |  Ermənistan |
| Region | |
| Mənbəyi | Göyçə gölü |
| • Yüksəkliyi | 1 926 m |
| Mənsəbi | Araz çayı |
| • Yüksəkliyi | 826 m |
| Uzunluğu | 141 km |
| Su sərfi | 17,9 m³/s |
| Su hövzəsi | Araz→Kür→Xəzər |
| Hövzəsinin sahəsi | 2 560 km² |
| | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Haqqında
Zəngibasar toponimi tarixi şəxsiyyət Zəngi ibn Mədudun hidronimləşmiş adı ilə bağlıdır. Tarixi mənbələrə görə, "Təxti-Süleyman"dan əvvəl Zəngi çayına Çıldırçay demişlər. Qızıl Arslanın dövründə "İrəvan Çuxuruna" vassal təyin edilən Zəngi adını bu çaya verib özünü əbədiləşdirməyə nail olmuşdur. Bəzi tədqiqatçıların gəldikləri qənaətə görə, Zəngi çayı başlanğıcını dəniz səviyyəsindən hündürlükdə yerləşən və qədim adı türk mənşəli "Çıldır" olan Göyçə gölündən götürüb aşağı axdıqca zəng səsi çıxarır. Elə bu çılğınlığına görə də ona "zəng" adı verilmişdir. Xatırlatmaq yerinə düşər ki, bu çay Ağrı dağı düzənliyindəki yatağından çıxaraq aşıb-daşır, ətraf düzənliyi su basır. Zəngibasar adının isə bununla bağlı olduğunu güman etmək olar. Zəngi çayının balıq sərvəti çox olmuşdur. Çaydakı ala balıq isə bu sərvətin tacı sayılırdı. Ceyms Moriyer yazırdı ki, bu balıq Xəzər dənizindən gətirilən qızıl balığa bərabər tutulur. Göründüyü kimi, çayın sərvəti elə bu torpağın sərvəti qədər zəngindir. Zəngi çayından xüsusi kanallar vasitəsilə Zəngibasar bölgəsinin Zəhmət, Qaraqışlaq, Dəmirçilər, Rəhimabad, Mehmandar, Çobankərə, Ağca Qışlaq, Hacıelyas, Aşağı və Yuxarı Nəcili, Zəngilər, Şollu, Dəmirçi və Sarvanlar kəndlərinin əkin sahələri su ilə təmin olunurdu. Çobankərədən keçən kanal Xatın arxı ilə Eçmiədzin ərazisində birləşirdi. Xatın arxını isə 1670–1680-ci illərdə İrəvan hakimi Səfiqulu xanın arvadı Xatın xanım çəkdirmişdir. Məhz bu səbəbdən əhali həmin kəndləri Yuxarı və Aşağı Xatın arxı, suvarma kanalını isə Xatın arxı adlandırmışdır. İrəvan quberniyasında, indiki Ermənistanda çay adıdır. Bu çay başlanğıcını Göyçə gölündən götürür. Axta (Razdan), Sevan rayonlarından, İrəvan şəhərindən, Zəngibasar (Masis) rayonunun ərazisindən axıb Araz çayına tökülür.
Tarixi adı haqqında, toponimi
Çayın adı qıpçaqların zəngi tayfasının adı əsasında əmələ gəlmişdir. Etnohidronimdir. Tarixi Azərbaycan torplaqlarında məskunlaşdan ermənilər çayın adını dəyişdirərək Razdan qoyublar.
"Zəngiçay" formasında 1728-ci ilə aid türkcə arxiv sənədində və XVII əsrə aid erməni mənbələrində çəkilir . Göycədən axaraq Araza tökülür. Çayın digər adı — Razdandır. Hrazdan formasında V əsrdən mə'lumdur (Moisey Xorenasi, II kitab, 11-ci fəsil). XVIII əsrdə yaşamış Arakel Davrijetsi Eçmiadzin katalikosu Davidin şah I Abbasa dediklərini belə vermişdir: "Padşahum, Zanki çayında mana bir içum su vermadilar". Azərbaycanda Ismayıllı rayonunda Zəngiçay adı ilə eynidir. Qobustanın Cəmcəmli kəndinin cənub qərbində Zəngidərə (Qaradərə) və Dağlıq Şirvanda Zən-gidərə vardır. Bu toponimdə zəngi "qara", "həbəş" mə'nasındadır, çünki çay Zəngidərədən (Qaradərədən) axır.
Mənbə
- ASE, VIII cild, Bakı, 1984-cü il, səh. 75 Qızıl Arslanın dövründə "İrəvan Çuxuruna" vassal təyin edilən Zəngi adını bu çaya verib özünü əbədiləşdirməyə nail olmuşdur.
İstinadlar
- Акведук // Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası: [10 ҹилддә]. I ҹилд: А—Балзак. Бакы: Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксијасы. Баш редактор: Ҹ. Б. Гулијев. 1976. С. 200.
- Пагирев Д.Д. Алфавитный указатель к пятиверстной карте Кавказа. 1913. Тифлис.
- Еремеев Д.Е. Происхождение юрюков и туркмен Турции и основные этапы их истории. “Этнические процессы и состав населения в странах Передней Азии”. М.,. 1963.
- PDF versiyası. // Qərbi Azərbaycanın türk mənşəli toponimləri. Müəllifi: İ. M. Bayramov; Redaktorları: B. Ə. Budaqov, H. İ. Mirzəyev, S. A. Məmmədov. Bakı: "Elm" nəşriyyatı, 696 səh.
- Sümər Faruq. Oğuzlar, Bakı, "Yazıçı", 1992. s. 123, 257
- 256, s.26
- . 2020-09-28 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-05-14.
- İrəvan əyalətinin icmal dəftəri. . Bakı. 1996.
- Геюшев Р.Б. О Хотаванском храме и его надписях. Изв. АН Азерб. ССР. Серия истории, философии и права. № 3. 1972.
- Аракел Даврижеци. Книга историй. М.,. 1973.
- Yusifov Y., Kərimov S. Toponimikanın əsasları. Bakı. 1987.
- Будагов, Б. Ә.; Гејбуллајев, Г. Ә. Зәнҝичај // Ермәнистанда Азәрбајҹан мәншәли топонимләрин изаһлы лүғәти. Бакы: Оғуз ели. 1998. 452 с.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu adin diger istifade formalari ucun bax Zengi Zengi cayi ve ya Razdan cayi erm Հրազդան գետ ve ya erm Զանգու գետ Irevan quberniyasinin Ecmiadzin Novobayazid ve Irevan qezalarinda cay adiZengi cayiazerb Zengi cayi erm Հրազդան գետOlke ErmenistanRegion ErmenistanMenbeyi Goyce golu Yuksekliyi 1 926 mMensebi Araz cayi Yuksekliyi 826 mUzunlugu 141 kmSu serfi 17 9 m sSu hovzesi Araz Kur XezerHovzesinin sahesi 2 560 km menbeyi mensebiArpa cayi Azerbaycanin fiziki xeritesinde 40 00 02 sm e 45 33 04 s u 39 28 14 sm e 44 56 54 s u Vikianbarda elaqeli mediafayllarHaqqindaZengibasar toponimi tarixi sexsiyyet Zengi ibn Medudun hidronimlesmis adi ile baglidir Tarixi menbelere gore Texti Suleyman dan evvel Zengi cayina Cildircay demisler Qizil Arslanin dovrunde Irevan Cuxuruna vassal teyin edilen Zengi adini bu caya verib ozunu ebedilesdirmeye nail olmusdur Bezi tedqiqatcilarin geldikleri qenaete gore Zengi cayi baslangicini deniz seviyyesinden hundurlukde yerlesen ve qedim adi turk menseli Cildir olan Goyce golunden goturub asagi axdiqca zeng sesi cixarir Ele bu cilginligina gore de ona zeng adi verilmisdir Xatirlatmaq yerine duser ki bu cay Agri dagi duzenliyindeki yatagindan cixaraq asib dasir etraf duzenliyi su basir Zengibasar adinin ise bununla bagli oldugunu guman etmek olar Zengi cayinin baliq serveti cox olmusdur Caydaki ala baliq ise bu servetin taci sayilirdi Ceyms Moriyer yazirdi ki bu baliq Xezer denizinden getirilen qizil baliga beraber tutulur Gorunduyu kimi cayin serveti ele bu torpagin serveti qeder zengindir Zengi cayindan xususi kanallar vasitesile Zengibasar bolgesinin Zehmet Qaraqislaq Demirciler Rehimabad Mehmandar Cobankere Agca Qislaq Hacielyas Asagi ve Yuxari Necili Zengiler Sollu Demirci ve Sarvanlar kendlerinin ekin saheleri su ile temin olunurdu Cobankereden kecen kanal Xatin arxi ile Ecmiedzin erazisinde birlesirdi Xatin arxini ise 1670 1680 ci illerde Irevan hakimi Sefiqulu xanin arvadi Xatin xanim cekdirmisdir Mehz bu sebebden ehali hemin kendleri Yuxari ve Asagi Xatin arxi suvarma kanalini ise Xatin arxi adlandirmisdir Irevan quberniyasinda indiki Ermenistanda cay adidir Bu cay baslangicini Goyce golunden goturur Axta Razdan Sevan rayonlarindan Irevan seherinden Zengibasar Masis rayonunun erazisinden axib Araz cayina tokulur Tarixi adi haqqinda toponimiCayin adi qipcaqlarin zengi tayfasinin adi esasinda emele gelmisdir Etnohidronimdir Tarixi Azerbaycan torplaqlarinda meskunlasdan ermeniler cayin adini deyisdirerek Razdan qoyublar Zengicay formasinda 1728 ci ile aid turkce arxiv senedinde ve XVII esre aid ermeni menbelerinde cekilir Goyceden axaraq Araza tokulur Cayin diger adi Razdandir Hrazdan formasinda V esrden me lumdur Moisey Xorenasi II kitab 11 ci fesil XVIII esrde yasamis Arakel Davrijetsi Ecmiadzin katalikosu Davidin sah I Abbasa dediklerini bele vermisdir Padsahum Zanki cayinda mana bir icum su vermadilar Azerbaycanda Ismayilli rayonunda Zengicay adi ile eynidir Qobustanin Cemcemli kendinin cenub qerbinde Zengidere Qaradere ve Dagliq Sirvanda Zen gidere vardir Bu toponimde zengi qara hebes me nasindadir cunki cay Zengidereden Qaradereden axir MenbeASE VIII cild Baki 1984 cu il seh 75 Qizil Arslanin dovrunde Irevan Cuxuruna vassal teyin edilen Zengi adini bu caya verib ozunu ebedilesdirmeye nail olmusdur IstinadlarAkveduk Azerbaycan Sovet Ensiklopediyasi 10 ҹilddә I ҹild A Balzak Baky Azәrbaјҹan Sovet Ensiklopediјasynyn Bash Redaksiјasy Bash redaktor Ҹ B Guliјev 1976 S 200 Pagirev D D Alfavitnyj ukazatel k pyativerstnoj karte Kavkaza 1913 Tiflis Eremeev D E Proishozhdenie yuryukov i turkmen Turcii i osnovnye etapy ih istorii Etnicheskie processy i sostav naseleniya v stranah Perednej Azii M 1963 PDF versiyasi Qerbi Azerbaycanin turk menseli toponimleri Muellifi I M Bayramov Redaktorlari B E Budaqov H I Mirzeyev S A Memmedov Baki Elm nesriyyati 696 seh ISBN 5 8066 1452 2 Sumer Faruq Oguzlar Baki Yazici 1992 s 123 257 256 s 26 2020 09 28 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2012 05 14 Irevan eyaletinin icmal defteri Baki 1996 Geyushev R B O Hotavanskom hrame i ego nadpisyah Izv AN Azerb SSR Seriya istorii filosofii i prava 3 1972 Arakel Davrizheci Kniga istorij M 1973 Yusifov Y Kerimov S Toponimikanin esaslari Baki 1987 Budagov B Ә Geјbullaјev G Ә Zәnҝichaј Ermәnistanda Azәrbaјҹan mәnshәli toponimlәrin izaһly lүgәti Baky Oguz eli 1998 452 s Zengi cayi