Qara Yanvar, bəzən Qanlı Yanvar və ya 20 Yanvar faciəsi — 1990-cı il yanvarın 19-dan 20-nə keçən gecə saat 23:30-da Sovet İttifaqı qoşunları SSRİ Ali Sovetinin Rəyasət Heyətinin "Bakı şəhərində fövqəladə vəziyyət elan edilməsi haqqında" Fərmanına uyğun olaraq və siyasi müxalifət nümayəndələrinin təşkil etdiyi kütləvi iğtişaşların qarşısını almaq üçün SSRİ Konstitusiyasının 14-cü maddəsinin 119-cu bəndini rəhbər tutaraq Bakı şəhərinə daxil oldular. Respublikada vəziyyətin sabitliyinin pozulması dövrü ilk növbədə Ermənistanla Azərbaycan arasında Qarabağla bağlı ərazi mübahisəsi ilə bağlı olmuşdur. Bu, regionda idarəolunmaz vəziyyətlərin, o cümlədən etnofobiya təzahürlərinin yaranmasına səbəb olmuşdur. 1989-cu ilin iyulunda Azərbaycan Xalq Cəbhəsi siyasi təşkilatı Azərbaycan milli hərəkatının rəhbəri oldu. Bunun fonunda 1990-cı il yanvarın əvvəlində və ortalarında ermənilərlə azərbaycanlılar arasında toqquşmalara çevrilmiş Bakıda kommunist hökumətinə qarşı ölkədə kütləvi nümayişlər keçirildi. Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin o vaxtkı sədri Ayaz Mütəllibovun 1989-cu il dekabrın 25-də yazdığı xatirələrə əsasən, respublika KP MK-nın birinci katibi Əbdürəhman Vəzirov onu çağırıb: "O dedi ki, fəlakət yaranır və biz Moskvadan kömək istəməliyik. Bizim Daxili İşlər Nazirliyinin dəbilqə və dəyənəklə təchiz olunmuş öz daxili qoşunlarımız yox idi. Onlar ancaq Moskvadan gələn əmrlərə əməl edirdilər. Biz Daxili İşlər Nazirliyinə və Nazirlər Şurasına qoşun göndərməyi xahiş etdik, əks halda böyük fəlakət baş verə bilər". SSRİ Kommunist Partiyasının baş katibi Mixail Qorbaçov və müdafiə naziri Dmitri Yazov Azərbaycan istiqlal hərəkatının Sovet Azərbaycanı hökumətini devirmək cəhdlərinin qarşısını almaq üçün hərbi vəziyyətin zəruri olduğunu müdafiə edirdilər. Sovet qoşunları gələnə qədər Xalq Cəbhəsi artıq faktiki olaraq ölkənin bir sıra rayonlarına nəzarət edirdi. Fövqəladə vəziyyət elan olunana qədər 82 nəfər ölüb, 21 nəfər yaralanıb. Yanvarın 20-də fövqəladə vəziyyət elan edildikdən sonra və sonrakı günlərdə daha 21 nəfər həlak olub. Daha 8 nəfər fövqəladə vəziyyət elan olunmayan ərazilərdə — yanvarın 25-də Neftçalada, 26-da isə Lənkəranda həlak olub.
Qara Yanvar | |||
---|---|---|---|
Tarix | 19–20 yanvar 1990-cı il | ||
Yeri | Bakı, Azərbaycan SSR | ||
Nəticəsi | 131–170 nəfər mülki şəxsin qətlə yetirilməsi | ||
Münaqişə tərəfləri | |||
| |||
Komandan(lar) | |||
| |||
Ümumi itkilər | |||
| |||
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar |
Sovet Ordusu qoşunlarının Bakıya və Azərbaycanın rayonlarına qanunsuz daxil olması nəticəsində 131 nəfər həlak olmuş, 400 nəfər həbs edilmiş, 744 nəfər yaralanmış, 4 nəfər itkin düşmüşdür. Hərbçilərin yandırıcı güllələrdən açdığı yanğın nəticəsində 200 ev və mənzil, 80 minik avtomobili, o cümlədən təcili tibbi yardım maşınları, dövlət və şəxsi əmlak dağıdılıb. Ölənlər arasında qadınlar, uşaqlar və qocalar, Fövqəladə Hallar Nazirliyinin əməkdaşları və polislər də var. 1990-cı il yanvarın 22-də AzSSR Ali Sovetinin növbədənkənar sessiyası keçirildi və orada baş vermiş hadisələrə siyasi qiymət verildi. Azərbaycan SSR Ali Sovetinin hadisələri araşdıran Komissiyasının Bəyanatında qeyd edilirdi ki, müttəfiq hakimiyyət orqanları Azərbaycan SSR-in suveren hüquqlarına etinasız yanaşır, SSRİ-nin yaradılması haqqında Müqavilənin şərtlərini, SSRİ Konstitusiyasını və Azərbaycan SSR Konstitusiyasını pozurlar. Yanvarın 22-də ölənlərin dəfn mərasimi keçirilib. Bu hadisələr Azərbaycan tarixinə "Qara Yanvar" kimi daxil olub, 20 Yanvar isə respublikada qeyri-iş günü olub.
Zəmin
1988-ci ildə Azərbaycan SSR Sovet İttifaqının ən konservativ respublikalarından biri idi və siyasi dissidentlər üçün burada yer yox idi. Ermənistan SSR-də də partiya iyerarxiyasının böyük hissəsi yeni millətçi hərəkatla əməkdaşlıq etmək arzusunda olduğundan, burada millətçilər hakimiyyəti daha asanlıqla ələ keçirdilər. Azərbaycanda hakimiyyət və müxalifət arasında kompromis üçün heç bir əsas yox idi, həm də respublikanın gələcək taleyi barədə onlar fərqli fikirdə idilər. Fikir ayrılığının digər səbəbi rusdilli kosmopolit Bakı ziyalıları ilə respublikanın digər əhalisini bir-birindən ayıran uçurum idi. "Alimlər klubu"nun bəzi iştirakçıları partiya üzvləri idilər. Millətçiliyi təbliğ edən və Mixail Qorbaçovun perestroykaya maraq göstərməyən radikal ictimai xadimlər onlara nifrət edirdilər. İki ən məşhur radikal – tarixçi Etibar Məmmədov və həmkarlar ittifaqı fəalı Nemət Pənahov 1940-cı illərdə Ermənistanı tərk etmiş azərbaycanlı ailələrindən idilər. Hökumət və parçalanmış müxalifət "oyunun qaydalarını" razılaşdıra bilmədiklərindən, hakimiyyət uğrunda mübarizə uzun sürdü. Sonda, 1990-cı ilin yanvarında Bakıda rəsmi Moskva və Azərbaycan Xalq Cəbhəsi arasında qanlı qarşıdurma baş verdi. Sovet rəhbərliyi SSRİ tarixində ilk dəfə sovet şəhərinə qoşun yeritdi.
Qara Yanvar başlayanda kütləvi zorakılığın həyəcan doğuran əlamətləri artıq sezilirdi: hüquq-mühafizə orqanları tərəfindən müdafiəsiz qalmış ermənilər; Xalq Cəbhəsində mötədillərin radikallar tərəfindən sıxışdırılması; hakimiyyəti əlindən verən və yenidən özünə qaytarmağa can atan yerli partiya rəhbərliyi; Azərbaycanın Sovet İttifaqı tərkibindən çıxmasına imkan verməmək üçün hər bir addıma hazır olan Moskva rəhbərliyi.Qarabağdan gələn xəbərlər vəziyyəti daha da gərginləşdirirdi. Yanvarın 9-da Ermənistan parlamenti Dağlıq Qarabağı öz büdcəsinə daxil etmək qərarına səs verdi və əlbəttə ki, bu addım azərbaycanlıları qəzəbləndirdi. Qarabağın şimalında – Xanlar və Şaumyan rayonlarında ermənilərlə azərbaycanlılar arasında toqquşmalar baş verdi, insanlar girov götürüldü, daxili qoşunların dörd əsgəri öldürüldü.
Yanvarın 6–7-də Xalq Cəbhəsi parçalandı. Mötədil baxışlarına sadiq qalan ziyalılardan ibarət kiçik qrup təşkilatın tərkibindən çıxdı və Leyla Yunus və Zərdüşt Əlizadənin rəhbərliyi altında Azərbaycan Sosial Demokrat Partiyasını yaratdı. Cəbhənin tərkibində qalanlar isə Lenin meydanında kütləvi nümayişlərə başladılar, lakin onlar da artıq iki dəstəyə bölünmüşdülər. Moskvadan Bakıya daha bir neçə min nəfərlik daxili qoşun kontingenti göndərildi. Yanvarın 11-də Xalq Cəbhəsinin bir qrup radikalı Lənkəran şəhərində bir neçə inzibati binanı zəbt etdi və hakimiyyəti ələ keçirdi. İki gün sonra vəziyyəti aydınlaşdırmaq üçün hadisə yerinə göndərilmiş "Bakinski raboçi" qəzetinin müxbiri şəhərdə sovet hakimiyyətinin devrilməsinin şahidi oldu:
Mən əvvəlcə şəhər partiya komitəsinin birinci katibi Y.Rzayevlə görüş təyin etdim və sonra raykomun binasına getdim. Lakin qapıda silahlı adamlar durmuşdu. Məni içəri buraxmadılar və onlardan biri mənə yaxınlaşıb dedi: "Raykom artıq yoxdur. Burda heç kim işləmir. İçəri girməyə icazə verilmir. |
Yanvarın 12-də Viktor Polyaniçko yeni təzadlı plan irəli sürdü. Onun Xalq Cəbhəsi ilə apardığı danışıqlarının nəticəsində respublika sərhədlərini erməni təcavüzündən qorumaq üçün Azərbaycanda "Milli Müdafiə Şurası"nın yaradılacağı bəyan olundu. Komitənin beş liderindən dördü Xalq Cəbhəsinin radikal qanadını təmsil edirdilər və əsl mənada Azərbaycanda kommunist partiyası rəhbərliyinin qəddar düşmənləri idilər. Onlardan ikisi – Nemət Pənahov və Rəhim Qazıyev yerli televiziyada çıxış etdilər. Pənahov bəyan etdi ki, Bakı evsiz qaçqınlarla doludur, lakin minlərlə erməni hələ də rahatlıq içində yaşayır, bununla da o, əhalini ermənilərə qarşı yönəlmiş zorakılığa təhrik etdi.
Ermənilər Bakıdan qovulduqdan sonra Moskva və Xalq Cəbhəsi arasında münasibətlərə aydınlıq gətirməyin məqamı çatdı. Hələ basqınlar bitməmiş, yanvarın 14-də vəziyyəti nəzarətə almaq üçün Qorbaçovun yaxın siyasi silahdaşı Yevgeni Primakovun başçılığı ilə Siyasi Büronun nümayəndə heyəti Bakıya gəldi. Şəhər kənarında kazarmalarda yerləşdirilmiş çoxminli qoşunlara şəxsən komanda etmək üçün SSRİ müdafiə naziri Dmitri Yazov həmçinin bura gəldi. Dağlıq Qarabağda, Azərbaycanın və Ermənistanın sərhədyanı rayonlarında və Gəncədə fövqəladə vəziyyət tətbiq etmək qərarı verildi, lakin nədənsə bu qərar Bakıya şamil olunmadı.
Bakı küçələrində millətçi hərəkatın fəalları ağalıq edirdilər. Şəhər kənarındakı əsgər kazarmalarına aparan yollarda onlar yük maşınlarından və beton bloklardan barrikadalar qurmuşdular. Yanvarın 17-də onlar Mərkəzi Komitənin binası önündə bütün yolları bağlayıb, fasiləsiz mitinqə başladılar. Binanın önündə dar ağacı peyda oldu, lakin onun əsl məqsədi – hədə-qorxu və ya həqiqi edam aləti olması – elə də sirr olaraq qaldı. Moskva emissarları və Xalq Cəbhəsinin rəhbərliyi üstüörtülü oyun aparırdılar. Etibar Məmmədovun sözlərinə görə, Primakov Azərbaycanın Sovet İttifaqı tərkibindən çıxmasına razı olmayacağı haqqında onlara xəbərdarlıq etdi və qoşun yeridəcəyinə işarə etdi:
Primakov mənə dedi ki, "Siz müstəqilliyin bir addımlığındasınız". |
Lakin qoşunları yeritmək haqqında qərar hələ qəbul edilməmişdi. Bəzi mənbələrə görə, Primakov Qorbaçova zəng edib onu razı salmağa çalışırdı ki, hərbi müdaxiləyə icazə verməsin.
Bakıya hücum
Hücumun gedişi
Nəhayət, Qorbaçov və onun güc nazirləri yanvarın 19-dan 20-nə keçən gecə Bakıya qoşun yeritməyi qərarlaşdırdılar. Gecəyarı fövqəladə vəziyyət tətbiq olundu. Lakin şəhər sakinləri bundan xəbərsiz idilər, çünki axşam saat 7:30-da televiziya stansiyasınin enerji bloku partladıldığından televiziya yayımı kəsilmişdi. Bu təxribatı çox güman ki, xüsusi xidmət orqanları təşkil etmişdilər. Nəticədə, bakılıların əksəriyyəti fövqəladə vəziyyət barədə yalnız səhər saat 5:30-da Mirzə Xəzərin səsi ilə Azadlıq Radiosundan və vertolyotlardan atılmış vərəqələrdən xəbər tuta bildilər.
Lakin artıq çox gec idi. Gecəyarıdan çox keçməmiş əsgərlər və tanklar hərbi hissədən çıxıb şəhərə tərəf irəlilədilər. Şəhərə cənub tərəfdən daxil olan qoşunların böyük hissəsi yerli qarnizonlardan idi və şəhərə atəş açmadan girə bildilər. Şimaldan gələn qoşunlar şəhərə elə daxil oldular ki, elə bil Bakı düşmən əlində idi. Tanklar yollardakı avtomobilləri və hətta təcili yardım maşınlarını basaraq barrikadalardan keçirdi. Şahidlərin sözlərinə görə, əsgərlər qaçan adamları atəşə tutur, yaralıları süngüləyir və güllələyirdilər. Dinc sakinlərlə dolu avtobus gülləbaran edildi, bir çox sərnişinlər, o cümlədən on üç yaşlı Larisa Məmmədova qətlə yetirildi.
SSRİ tarixində ilk dəfə idi ki, Sovet Silahlı Qüvvələri Sovet şəhərinə — Bakıya hərbi müdaxilə etdilər. Bu, həm Azərbaycan, həm də Sovet İttifaqı üçün böyük faciə oldu. Ordu hissələri cəmi bir neçə saat ərzində şəhəri tam nəzarətə aldı və Moskvanın hakimiyyəti bərpa edildi. Lakin Moskva məhz elə 1990-cı il yanvarın 20-də Azərbaycanı itirdi.
20 yanvar deputat istintaq komissiyasının məlumatına görə, Bakıda olan Sovet qoşunları 1990-cı il yanvarın 19-dan 20-nə keçən gecə əsasən beş istiqamətdə hərəkət edirdi.
Binə — Qala marşrutu
Sovet qoşunlarının Binə-Qala yolu ilə hərəkəti 1990-cı il yanvarın 19-u saat 22:00 radələrində başlayıb. Azərbaycan xalqı ilk qurbanlarını da elə Binə-Qala yolunda verib. Həmin istiqamətdən Bakıya doğru hərəkət edən qoşunların qarşısını keçmiş "Komsomol" dairəsində dinc əhalinin barrikadası kəsib. Gecə saat təqribən 11 radələrində barrikadanı yaran qoşun "Komsomol" dairəsində təcili yardım maşınlarına da atəş açıb. Təcili yardım maşınında olan həkim Aleksandr Marxevka yaralılara tibbi yardım göstərmək istəyərkən həlak olub.
Salyan kazarmasından hərəkət
Yanvarın 16-dan Biləcəridən Bakı şəhərinə gələn yolda, o zamankı "İskra" zavodunun qarşısında piket qurulmuşdu. Piketin iştirakçıları qoşunların şəhərə gəlməyinin qarşısını almaq istəyirdi. Yanvarın 20-si tanklar birinci Salyan kazarması tərəfdən hücuma keçdi. Hərbçilərdən çoxu Stavropol vilayətindən gəlmişdi. Bir tank Suvorov (indiki 20 yanvar) küçəsilə Tbilisi prospektinin kəsişdiyi yerdən tramvay xəttinin üzərindən gəldi. İnsanların dağılması üçün bir zabit danışmaq istədi. Camaat onlardan geri dönməyi tələb etdikdə, mübahisə yarandı. 5–6 dəqiqəlik mübahisədən sonra tankdan piket iştirakçıların üstündən qarşıdakı binaya atəş açdılar. Camaat tankların qarşısında oturdu. Hərbçilər piketçilərə qaz bombaları (şaşkaları) atdılar və ətrafı tüstü bürüdü. Piketçilər qazdan boğulduğuna görə, yerlərindən qalxıb dağılışmaq istəyirdi. Lakin hərbçilər onlara arxadan atəş açdı.
Salyan kazarmasından saat 23:50 radələrində ağır texnikanın müşayiəti ilə çıxan qoşun Bakının tutulmasında müstəsna xidmətlər göstərib. Kazarmanın girişini əliyalın insanlar kəsdiyindən qoşun divarı uçuraraq hərəkət edib. Salyan kazarmasının qarşısında 20-yə qədər mülki insan öldürülüb. Bundan sonra qoşun üç istiqamətdə hərəkət edib. Birinci istiqamət köhnə avtovağzal, ikinci istiqamət "20 Yanvar" meydanı, üçüncü istiqamət isə keçmiş "Kimyaçılar Evi"-nin yanı ilə metronun Elmlər Akademiyası metrostansiyası stansiyasının qarşısı olub. Sonradan həmin qoşunun bəzi bölmələri keçmiş Mərkəzi Komitə, indi isə Prezident Administrasiyasının binasının qarşısına qədər hərəkət edib. Gecə saat 1-ə qalmış Mərkəzi Komitənin yanından keçən qoşunlar ora toplaşmış insanları dağıtmağa bir elə də cəhd göstərməyib.
Səhər saat 9 radələrində isə Mərkəzi Komitənin binası qarşısında qoşunların hərəkətini dayandırmaq üçün Anar Qəribov adlı bir şəxs özünü -in altına atıb. 7 gün koma vəziyyətində qalan bu şəxs xoşbəxtlikdən vəfat etməyib.
"Qurd qapısı" marşrutu
"Qurd qapısı" istiqamətindən isə Sovet qoşunları saat 00:00 radələrində hərəkət etməyə başlayıb. Badamdar yolunu kəsən bu qoşun hissələri də sonradan üç istiqamətdə hərəkət edib. Birinci istiqamət metronun "Elmlər Akademiyası" stansiyası, ikinci istiqamət keçmiş "Sovetski" küçəsi, üçüncü istiqamət isə Ali Sovetin qarşısı olub.
Sumqayıt — "Nasosnı" marşrutu
Gecə saat 12-yə qalmış həmin istiqamətdən də hərəkət edən qoşunlar həm Biləcəri yolunda qurulan barrikadanı uçuraraq bu qəsəbəyə, həm də Bakıya daxil olub. Biləcəri qəsəbəsində, "Şamaxinka" deyilən ərazidə və keçmiş "XI Qızıl Ordu", indiki "20 Yanvar" meydanında çoxsaylı ölənlər, yaralananlar olub.
İnsanların çoxu indiki metroya tərəf qaçdı ki, keçidə girsinlər. Lakin tanklar buna imkan vermədi. Qaranlıqda, ağacların arxasında, hətta ağaca çıxaraq gizlənən insanları projektorlar vasitəsilə tapıb güllələyirdilər.
Xəzər dənizində Sovet Hərbi Donanmasının hazırlıq əməliyyatları
1990-cı il yanvarın 19-u gecə saat 23-dən Xəzər dənizindəki sovet hərbi gəmiləri döyüş hazırlığı vəziyyətinə gətirilir. SSRİ Müdafiə Nazirliyinin rəhbərliyi ehtiyat edirdi ki, Bakıdakı əməliyyatlar zamanı Xəzər dənizindəki mülki Azərbaycan gəmiləri onlara mane ola bilər. 20 yanvar deputat istintaq komissiyasının məlumatlarında deyilir ki, 19-dan 20-nə keçən gecə təqribən 2 minə qədər erməni qaçqını Bakı limanından Krasnovodskiyə yola salınmalı idi. Yanvarın 20-si səhər isə Bakıda belə bir şayiə yayılmışdı ki, Sovet qoşunlarının işğalı nəticəsində öldürülən dinc sakinləri Xəzər dənizinə tökmək istəyirlər. Odur ki, yanvarın 20-i erməni qaçqınların yerləşdiyi gəmi Krasnovodskiyə doğru hərəkət etmək istəyərkən onların qarşısını mülki Azərbaycan gəmiləri kəsir. Bu aksiya təqribən iki saat çəkir. Gəmilər fasiləsiz fit səsləri ilə şəhəri lərzəyə salır. Sonradan bu aksiyada iştirak edən Azərbaycan gəmilərinin heyəti həbs edilir.
Kəşfiyyat məlumatına görə, hərbçilərin hədəfi Bakı portu idi, hara ki, "Sabit Orucov" gəmisinin AXC-inin qərargahı idi. "Sabit Orucov" gəmisi SOS! siqnalı ilə bütün dünyaya faciə barədə məlumat vermişdi. Şəhərə dənizdən hücumun qarşısını almaq üçün Azərbaycan dənizçiləri həyatlarını riskə qoyaraq bütün gəmiləri Bakı buxtasına yığmışdılar. Yanvarın 21-də saat 20:30-da iki hərbi gəminin və iki katerin müşayiəti ilə naməlum yük aparılması haqqında məlumat alan dənizçilər silahlı quldurlarla əliyalın qeyri-bərabər mübarizəyə girişmişdilər. Sovet hərbi gəmilərindən açılan atəş nəticəsində "Neftqaz-18", "Neftqaz-64", "Aktau", "Şirvan-2", "Çeleken-1", "Atlet-21", "Vodoley-4" gəmiləri ciddi zədələnmişdi.
25 yanvarda Bakı buxtasının qarşısını almaq üçün gəmilər dəniz desantları tərəfindən ələ keçirilmişdi. Xalq Cəbhəsinin müqaviməti bir neçə gün Naxçıvanda davam etsə də, tezliklə orada da susduruldu. Hərbçilər fövqəladə vəziyyəti pozan şəxslərin silahlarını alıb onları həbs etdi. Təxminən 80 AXC fəalı, o cümlədən, Xalq Cəbhəsinin sədri Əbülfəz Əliyev həbs edildi.
Qara Yanvarın qurbanları
Yanvarın 20-nə keçən gecə 131 insan öldürülmüş: onlardan 117-si azərbaycanlı, 6-sı rus, 3-ü yəhudi, 3-ü tatar; 744 adam ağır xəsarət almış; 4 şəxs itkin düşmüş; 400 nəfər isə həbs edilmişdir. Fövqəladə vəziyyət elan ediləndən sonra isə 21 nəfər qətlə yetirilmişdir. Fövqəladə vəziyyət elan edilməmiş rayonlarda – Neftçala və Lənkəranda 25–26 nəfər öldürülmüşdü. Sonradan araşdırmalar aparan Moskvadakı "Şit" ("Qalxan") adlı müstəqil hərbi qrup belə bir nəticəyə gəldi ki, Sovet ordusu sovet şəhərinin sakinlərinə qarşı əsl müharibə aparıb. Qrup hərbi əməliyyata şəxsən başçılıq etmiş müdafiə naziri Dmitri Yazova qarşı cinayət işi açmaq tələbi ilə çıxış etdi. Azərbaycan SSR Səhiyyə Nazirliyinin məlumatına görə 21, "Şit" təşkilatının araşdırmasının nəticəsinə görə isə 9 sovet əsgəri müxtəlif səbəblərdən, o cümlədən, dost atəşi nəticəsində öldürülmüşdü.
"Şit" təşkilatı ekspertlərinin hesabatında qeyd olunur:
- Adamların xüsusi qəddarlıqla və yaxın məsafədən güllələnmələri. İçərisində sərnişinlər, o cümlədən uşaqlar olan 39 nömrəli "İkarus" markalı marşrut avtobusu atəşə tutulmuşdur.
- Xəstəxanaların, təcili yardım maşınlarının atəşə tutulması. Məsələn: 67–50 АГП, 67–51 АГП, 39–97 АГС dövlət nömrə nişanlı təcili yardım maşınları tanklar ilə atəşə tutulmuşdur. Həkim A. M. Marxevka öldürülmüşdür.
- Süngü-bıçaqla qətl hadisələri. Belə qurbanlardan biri kor və milliyyətcə rus B. V. Yefimiçevdir.
- "Kalaşnikov" avtomatlarında ağırlıq mərkəzi dəyişən 5,45 mm kalibrli güllələrdən istifadə edilmişdir.
1998-ci il martın 31-də Azərbaycan Respublikasının prezidenti Heydər Əliyev 1990-cı ilin yanvarında Azərbaycanın azadlığı uğrunda şəhid olanların xatirəsini əbədiləşdirmək məqsədilə təsis edilməsi haqqında fərman vermişdir. 2000-ci il yanvarın 17-də 20 Yanvar hadisələrində şəhid olanların, itkin düşənlərin ailələrinə və əlil olan şəxslərə bir milyon Azərbaycan manatı məbləğində birdəfəlik yardım ödənilmişdir. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 1998-ci il 29 dekabr tarixli 51 nömrəli Fərmanı ilə təsdiq edilmiş "20 Yanvar Şəhidi" fəxri adı haqqında Əsasnamə"yə uyğun olaraq, daha altı nəfərə "20 Yanvar Şəhidi" fəxri adı verilmişdir.
Müstəqillik
Bu hadisə Azərbaycanda müstəqillik hərəkatını sürətləndirdi və Sovet İttifaqına ciddi zərbə vurdu. Bütün Bakı əhalisi gecə qətlə yetirilənlərin kütləvi dəfn mərasiminə toplaşdı. Onlar şəhərin hündür hissəsində salınmış Şəhidlər Xiyabanında basdırılan ilk şəhidlər oldular. Kommunist partiyasının minlərlə üzvü öz partbiletlərini yandırdı, Azərbaycan Ali Sovetinin sədri Elmira Qafarova isə "hərbi canilərin" əməllərini pislədi.
Qara Yanvar hadisələrinin əks-sədası bütün ölkəyə yayıldı. Hərbi müdaxilə Sovet İttifaqını bürüyən problemlərin öhdəsindən gələ bilməyən mərkəzin bacarıqsızlığını üzə çıxartdı. Fövqəladə vəziyyətin erməni basqınlarının qarşısını almaq üçün deyil, yalnız ermənilərin Bakını tamamilə tərk etdiklərindən sonra elan edilməsi hökumət orqanlanın tam mənəviyyatsızlığından və ya səriştəsizliyindən, ya da hər ikisindən xəbər verirdi. Xalq Cəbhəsinin meydan oxumasına hökumət orqanlanın öncə tərəddüdlü, sonra isə qəddar reaksiyası Sovet İttifaqında bir neçə bir-birindən fərqli güc mərkəzlərinin mövcudluğunu meydana çıxartdı. Bu qruplaşmaların hər birinin ayrı-ayrı məqsədləri var idi, Qorbaçov isə onların arasında götür-qoy edirdi.
Kommunist partiyası qısa müddətlik hakimiyyətə qayıtdı. Xalq Cəbhəsinin onlarla fəalı və bir az əvvəl hökumətin icazəsi ilə yaradılmış Milli Müdafiə Şurasının üzvləri həbs edildi. Etibar Məmmədov mətbuat konfransı keçirmək üçün Moskvaya gedərkən saxlanıldı. Nemət Pənahov İranda gizləndi. Naxçıvanda qarşıdurma bir neçə gün davam etdi. Sovet İttifaqında ilk dəfə birtərəfli qaydada öz müstəqilliyini bəyan edən elə məhz Naxçıvan oldu, lakin çox keçməmiş burada da Xalq Cəbhəsinin müqavimətini qırdılar. Kəskin əsəb gərginliyi keçirmiş Kommunist partiyasmın birinci katibi Əbdürrəhman Vəzirov paytaxtı tərk edib Moskvaya qaçdı, onun əvəzinə birinci katib vəzifəsinə Ayaz Mütəllibov seçildi. Polyaniçko ikinci katib vəzifəsini və "boz kardinal" statusunu özündə saxladı.
Xalqın tələbi və bir qrup deputatın təşəbbüsü ilə 1990-cı il yanvarın 22-də çağırılan Azərbaycan SSR Ali Sovetinin fövqəladə sessiyasında respublikanın əksər siyasi və dövlət rəhbərləri iştirak etməmişdilər. Sessiyaya respublika rəhbərlərinin gəlməmələri onların xalqın taleyinə biganə qaldıqlarını, törədilmiş cinayətdə bu və ya digər dərəcədə iştirak etdiklərini göstərirdi. Fövqəladə sessiya Bakı şəhərində törədilmiş faciəli hadisələrin təhqiqi üçün deputat-istintaq komissiyası yaradılması barədə qərar qəbul etmişdir. Lakin bu komissiya hadisəyə hüquqi-siyasi qiymət vermək əvəzinə, ölənlər və yaralananlar, dövlətə və ictimai təşkilatlara, vətəndaşlara vurulan ziyan haqqında informasiya xarakterli məlumatlar toplamaqla işini bitirmişdi. Bu komissiya öz rəyini faciənin törədilməsində iki il sonra – 1992-ci ildə SSRİ süqut etdikdən sonra Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin Milli Şurasına təqdim etmişdi. Milli Şura isə 20 Yanvar faciəsinə hüquqi-siyasi qiymət vermək əvəzinə, deputat-istintaq komissiyasının rəyini qənaətbəxş hesab edib, onu təsdiq etməklə kifayətlənmişdi.
1990-cı il yanvarın 24-dən 25-nə keçən gecə Azərbaycan KP MK-nın təşkilati məsələyə həsr olunmuş plenumu keçirilmişdir. Plenumda gündəliyə respublikada siyasi vəziyyətlə əlaqədar məsələ salınmış, Bakı şəhərində fövqəladə vəziyyətin tətbiqinin səbəblərini təhqiq etmək üçün komissiya yaradılmışdır. Lakin respublika kommunistlərinin ali orqanı faciəyə siyasi qiymət verməmiş, ümumiyyətlə, heç bir bəyanatla çıxış etməmişdir.
Fevralın 4-də Mütəllibov Qorbaçovla görüşmək üçün Moskvaya yollandı. Elə həmin gün "Pravda" qəzeti Heydər Əliyevi Brejnev dövrünün korrupsiyaya uğramış qalığı adlandırıb sərt ittiham atəşinə tutdu. Heç şübhəsiz, məqalənin dərc edilməsi qəsdən Mütəllibovun səfəri ilə eyni vaxta salmışdı. Bununla belə, Mütəllibov özü təsdiq etdi ki, heç nəyə baxmayaraq onun Əliyevlə görüşü baş tutdu və onlar gecə saat üçə qədər söhbət etdilər. Yeni partiya rəhbərinin rəğbətdə olmayan Əliyevlə görüşməsi Əliyevin Azərbaycanda güclü pərdəarxası sima kimi öz nüfuzunu saxladığından xəbər verirdi. Əliyevin sözlərinə görə, nümayişlərin ən qızğın çağı Qorbaçov ona zəng edib "adamlarını Bakının küçələrindən yığışdırmağı" və açıq bəyanat verməyi xahiş etmişdi. Əliyev ona cavab verdi ki, o, Moskvadadır və Azərbaycanda baş verən hadisələrlə heç bir əlaqəsi yoxdur. Əliyevə zəng edən Qorbaçov əmin idi ki, Əliyev Bakıda gizli təsir mexanizmlərinə malikdir. Əliyevin basqınlara qədər rolundan asılı olmayaraq o, Qanlı Yanvar hadisələrindən yenidən hakimiyyətə gəlmək üçün məharətlə istifadə etdi. 20 yanvar qantökməsindən sonra o, Moskvadakı Azərbaycan nümayəndəliyində mətbuat konfransı çağırdı və qoşunların Bakıya daxil olmasını pislədi.
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevin "20 yanvar faciəsinin dördüncü ildönümünün keçirilməsi haqqında" 1994-cü il 5 yanvar tarixli Fərmanında göstərilmiş və bununla əlaqədar Milli Məclisin xüsusi iclasının keçirilməsi tövsiyə olunmuşdur.
1995-ci aprelin 27-də İstanbulda Mixail Qorbaçov Qara Yanvarla bağlı bunu demişdir:
Bakıda fövqəladə vəziyyət elan etmək və oraya qoşun göndərmək mənim siyasi həyatımın ən böyük səhvi idi. |
2015-ci ildə Mixail Qorbaçov özünün yazdığı "Həyat və islahatlar" kitabındakı memuarlarında Sovet ordusunun 20 yanvarda Bakıya qanlı müdaxiləsi barədə mövqeyini qeyd edərkən yazıb. O, 20 yanvar qırğının məsuliyyətini dolayısı yolla olsa da etiraf edib. "Bu faciəli hadisədən dərs götürdüm. Hakimiyyət ekstremal situasiyada güc tətbiqindən imtina edə bilməz. Ancaq bu aksiya mütləq olaraq əsaslandırılmalı və çox sərt tədbirlərlə bağlı addım məhdudlaşdırılmalıdır. Problemin həlli yalnız siyasi yolla tapılmalıdır" -deyə Mixail Qorbaçov vurğulayıb.
Medianın işıqlandırması
ABŞ mətbuatında
ABŞ-də "Los Angeles Times" "The New York Times", "Vaşinqton Post", "", "", və digər media orqanları Qara Yanvar barədə məlumat vermişlər:
Yanvarın 20-də və 21-də təşkil edilən yürüşlər. 22-də keçirilən kütləvi dəfn mərasimi hər cür mitinqləri qadağan edən fövqəladə vəziyyətə qarşı açıqdan-açığa meydan oxumaqdır. Şəhidlər xiyabanında keçirilən dəfn mərasimi “Moskva” mehmanxanasının yuxarı mərtəbələrində yerləşdirilmiş xüsusi nəzarətçilər və snayperlər tərəfindən diqqətlə izlənilirdi. Bütün sərt maneələrə və təhlükəli nəzarətə baxmayaraq, qeyrətli insanlar şəhidlərin xatirəsinə layiq dəfn mərasiminin keçirilməsinə nail oldular. Los Angeles Times qəzeti, 23 yanvar 1990-cı il. |
Bakının işğalından sonra öz torpağına bütün varlığı ilə bağlı olan hər bir azərbaycanlının qəlbində Moskvaya və Mixail Qorbaçova qarşı dəhşətli bir nifrət hissi yaranmışdı. Vaxtilə rus imperiyasının müstəmləkəsi olan Azərbaycan indi öz suveren və demokratik hüquqlarını bərpa edir. Öz azadlıq və müstəqilliyi uğrunda mübarizə aparır. İndi adi satıcıdan tutmuş hakimiyyət nümayəndələrinədək uşaqlı-böyüklü hamı dərk edir ki, Moskva öz hüquqlarının bərpası uğrunda ayağa qalxmış milləti susdurmaq üçün Bakıya qoşun yeridib, günahsız qanlar töküb. The New York Times qəzeti, 18 fevral 1990-cı il. |
Böyük Britaniya mətbuatında
Böyük Britaniyada "The Times" qəzeti, "The Guardian" qəzeti, BBC kanalı və digər media orqanları Qara Yanvar barədə məlumat vermişlər:
Azərbaycandakı hərbi əməliyyatdan 10 gün sonra Sovet rəhbərliyi arasında ciddi ixtilafın olduğu üzə çıxdı, bu isə Sovet quruluşunun təməl sütunlarının silkələnməsi deməkdir. The Times qəzeti, 29 yanvar 1990-cı il. |
Bu dəhşətli hərbi əməliyyatı 70 illik imperiya əsarətindən qurtulmaq üçün ayağa qalxmış Azərbaycan xalqının coşqun mübarizə əzminin imperiyanın qəlbində yaratdığı qorxu xofunun nəticəsi kimi də izah etmək olar. Ordunun şəhərə hücumu zamanı günahsız insanların vəhşicəsinə güllələnməsi, tankların adamları öz tırtılları altında əzib keçməsi, qışın soyuq, şaxtalı gecəsində tonqallar ətrafında qızınan dinc azərbaycanlıların üzərinə hücuma keçərək cəsədlərini tanınmaz hala salması bütün dünya ictimaiyyəti tərəfindən nifrət və qəzəblə qarşılanıb pislənməlidir. The Guardian qəzeti, 22 yanvar 1990-cı il. |
Evening Standard qəzeti 22 yanvar sayında xəbər verir ki, azərbaycanlılar bu gün Sovet qoşunları tərəfindən qətlə yetirilmiş həmvətənlərini dəfn etmək üçün Bakı küçələri ilə Dağüstü Parka aparıblar. "Keçən gecə Yeddi Gün xəbər proqramı Bakının mərkəzi meydanında qara geyimli minlərlə insanın toplaşdığını nümayiş etdirib". "Bakı sakinləri bir-birinin ardından televiziya vasitəsilə öz tələblərini səsləndiriblər: Fövqəladə vəziyyəti aradan qaldırın və qoşunları şəhərimizdən çıxarın", qəzet yazır qəzeti, 22 yanvar 1990-cı il. |
"Azərbaycanlılar Sovet ordusu ilə növbəti raunda hazırlaşır" başlıqlı yazıda da hərbi məktəbin tələblərinin Sovet ordusuna qarşı atəş açdığı qeyd olunur. The Independent qəzeti, 22 yanvar 1990-cı il. |
"Sovet hərbi dəniz donanması keçən gecə Azərbaycan paytaxtı Bakını blokadadan azad etmək üçün yük gəmilərinə atəş açaraq batırıb. Sahildən artilleriya və tanklar da atışmaya dəstək verib". "Ticarət gəmilərinin kapitanları Bakı limanını blokadada saxlayaraq Sovet qoşunlarının Bakıdan və Azərbaycanın digər şəhərlərindən çıxarılması tələbinə dəstək göstərirdilər". Qəzet yazr ki, son atışmalar nəticəsində rəsmi məlumata görə ölənlərin sayı 99 çatıb, 43 nəfərinsə həbs edildiyi bildirilir. |
Türkiyə mətbuatında
Qafqaz qaynayır. Qırmızı Ordu Azərbaycandadır. Bakıdan gələn son xəbərlər üzücüdür. Azəri millətçiləri Sovet hərbi müdaxiləsinə qarşıdırlar. Ölənlər çoxdur. |
Vahabzadə Bakıdakı vəziyyəti belə təsvir edir: “Burada 200 mindən çox rus əsgəri var. Tanklarla ,avtomatik silahlarla xalqı qırırlar. Qadın uşaq demeden tankların altında əzirlər. Türk xalqı matəm etsin. Bütün dünya türklərini köməyə çağırırıq. 7 milyon azərbaycanlı son damla qanına qədər mübarizə aparacaq”. Cumhiriyet qazeti 21 yanvar 1990-cı il 23498 saylı nəşr. |
Beynəlxalq reaksiyalar
- 2014-cü ildə Türkiyənin Milliyətçi Hərəkat Partiyasının (MHP) İğdır millət vəkili Sinan Oğan qeyd edib ki, "20 Yanvarda Azərbaycan türklərinin müstəqilliyinin ilk məşəli yandırılıb".
Mirası
1990-cı ildə Azərbaycanın müstəqilliyi uğrunda şəhid olmuş insanların indiki Şəhidlər Xiyabanında dəfn olunması üçün ictimaiyyət tərəfindən yaradılmış dəfn komissyasının adından çıxış edən elmlər doktoru Respublika və şəhər rəhbərliyinə etdiyi müraciətə müsbət cavab verilməmişdir. Bundan sonra Azər Nəbiyev o vaxtkı 26 Bakı Komissarları adına rayonun xalq deputatları sovetinin icraiyyə komitəsinin sədri Əli Məmmədova müraciət etmişdir. Əli Məmmədov Azər Nəbiyevlə birlikdə Dağüstü parka gəlmiş və orada olan bir çox insanların iştirakı ilə bir sıra yerə baxış keçirilmiş və sonda şəhidlərin hazırda dəfn olunduğu yer məqsədəuyğun hesab edilmiş, şəhidlərin dəfn edilməsi üçün icazə verilmişdir. Yerin seçilməsində arxitektor Nəriman Əliyevin məsləhətləri nəzərə alınmışdır.
Yanvarın 20–21-də xiyabanda məzarlar qazıldı. 120-dən artıq qəbir qazıb hazırlandı. Yanvarın 21-də Azərbaycan SSR Ali Sovetinin iclası keçirildi. İclas çox gərgin şəraitdə, qızğın mübarizələrlə keçdi. İclasda Dəfn Komissiyasının üzvləri də çıxış etdilər. Dəfn Komissiyası aşağıdakı heyətdən ibarət komissiya üzvləri təşkil olundu: Qüdrət Əbdülsəlimzadə, Azər Nəbiyev, , Bağır Bağırov, , İbrahim Əliyev, Nəriman Əliyev, , , . Sonradan təklif olundu ki, Şeyxülislam Allahşükür Paşazadə də komissiyaya daxil edilsin. Qüdrət Əbdülsəlimzadə komissiyanın sədri seçilmişdi.
Səhər saat 6.00-a qədər müzakirələr aparıldı. Saat 12.00-da şəhidlərin cənazələri insanların çiyinlərində Azadlıq meydanından izdihamla paytaxtın küçələrindən keçməklə indiki Şəhidlər Xiyabanına gətirildi. Dəfn mərasimi 5 saat çəkdi. Yanvarın 22-də 51 nəfər dəfn olundu. Bunlardan 3 nəfəri 1918-ci il Mart soyqırımı zamanı şəhid olanlar idi. Onlar da adət-ənənəyə uyğun dəfn edildi. Onları İlhamla Fərizədən sonra dəfn etdilər. Hər üç məzarın üstündə 1918-ci il şəhidləri sözləri yazıldı. Sonra təzə qəbirüstü abidələr qoyulanda həmin məzarların üstündə "Naməlum" sözü yazdılar. Qara Yanvar şəhidləri içərisində bir nəfər 25 yaşlı naməlum gənc var idi və o, ən sonda dəfn olundu.
Faciənin şərəfinə Bakıda keçmiş "XI Qızıl Ordu" metrosu 20 Yanvar metrostansiyası, Suvorov küçəsi "20 yanvar" küçəsi, Bərdə rayonunda park adlandırılmışdır. 20 yanvar — Ümumxalq Hüzn Günü olduğundan, hər il Azərbaycanın idarə, müəssisə və təşkilatlarında iş günü hesab edilmir və onun əvəzinə anım mərasimi keçirilir. 2015-ci ilin 15 yanvar tarixində Pakistanın bölgəsində "20 Yanvar Şəhidləri Bulağı"nın açılışı keçirilib.
Azərbaycanda Qara Yanvara həm də poçt markası da həsr olunmuşdur.
- Qara Yanvara həsr həsr edilmiş marka.
Abidələr
1998-ci il avqustun 5-də Bakı şəhərindəki Şəhidlər Xiyabanında "Əbədi məşəl" abidə kompleksinin ucaldılması barədə Heydər Əliyev sərəncam vermişdir. 2010-cu ildə Bakının Yasamal rayonununda "20 Yanvar abidə-kompleksi"nin açılışı olub. Kompleksin üzərində faciəsi zamanı həlak olmuş 147 nəfərin adı və soyadı qızılı hərflərlə həkk olunub.
Qərənfil simvolizmi
Azərbaycanda 1990-cı ilin yanvarından bəri qərənfil matəm gülü kimi tanınır. Qərənfilin Qara Yanvarla əlaqələndirilməsinin müxtəlif versiyaları mövcuddur. Bir çoxları qərənfili o vaxt, Bakıda o vaxt ən çox əkilən gül olduğundan, faciə ilə əlaqələndirir. Digər mənbələrə görə, Məmməd Aslanın "Ağla, qərənfil ağla" şeirindən sonra gül Qara Yanvarla əlaqələndirilib. Bəzi mənbələrə görə isə o zamanlar bütün toylara qərənfil gülünü aparıbmışlar amma 20 yanvar faciəsindən sonra şəhidlərin məzarına qoymaq üçün qışda açan başqa gül yox idi deyə qərənfil qoyublar. Ona görə də o zamandan qərənfil matəm gülüdür və şəhidlərin məzarının üstünə qoyulur.
Qərənfil – şəhid qanı!
Qan götürdü dünyanı...
Ağla, inlət meydanı,
Ağla, qərənfil, ağla!
"Ağla, qərənfil ağla", Məmməd Aslan
Mədəniyyətdə
2014-cü ildə Azərbaycan Dövlət Mahnı Teatrında İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrının təqdimatında "Qalx ayağa, Azərbaycan" adlı tamaşa təqdim olunmuşdur. Meydan teatrı üslubunda hazırlanan tamaşa 20 Yanvarda Azərbaycan müstəqilliyinin həqiqətə çevrilməsi naminə qurban gedən insanların haqqını təcəssüm etdirmişdir. Həmin il yanvarın 19-da Gənc Tamaşaçılar Teatrı yazıçı-dramaturq Tamara Vəliyevanın Qara Yanvara həsr olunmuş "Mənim ağ göyərçinim" tamaşası keçirilmişdir.
Ədəbiyyatda
Bədii ədəbiyyatda Qara Yanvara çoxlu sayda ədəbi əsərlər həsr olunub.
Qara Yanvara həsr olunmuş şeirlərdən, Bəxtiyar Vahabzadənin "Şəhidlər" və "Larisa", Məmməd Aslanın "Ağla, qərənfil ağla", Xəlil Rza Ulutürkün "Qanım bayrağımdadır", Kəmalə Abiyevanın "Şəhidlər xiyabanı" lirik poemasını, Fikrət Qocanın "Şəhidlər xiyabanı" şeirini qeyd etmək olar.
Təsviri incəsənətdə
Qara Yanvar mövzusuna aid təsviri incəsənətdə Mikayıl Abdullayevin "Nakamların dəfni", Rasim Babayevin "Təcavüz", Arif Hüseynovun "Qara tağlı natürmort", Arif Ələsgərovun "20 Yanvar", İsmayıl İsmayılovun "Haqq tərəzisi", Oqtay Quliyevin "Matəm", Bayram Qasımxanlının "Faciələrimiz" (triptix) rəsmləri həsr olunub.
Kinoda
Azərbaycan kinematoqrafında 20 yanvar hadisəsinə "Qanlı Yanvar", "Boz qurdun harayı", "Azadlığa gedən yollar", "Bakıda insan ovu", "Şəhidlər və qazilər", "Qanlı Bakı", "Matəm" filmləri ithaf olunub.
Musiqidə
Qara Yanvar haqqında bir sıra mahnılar və musiqi kompoziyaları bəstələnmişdir. Onlardan Tofiq Bakıxanovun "Humayun" simfonik muğamını, qaboy ustası Kamil Cəlilovun "Zəminxarə" muğamını, Sevda İbrahimovanın "Vətən şəhidlərinə", Cövdət Hacıyevin "Şəhidlər" simfoniyası, Oqtay Kazıminin "Şəhidlər simfoniyası", Azad Zahidin "Mədhiyyə", Azər Rzayevin "Bakı 90" simfoniyası, Ramiz Mustafayevin "Bu qan yerdə qalan deyil" vokal-simfonik poeması, Mobil Babayevin "Ağlama torpağım, ağlama" kantatası, Aydın Əzim Kərimoğlunun "Qətl günü", Arif Mirzəyevin "Yanvar mərsiyyələri", Sərdar Fərəcovun "Matəm harayları" simfonik lövhəsini qeyd etmək olar. 2010-cu illərdən 20 Yanvar faciəsi və şəhidlərə həsr olunan musiqi əsərlərinin arasında Arif Mirzəyevin "Yanvar passionları" matəm messası, Nazim Quliyevin "Şəhidlər" operası və Oqtay Rəcəbovun "Çingiz" oratoriyasını qeyd etmək olar.
İri həcmli musiqi əsərləri ilə yanaşı, Qara Yanvar şəhidlərə həsr olunan çoxlu sayda mahnı və romanslar mövcuddur. Onlardan Vasif Adıgözəlovun Fikrət Qocanın sözlərinə bəstələdiyi "Bir şərqi de", Hacı Xanməmmədovun "Əlimdə sazım ağlar", Oqtay Rəcəbovun Məmməd İsmayılın sözlərinə bəstələdiyi "Qana dönən qərənfillər", Emin Sabitoğlunun Bəxtiyar Vahabzadənin sözlərinə bəstələdiyi "Şəhidlər ağısı", Mehriban Əhmədovanın Məmməd Arazın sözlərinə yazdığı "Ana millət, ata millət, ağlama", Azər Zeynalovun "Vətən harayı", Aygün Kazımovanın "Şəhidlər" mahnılarını qeyd etmək olar.
Şahidlərin yaddaşında
- D. Hüseynov – cərrah: "Mən 35 ildir cərrahiyyə əməliyyatları aparıram, işimlə əlaqədar çox dəhşətlər görmüşəm, amma belə yaralılarla həyatım boyu rastlaşmamışdım. Yanvarın 20-də daxil olan yaralıların nəinki daxili orqanları, hətta sümükləri də bircə güllə ilə dağılmışdı".
- Fuad Əliyev – patoloqoanatom: "Yanvarın 20-də, günortaya yaxın bizim morqa 85 meyit gətirildi. Onların 75-i kürəyindən güllə yarası almışdı, ikisi küt alətlərlə verilən işgəncələrdən dünyasını dəyişmişdi, altısını BTR əzmişdi, ikisi isə kəsilmiş-deşilmiş yaralardan, yəni iti alətlərlə öldürülmüşdü. Ölənlərdən birinə yaxın məsafədən altı güllə vurulmuşdu. Aydın məsələdir ki, məqsəd bu dinc insanları tam məhv etmək olmuşdu".
- M. Qasımov – Respublika Xəstəxanasının o vaxtkı baş həkimi: "Yanvarın 21-də xəstəxanada sarğılar, antibiotiklər, ağrıkəsicilər qurtardı. Bircə qan problemi yox idi, yanvarın 20-də səhər saatlarından başlayaraq insanlar dəstə-dəstə qanköçürmə stansiyasına axışırdılar. Bizim xəstəxanaya da qan verməyə gələnlər vardı – tibb bacıları və həkimlərimiz də çoxlu qan verdilər. Ağsu, Beyləqan, Şamaxı və respublikanın digər yerlərindən olan həmkarlarımız bizi dərman və əməliyyatlar üçün lazım olan digər tibbi ləvazimatlarla təmin etdilər. Moskvadan və SSRİ-nin digər şəhərlərindən heç bir yardım olmadı.
- Cahangir Atakişiyev – Respublika Xəstəxanasının həkim-uroloqu: Atışma başlayanda mən xəstəxananın damına qalxdım. Oradan XI Qızıl Ordu abidəsinin qarşısında dairə vurub atəş açaraq və insanları əzərək şəhərin müxtəlif yerlərinə istiqamət alan tanklar yaxşı görünürdü. Həmin abidənin qarşısında xeyli adam həlak oldu. Toplaşanlar tərəfindən tanklara bircə güllə də atılmadı. Qurbanların sayı çox idi, çünki abidənin qarşısındakı meydan böyük idi və tanklardan qaçıb gizlənməyə imkan yox idi. Tanklar uzaqlaşan kimi yaralıları xilas etməyə atıldıq. Gecə saat birin yarısından başlayaraq xəstəxanamıza yaralılar daxil olmağa başladı. Odlu silahla yaralananlardan başqa, qazla zəhərlənmə əlamətləri olan xəstələr də vardı ki, onlarda qusma, gözlərin sulanması, qanlı öskürək, boğulma halları müşahidə olunurdu. Skalpellə bir yaralının qarın nahiyəsini kəsən kimi, bütün əməliyyat otağı zəhərli qaz qoxusu ilə doldu. Məcburən əməliyyatı dayandırıb otağın havasını dəyişməli olduq. Səhərə qədər işlədik, yaralı axını yalnız səhər saat altıya yaxın səngidi. Tibb bacılarımızdan biri yaralıları xəstəxanaya gətirən zaman odlu silahdan açılan gülləyə tuş gəlmişdi. O vaxt bizim şöbəyə 38 yaralı daxil oldu ki, onlardan da altısı əməliyyat başlanana qədər keçindi, ikisi əməliyyat zamanı öldü. Travmatologiya şöbəsinə isə həmin gecə 40 yaralı gətirmişdilər. Hamısı gənc idi, ən böyüyünün 30 yaşı vardı.
Qalereya
- Bakıda Sovet əsgərləri, 1990-cı il
- Bakıda Şəhidlər Xiyabanı, 1990-cı il
- Bakıda Şəhidlər Xiyabanı, 1990-cı il
- Bakıda Şəhidlər Xiyabanı, 1990-cı il
- Bakıda Şəhidlər Xiyabanı, 1990-cı il
- Bakıda Şəhidlər Xiyabanı, 1990-cı il
- Qara Yanvarın 28 illiyi 20 Yanvar metrostansiyasında
İstinadlar
- "Указ Президиума Верховного Совета СССР о введении чрезвычайного положения в городе Баку (19 января 1990 г) – С.21 –2" (PDF) (rus). files.preslib.az. 2023-02-06 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2023-07-16.
- "A Glance at the Tragedy of 20 January 1990" (ingilis). vilnius.mfa.gov.az. 2023-07-19 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-07-16.
- "UPHEAVAL IN THE EAST: SOVIET UNION; Force as a Last Resort: Armed Power Salvages Moscow's Facing Authority" (ingilis). www.nytimes.com. 2023-07-15 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-07-16.
- "BlackGarden – С.353 –88" (PDF) (ingilis). fatsr.org. 2023-07-19 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2023-07-16.
- "Remembering Baku's black January tanks were crushing and shooting at everyone" (ingilis). en.currenttime.tv. 2023-07-19 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-07-16.
- "SOVIETS SAY TROOPS USED TO AVERT COUP IN BAKU" (ingilis). www.washingtonpost.com. 2017-08-28 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-07-16.
- "THE JANUARY 20 TRAGEDY" (ingilis). mod.gov.az. 2023-07-19 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-07-16.
- Jahanshir Afandiyev. "Black January in the World Press". ( ). Milliyyət Araşdırmalar Mərkəzi. . 2020-01-13 tarixində . İstifadə tarixi: .
- "20 YANVAR FACİƏSİ" (az.). supremecourt.gov.az. 2023-07-19 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-07-16.
- "STATEMENT OF THE MINISTRY OF FOREIGN AFFAIRS OF THE REPUBLIC OF AZERBAIJAN ON THE OCCASION OF THE 20 JANUARY – NATIONAL MOURNING DAY" (ingilis). diplomaticinformer.com. 2023-07-19 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-07-16.
- "BLOOD MEMORY" (ingilis). president.az. 2023-04-01 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-07-16.
- de Vaal, Tomas. (PDF). "İlay M MC". 2008. 344. ISBN . Archived from the original on 2022-04-22. İstifadə tarixi: 28 avqust 2016.
- Bakatin, "4 o p o ra b npomeAineM BpeMeHiı ("Yol keçmiş zamanda"), səh. 174.
- "Бакинский рабочий", 17 yanvar, 1990-cı il, "MepHufı HHBapı/' kitabmda yenidən dərc edilib, səh. 70-74.
- Primakovun Qorbaçovla telefon söhbətinin şahidi olan Vyaçeslav Mixaylova əsasən
- Məlikovun "Я обвиняю" ("Mən ittiham edirəm") kitabında nəşr edilmiş "Şit" ("Qalxan") həbi-analitik qrupunun hesabatından, səh. 176–179. Bəzi təfsilatlar 20 yanvar hadisələri barədə ən dolğun məlumat mənbəyi olan Məlikovun sənədlər və məqalələr toplusundan gütürülüb
- Blair, Betty. . www.azer.com. www.azer.com. Archived from the original on 2022-03-28. İstifadə tarixi: 29 avqust 2016.
- www.anspress.com. www.anspress.com. Archived from the original on 2018-01-18. İstifadə tarixi: 28 avqust 2016.
- . www.trend.az. www.trend.az. Archived from the original on 2021-12-01. İstifadə tarixi: 28 avqust 2016.
- Aliyev, Kenan. . www.rferl.org. www.rferl.org. Archived from the original on 2016-09-18. İstifadə tarixi: 28 avqust 2016.
- Suleymanov, Elin. . www.huffingtonpost.com. www.huffingtonpost.com. Archived from the original on January 23, 2017. İstifadə tarixi: 28 avqust 2016.
- . www.azadliq.org. www.azadliq.org. Archived from the original on 2021-01-23. İstifadə tarixi: 29 avqust 2016.
- . www.kavkaz-uzel.eu (rus). www.kavkaz-uzel.eu. Archived from the original on 2022-07-05. İstifadə tarixi: 29 avqust 2016.
- Баку: Хроника событий — Журнал "Коммерсантъ Власть", № 4 (4), 29. yanvar 1990
- Nazim Mustafa. "Xalq qəzeti". – 2010. – 16–17 yanvar. -№ 11,12.
- . www.karabakh.az. www.karabakh.az. 2016-04-09 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 30 avqust 2016.
- Nazim Mustafa. "20 YANVAR – QAN YADDAŞIMIZ". şəxsi veb səhifəsi (az.). nazimmustafa.info. 2010. 2022-03-28 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-02-06.
- Aydın Balayev, Rasim Mirzə. "20 Yanvar hadisələri. Sənədlər, mövqelər, şərhlər (1990–2000). Bakı-2000. səh. 179-180" (az.). (#cite_web_url); (#accessdate_missing_url)
- (PDF). Prezident Kitabxanasının saytı (az.). preslib.az. 2013-09-07 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-02-04.
- (PDF). anl.az. anl.az. 2018-01-18 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 avqust 2016.
- . www.e-qanun.az. www.e-qanun.az. Archived from the original on 2022-03-28. İstifadə tarixi: 28 avqust 2016.
- . www.e-qanun.az. www.e-qanun.az. Archived from the original on 2022-03-28. İstifadə tarixi: 28 avqust 2016.
- . www.e-qanun.az. www.e-qanun.az. Archived from the original on 2022-03-28. İstifadə tarixi: 29 avqust 2016.
- Davies, Norman. Beneath Another Sky: A Global Journey into History. Penguin UK. 2017. (#accessdate_missing_url)
- . oxu.az. oxu.az. Archived from the original on 2021-11-27. İstifadə tarixi: 30 avqust 2016.
- . www.karabakh.az. www.karabakh.az. 2017-01-11 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 avqust 2016.
- Vahid Məhərrəmov. Qanlı gecə - Qanlı tarix. Bakı – 2011. səh. 61.
- Vahid Məhərrəmov. Qanlı gecə - Qanlı tarix. Bakı – 2011. səh. 62.
- "Qara Yanvar: O vaxt Britaniya qəzetləri nə yazırdılar?". BBC saytı (az.). bbc.co.uk. 20.01.2010. 2010-03-06 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-02-08.
- Cahanşir Əfəndiyev. "Black January in the World Press" (ing. ). Milliyyət Araşdırmalar Mərkəzi. 13 yanvar 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 13 yanvar 2019.
- www.bbc.com. "26 il əvvəl Britaniya mətbuatı 20 Yanvar barədə nə yazıb" (az.). 20 Yanvar 2015. 2024-01-16 tarixində . İstifadə tarixi: 2024-01-16.
- name="33 il əvvəl dünya mətbuatı 20 Yanvar barədə nə yazıb?">metbuat.az. "33 il əvvəl dünya mətbuatı 20 Yanvar barədə nə yazıb?" (az.). 20 Yanvar 2023. 2018-02-06 tarixində (#archive_missing_url). (#cite_web_url); (#accessdate_missing_url)
- metbuat.az. "33 il əvvəl dünya mətbuatı 20 Yanvar barədə nə yazıb?" (az.). 20 Yanvar 2023. 2018-02-06 tarixində (#archive_missing_url). (#cite_web_url); (#accessdate_missing_url)
- "Britaniya mətbuatı 20 Yanvar barədə nə yazıb". BBC saytı (az.). bbc.co.uk. 2024-01-18 tarixində . İstifadə tarixi: 2024-01-18.
- "20 Yanvarda Azərbaycan türklərinin müstəqilliyinin ilk məşəli yandırılıb – türkiyəli deputat". arxiv.az. arxiv.az. 30 avqust 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 30 avqust 2016.
- Ağbablı, Səyyad. . 525.az. 525.az. Archived from the original on 2018-01-19. İstifadə tarixi: 28 avqust 2016.
- . news.lent.az. news.lent.az. 2014-01-23 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 avqust 2016.
- "Pakistanda "20 Yanvar Bulağı" açıldı". www.qafqazinfo.az. www.qafqazinfo.az. 30 avqust 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 30 avqust 2016.
- . www.e-qanun.az. www.e-qanun.az. Archived from the original on 2022-03-28. İstifadə tarixi: 28 avqust 2016.
- . www.azadliq.org. www.azadliq.org. Archived from the original on 2021-04-17. İstifadə tarixi: 28 avqust 2016.
- "PREZİDENT İLHAM ƏLİYEV BAKININ "20 YANVAR" DAİRƏSİNDƏ ŞƏHİDLƏRİN XATİRƏSİNƏ UCALDILMIŞ ABİDƏ KOMPLEKSİNİN AÇILIŞINDA İŞTİRAK ETMİŞDİR". azertag.az. azertag.az. 2022-03-28 tarixində . İstifadə tarixi: 20 yanvar 2018.
- . Cambridge Scholars Publishing. 2015. səh. 166. ISBN . Archived from the original on 2022-03-28. İstifadə tarixi: 29 avqust 2016.
- www.baki-xeber.com. www.baki-xeber.com. 2017-12-21 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 avqust 2016.
- "QIRMIZI TALE". www.mediaforum.az. www.mediaforum.az. 29 avqust 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 avqust 2016.
- . az.azvision.az. az.azvision.az. 2015-01-22 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 avqust 2016.
- . 525.az. 525.az. Archived from the original on 2018-01-19. İstifadə tarixi: 29 avqust 2016.
- . www.anl.az. www.anl.az. Archived from the original on 2022-03-28. İstifadə tarixi: 28 avqust 2016.
- . www.anl.az. www.anl.az. Archived from the original on 2022-03-28. İstifadə tarixi: 28 avqust 2016.
- ""Nə yatmısan, sarı bülbül, oyan bir..."". www.anl.az. 2022-03-26 tarixində . İstifadə tarixi: 12 noyabr 2017.
- Alıyev, Təhməz. 1990-cı il – Qanlı Yanvar izləri: poema.- Bakı: Yeni Poliqrafist MMC, 2011.- 151 s
- "FİKRƏT QOCANIN POEMALARI MƏNƏVİ DƏYƏRLƏR KONTEKSTİNDƏ". www.anl.az. 2022-09-15 tarixində . İstifadə tarixi: 12 noyabr 2017.
- . anl.az. anl.az. Archived from the original on 2022-03-28. İstifadə tarixi: 28 avqust 2016.
- . anl.az. anl.az. Archived from the original on 2022-03-28. İstifadə tarixi: 28 avqust 2016.
- . www.xalqqazeti.com. www.xalqqazeti.com. 2017-05-19 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 sentyabr 2016.
- Təhmirazqızı, Səadət. . www.anl.az. www.anl.az. Archived from the original on 2022-03-28. İstifadə tarixi: 29 avqust 2016.
- . anl.az. anl.az. Archived from the original on 2022-03-28. İstifadə tarixi: 28 avqust 2016.
- . anl.az. anl.az. 28 avqust 2016. Archived from the original on 2022-08-21. İstifadə tarixi: 28 avqust 2016.
- aztc.gov.az. "20 Yanvar şahidlərin yaddaşında" (az.). 20 Yanvar 2015. 2018-02-06 tarixində . İstifadə tarixi: 2024-01-16.
Biblioqrafiya
Tarixi nəzərlər
- . Azərbaycan xalqını dünyaya yenidən millət kimi təqdim edən 20 yanvar.-B.:2003.- 134 s.
- Tahir Qafarov. January 20, 1990 red and black: reasons, facts, lessons and results.- Baku: Publishing Polygraphic Centre, 2002.- 81 s.
- Çapay Sultanov. The Last Blow from the Empire: Baku, 20 January, 1990.- Baku: Qismət, 2008.- 520 s.
Xüsusi məsələlər və müqayisəli tədqiqatlar
- Aydın Balayev. 20 yanvar hadisələri. Sənədlər, mövqelər, şərhlər: 1990–2000.- Bakı: Çaşıoğlu, 2002.- 42 s.
- 20 Yanvar faciəsi və rabitəçilər.- Bakı: Nurlan, 2003.-95 s.
- Qulu Kəngərli. Qalı şənnbəyə gedən yol: 1990-cı il yanvar ayının xronikası. O günlərin radio səsləri. şahidli, şəhidli gecə.- Bakı: "Azərbaycan Ensiklopediyası" NPB , 1997.- 64 s.
- Qulu Kəngərli. Qara yanvar şəhidləri.- Bakı: Gənclik, 1992.- 312 s.
- Hacıyev, N. Bakı qırğını.- B., 1990.- 20 s.
- Analar anar ağlar- B. Azərnəşr, 1993.- 8 s.
- Черный январь. Баку — 1990: документы и материалы.- Баку: Азернешр, 1990.- 288 s.
Hadisə iştirakçılarının ifadələri və xatirələri
- Qüdrət Əbdülsəlimzadə. Nikbin faciə: Qanlı Yanvar düşüncələri .- Bakı: 2002.- 136 səh.
- Aliyə Ədalət. Şəhid ömrü yaşayanlar.- Bakı: Çaşıoğlu, 2006.- 270 s.
- Niftalı Şıxlar. Dünyamızın 20 yanvar faciəsi. Müəllim, 2010.- 92 s.
- Şakir Yaqubov. Mən şahidəm ki… Qara yanvar: əvvəl və sonar.- Bakı: [Azərbaycan], 1992.- 58 s.
- Трагедия длиною в 2 года: фотохроника событий.- Баку: Азернешр, 1990.- 32 səh.
Mirası və tarixşünaslıq
- Məzahir Süleymanzadə. 20 yanvar: Güllələnmiş qəzet: 1990-cı il 20 Yanvar faciəsinin 20 illiyinə həsr olunur.- Bakı: Nurlan, 2010.-142, [2] s.
- Səməndər, R. Şəhidlər. B.: Gənclik, 1990.- 448 s.
- Bünyadzadə, Ü. Bir ölümün acısına.- B.: Gənclik, 1993.- 250 s.
Xarici keçidlər
- Eyewitness: A republic loses faith
- "Black January: Baku (1990): Behind the Scenes – A Photojournalist's Perspective" by Reza Deghati with Betty Blair / in Azerbaijan International, Vol. 6:1 (Spring 1998), pp. 33–37
- TƏCAVÜZ. BAKI. 20 YANVAR 1990 (Prezident Kitabxanası)
- 20 JANUARY – A DAY OF MOURNING IN AZERBAIJAN
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Qara Yanvar bezen Qanli Yanvar ve ya 20 Yanvar faciesi 1990 ci il yanvarin 19 dan 20 ne kecen gece saat 23 30 da Sovet Ittifaqi qosunlari SSRI Ali Sovetinin Reyaset Heyetinin Baki seherinde fovqelade veziyyet elan edilmesi haqqinda Fermanina uygun olaraq ve siyasi muxalifet numayendelerinin teskil etdiyi kutlevi igtisaslarin qarsisini almaq ucun SSRI Konstitusiyasinin 14 cu maddesinin 119 cu bendini rehber tutaraq Baki seherine daxil oldular Respublikada veziyyetin sabitliyinin pozulmasi dovru ilk novbede Ermenistanla Azerbaycan arasinda Qarabagla bagli erazi mubahisesi ile bagli olmusdur Bu regionda idareolunmaz veziyyetlerin o cumleden etnofobiya tezahurlerinin yaranmasina sebeb olmusdur 1989 cu ilin iyulunda Azerbaycan Xalq Cebhesi siyasi teskilati Azerbaycan milli herekatinin rehberi oldu Bunun fonunda 1990 ci il yanvarin evvelinde ve ortalarinda ermenilerle azerbaycanlilar arasinda toqqusmalara cevrilmis Bakida kommunist hokumetine qarsi olkede kutlevi numayisler kecirildi Azerbaycan SSR Nazirler Sovetinin o vaxtki sedri Ayaz Mutellibovun 1989 cu il dekabrin 25 de yazdigi xatirelere esasen respublika KP MK nin birinci katibi Ebdurehman Vezirov onu cagirib O dedi ki felaket yaranir ve biz Moskvadan komek istemeliyik Bizim Daxili Isler Nazirliyinin debilqe ve deyenekle techiz olunmus oz daxili qosunlarimiz yox idi Onlar ancaq Moskvadan gelen emrlere emel edirdiler Biz Daxili Isler Nazirliyine ve Nazirler Surasina qosun gondermeyi xahis etdik eks halda boyuk felaket bas vere biler SSRI Kommunist Partiyasinin bas katibi Mixail Qorbacov ve mudafie naziri Dmitri Yazov Azerbaycan istiqlal herekatinin Sovet Azerbaycani hokumetini devirmek cehdlerinin qarsisini almaq ucun herbi veziyyetin zeruri oldugunu mudafie edirdiler Sovet qosunlari gelene qeder Xalq Cebhesi artiq faktiki olaraq olkenin bir sira rayonlarina nezaret edirdi Fovqelade veziyyet elan olunana qeder 82 nefer olub 21 nefer yaralanib Yanvarin 20 de fovqelade veziyyet elan edildikden sonra ve sonraki gunlerde daha 21 nefer helak olub Daha 8 nefer fovqelade veziyyet elan olunmayan erazilerde yanvarin 25 de Neftcalada 26 da ise Lenkeranda helak olub Qara Yanvar1992 ci il yanvarin 20 de Bakida Sehidler XiyabaniTarix 19 20 yanvar 1990 ci ilYeri Baki Azerbaycan SSRNeticesi 131 170 nefer mulki sexsin qetle yetirilmesiMunaqise terefleriAzerbaycan Xalq Cebhesi Zaqafqaziya herbi dairesi Sovet Ordusu KQB Azerbaycan SSRKomandan lar Ebulfez Elcibey Mixail Qorbacov Vladimir Kryuckov Yevgeni Primakov Dmitri YazovUmumi itkiler131 170 nefer olu 700 800 nefer yarali Vikianbarda elaqeli mediafayllar Sovet Ordusu qosunlarinin Bakiya ve Azerbaycanin rayonlarina qanunsuz daxil olmasi neticesinde 131 nefer helak olmus 400 nefer hebs edilmis 744 nefer yaralanmis 4 nefer itkin dusmusdur Herbcilerin yandirici gullelerden acdigi yangin neticesinde 200 ev ve menzil 80 minik avtomobili o cumleden tecili tibbi yardim masinlari dovlet ve sexsi emlak dagidilib Olenler arasinda qadinlar usaqlar ve qocalar Fovqelade Hallar Nazirliyinin emekdaslari ve polisler de var 1990 ci il yanvarin 22 de AzSSR Ali Sovetinin novbedenkenar sessiyasi kecirildi ve orada bas vermis hadiselere siyasi qiymet verildi Azerbaycan SSR Ali Sovetinin hadiseleri arasdiran Komissiyasinin Beyanatinda qeyd edilirdi ki muttefiq hakimiyyet orqanlari Azerbaycan SSR in suveren huquqlarina etinasiz yanasir SSRI nin yaradilmasi haqqinda Muqavilenin sertlerini SSRI Konstitusiyasini ve Azerbaycan SSR Konstitusiyasini pozurlar Yanvarin 22 de olenlerin defn merasimi kecirilib Bu hadiseler Azerbaycan tarixine Qara Yanvar kimi daxil olub 20 Yanvar ise respublikada qeyri is gunu olub Zemin1988 ci ilde Azerbaycan SSR Sovet Ittifaqinin en konservativ respublikalarindan biri idi ve siyasi dissidentler ucun burada yer yox idi Ermenistan SSR de de partiya iyerarxiyasinin boyuk hissesi yeni milletci herekatla emekdasliq etmek arzusunda oldugundan burada milletciler hakimiyyeti daha asanliqla ele kecirdiler Azerbaycanda hakimiyyet ve muxalifet arasinda kompromis ucun hec bir esas yox idi hem de respublikanin gelecek taleyi barede onlar ferqli fikirde idiler Fikir ayriliginin diger sebebi rusdilli kosmopolit Baki ziyalilari ile respublikanin diger ehalisini bir birinden ayiran ucurum idi Alimler klubu nun bezi istirakcilari partiya uzvleri idiler Milletciliyi teblig eden ve Mixail Qorbacovun perestroykaya maraq gostermeyen radikal ictimai xadimler onlara nifret edirdiler Iki en meshur radikal tarixci Etibar Memmedov ve hemkarlar ittifaqi feali Nemet Penahov 1940 ci illerde Ermenistani terk etmis azerbaycanli ailelerinden idiler Hokumet ve parcalanmis muxalifet oyunun qaydalarini razilasdira bilmediklerinden hakimiyyet ugrunda mubarize uzun surdu Sonda 1990 ci ilin yanvarinda Bakida resmi Moskva ve Azerbaycan Xalq Cebhesi arasinda qanli qarsidurma bas verdi Sovet rehberliyi SSRI tarixinde ilk defe sovet seherine qosun yeritdi Qara Yanvar baslayanda kutlevi zorakiligin heyecan doguran elametleri artiq sezilirdi huquq muhafize orqanlari terefinden mudafiesiz qalmis ermeniler Xalq Cebhesinde motedillerin radikallar terefinden sixisdirilmasi hakimiyyeti elinden veren ve yeniden ozune qaytarmaga can atan yerli partiya rehberliyi Azerbaycanin Sovet Ittifaqi terkibinden cixmasina imkan vermemek ucun her bir addima hazir olan Moskva rehberliyi Qarabagdan gelen xeberler veziyyeti daha da gerginlesdirirdi Yanvarin 9 da Ermenistan parlamenti Dagliq Qarabagi oz budcesine daxil etmek qerarina ses verdi ve elbette ki bu addim azerbaycanlilari qezeblendirdi Qarabagin simalinda Xanlar ve Saumyan rayonlarinda ermenilerle azerbaycanlilar arasinda toqqusmalar bas verdi insanlar girov goturuldu daxili qosunlarin dord esgeri olduruldu Yanvarin 6 7 de Xalq Cebhesi parcalandi Motedil baxislarina sadiq qalan ziyalilardan ibaret kicik qrup teskilatin terkibinden cixdi ve Leyla Yunus ve Zerdust Elizadenin rehberliyi altinda Azerbaycan Sosial Demokrat Partiyasini yaratdi Cebhenin terkibinde qalanlar ise Lenin meydaninda kutlevi numayislere basladilar lakin onlar da artiq iki desteye bolunmusduler Moskvadan Bakiya daha bir nece min neferlik daxili qosun kontingenti gonderildi Yanvarin 11 de Xalq Cebhesinin bir qrup radikali Lenkeran seherinde bir nece inzibati binani zebt etdi ve hakimiyyeti ele kecirdi Iki gun sonra veziyyeti aydinlasdirmaq ucun hadise yerine gonderilmis Bakinski raboci qezetinin muxbiri seherde sovet hakimiyyetinin devrilmesinin sahidi oldu Men evvelce seher partiya komitesinin birinci katibi Y Rzayevle gorus teyin etdim ve sonra raykomun binasina getdim Lakin qapida silahli adamlar durmusdu Meni iceri buraxmadilar ve onlardan biri mene yaxinlasib dedi Raykom artiq yoxdur Burda hec kim islemir Iceri girmeye icaze verilmir Yanvarin 12 de Viktor Polyanicko yeni tezadli plan ireli surdu Onun Xalq Cebhesi ile apardigi danisiqlarinin neticesinde respublika serhedlerini ermeni tecavuzunden qorumaq ucun Azerbaycanda Milli Mudafie Surasi nin yaradilacagi beyan olundu Komitenin bes liderinden dordu Xalq Cebhesinin radikal qanadini temsil edirdiler ve esl menada Azerbaycanda kommunist partiyasi rehberliyinin qeddar dusmenleri idiler Onlardan ikisi Nemet Penahov ve Rehim Qaziyev yerli televiziyada cixis etdiler Penahov beyan etdi ki Baki evsiz qacqinlarla doludur lakin minlerle ermeni hele de rahatliq icinde yasayir bununla da o ehalini ermenilere qarsi yonelmis zorakiliga tehrik etdi Ermeniler Bakidan qovulduqdan sonra Moskva ve Xalq Cebhesi arasinda munasibetlere aydinliq getirmeyin meqami catdi Hele basqinlar bitmemis yanvarin 14 de veziyyeti nezarete almaq ucun Qorbacovun yaxin siyasi silahdasi Yevgeni Primakovun basciligi ile Siyasi Buronun numayende heyeti Bakiya geldi Seher kenarinda kazarmalarda yerlesdirilmis coxminli qosunlara sexsen komanda etmek ucun SSRI mudafie naziri Dmitri Yazov hemcinin bura geldi Dagliq Qarabagda Azerbaycanin ve Ermenistanin serhedyani rayonlarinda ve Gencede fovqelade veziyyet tetbiq etmek qerari verildi lakin nedense bu qerar Bakiya samil olunmadi Baki kucelerinde milletci herekatin feallari agaliq edirdiler Seher kenarindaki esger kazarmalarina aparan yollarda onlar yuk masinlarindan ve beton bloklardan barrikadalar qurmusdular Yanvarin 17 de onlar Merkezi Komitenin binasi onunde butun yollari baglayib fasilesiz mitinqe basladilar Binanin onunde dar agaci peyda oldu lakin onun esl meqsedi hede qorxu ve ya heqiqi edam aleti olmasi ele de sirr olaraq qaldi Moskva emissarlari ve Xalq Cebhesinin rehberliyi ustuortulu oyun aparirdilar Etibar Memmedovun sozlerine gore Primakov Azerbaycanin Sovet Ittifaqi terkibinden cixmasina razi olmayacagi haqqinda onlara xeberdarliq etdi ve qosun yerideceyine isare etdi Primakov mene dedi ki Siz musteqilliyin bir addimligindasiniz Etibar Memmedov Lakin qosunlari yeritmek haqqinda qerar hele qebul edilmemisdi Bezi menbelere gore Primakov Qorbacova zeng edib onu razi salmaga calisirdi ki herbi mudaxileye icaze vermesin Bakiya hucumHucumun gedisi 20 yanvarda Sovet qosunlarinin emeliyyat xeritesi Nehayet Qorbacov ve onun guc nazirleri yanvarin 19 dan 20 ne kecen gece Bakiya qosun yeritmeyi qerarlasdirdilar Geceyari fovqelade veziyyet tetbiq olundu Lakin seher sakinleri bundan xebersiz idiler cunki axsam saat 7 30 da televiziya stansiyasinin enerji bloku partladildigindan televiziya yayimi kesilmisdi Bu texribati cox guman ki xususi xidmet orqanlari teskil etmisdiler Neticede bakililarin ekseriyyeti fovqelade veziyyet barede yalniz seher saat 5 30 da Mirze Xezerin sesi ile Azadliq Radiosundan ve vertolyotlardan atilmis vereqelerden xeber tuta bildiler Lakin artiq cox gec idi Geceyaridan cox kecmemis esgerler ve tanklar herbi hisseden cixib sehere teref irelilediler Sehere cenub terefden daxil olan qosunlarin boyuk hissesi yerli qarnizonlardan idi ve sehere ates acmadan gire bildiler Simaldan gelen qosunlar sehere ele daxil oldular ki ele bil Baki dusmen elinde idi Tanklar yollardaki avtomobilleri ve hetta tecili yardim masinlarini basaraq barrikadalardan kecirdi Sahidlerin sozlerine gore esgerler qacan adamlari atese tutur yaralilari sunguleyir ve gulleleyirdiler Dinc sakinlerle dolu avtobus gullebaran edildi bir cox sernisinler o cumleden on uc yasli Larisa Memmedova qetle yetirildi SSRI tarixinde ilk defe idi ki Sovet Silahli Quvveleri Sovet seherine Bakiya herbi mudaxile etdiler Bu hem Azerbaycan hem de Sovet Ittifaqi ucun boyuk facie oldu Ordu hisseleri cemi bir nece saat erzinde seheri tam nezarete aldi ve Moskvanin hakimiyyeti berpa edildi Lakin Moskva mehz ele 1990 ci il yanvarin 20 de Azerbaycani itirdi 20 yanvar deputat istintaq komissiyasinin melumatina gore Bakida olan Sovet qosunlari 1990 ci il yanvarin 19 dan 20 ne kecen gece esasen bes istiqametde hereket edirdi Bine Qala marsrutu Sovet qosunlarinin Bine Qala yolu ile hereketi 1990 ci il yanvarin 19 u saat 22 00 radelerinde baslayib Azerbaycan xalqi ilk qurbanlarini da ele Bine Qala yolunda verib Hemin istiqametden Bakiya dogru hereket eden qosunlarin qarsisini kecmis Komsomol dairesinde dinc ehalinin barrikadasi kesib Gece saat teqriben 11 radelerinde barrikadani yaran qosun Komsomol dairesinde tecili yardim masinlarina da ates acib Tecili yardim masininda olan hekim Aleksandr Marxevka yaralilara tibbi yardim gostermek isteyerken helak olub Salyan kazarmasindan hereket 1990 ci ilde Bakida Sovet qosunlari Yanvarin 16 dan Bileceriden Baki seherine gelen yolda o zamanki Iskra zavodunun qarsisinda piket qurulmusdu Piketin istirakcilari qosunlarin sehere gelmeyinin qarsisini almaq isteyirdi Yanvarin 20 si tanklar birinci Salyan kazarmasi terefden hucuma kecdi Herbcilerden coxu Stavropol vilayetinden gelmisdi Bir tank Suvorov indiki 20 yanvar kucesile Tbilisi prospektinin kesisdiyi yerden tramvay xettinin uzerinden geldi Insanlarin dagilmasi ucun bir zabit danismaq istedi Camaat onlardan geri donmeyi teleb etdikde mubahise yarandi 5 6 deqiqelik mubahiseden sonra tankdan piket istirakcilarin ustunden qarsidaki binaya ates acdilar Camaat tanklarin qarsisinda oturdu Herbciler piketcilere qaz bombalari saskalari atdilar ve etrafi tustu burudu Piketciler qazdan bogulduguna gore yerlerinden qalxib dagilismaq isteyirdi Lakin herbciler onlara arxadan ates acdi Salyan kazarmasindan saat 23 50 radelerinde agir texnikanin musayieti ile cixan qosun Bakinin tutulmasinda mustesna xidmetler gosterib Kazarmanin girisini eliyalin insanlar kesdiyinden qosun divari ucuraraq hereket edib Salyan kazarmasinin qarsisinda 20 ye qeder mulki insan oldurulub Bundan sonra qosun uc istiqametde hereket edib Birinci istiqamet kohne avtovagzal ikinci istiqamet 20 Yanvar meydani ucuncu istiqamet ise kecmis Kimyacilar Evi nin yani ile metronun Elmler Akademiyasi metrostansiyasi stansiyasinin qarsisi olub Sonradan hemin qosunun bezi bolmeleri kecmis Merkezi Komite indi ise Prezident Administrasiyasinin binasinin qarsisina qeder hereket edib Gece saat 1 e qalmis Merkezi Komitenin yanindan kecen qosunlar ora toplasmis insanlari dagitmaga bir ele de cehd gostermeyib Seher saat 9 radelerinde ise Merkezi Komitenin binasi qarsisinda qosunlarin hereketini dayandirmaq ucun Anar Qeribov adli bir sexs ozunu in altina atib 7 gun koma veziyyetinde qalan bu sexs xosbextlikden vefat etmeyib Qurd qapisi marsrutu Qurd qapisi istiqametinden ise Sovet qosunlari saat 00 00 radelerinde hereket etmeye baslayib Badamdar yolunu kesen bu qosun hisseleri de sonradan uc istiqametde hereket edib Birinci istiqamet metronun Elmler Akademiyasi stansiyasi ikinci istiqamet kecmis Sovetski kucesi ucuncu istiqamet ise Ali Sovetin qarsisi olub Sumqayit Nasosni marsrutu 1990 ci ilde Bakida Sovet qosunlari Gece saat 12 ye qalmis hemin istiqametden de hereket eden qosunlar hem Bileceri yolunda qurulan barrikadani ucuraraq bu qesebeye hem de Bakiya daxil olub Bileceri qesebesinde Samaxinka deyilen erazide ve kecmis XI Qizil Ordu indiki 20 Yanvar meydaninda coxsayli olenler yaralananlar olub Insanlarin coxu indiki metroya teref qacdi ki kecide girsinler Lakin tanklar buna imkan vermedi Qaranliqda agaclarin arxasinda hetta agaca cixaraq gizlenen insanlari projektorlar vasitesile tapib gulleleyirdiler Xezer denizinde Sovet Herbi Donanmasinin hazirliq emeliyyatlari 1990 ci il yanvarin 19 u gece saat 23 den Xezer denizindeki sovet herbi gemileri doyus hazirligi veziyyetine getirilir SSRI Mudafie Nazirliyinin rehberliyi ehtiyat edirdi ki Bakidaki emeliyyatlar zamani Xezer denizindeki mulki Azerbaycan gemileri onlara mane ola biler 20 yanvar deputat istintaq komissiyasinin melumatlarinda deyilir ki 19 dan 20 ne kecen gece teqriben 2 mine qeder ermeni qacqini Baki limanindan Krasnovodskiye yola salinmali idi Yanvarin 20 si seher ise Bakida bele bir sayie yayilmisdi ki Sovet qosunlarinin isgali neticesinde oldurulen dinc sakinleri Xezer denizine tokmek isteyirler Odur ki yanvarin 20 i ermeni qacqinlarin yerlesdiyi gemi Krasnovodskiye dogru hereket etmek isteyerken onlarin qarsisini mulki Azerbaycan gemileri kesir Bu aksiya teqriben iki saat cekir Gemiler fasilesiz fit sesleri ile seheri lerzeye salir Sonradan bu aksiyada istirak eden Azerbaycan gemilerinin heyeti hebs edilir Kesfiyyat melumatina gore herbcilerin hedefi Baki portu idi hara ki Sabit Orucov gemisinin AXC inin qerargahi idi Sabit Orucov gemisi SOS siqnali ile butun dunyaya facie barede melumat vermisdi Sehere denizden hucumun qarsisini almaq ucun Azerbaycan denizcileri heyatlarini riske qoyaraq butun gemileri Baki buxtasina yigmisdilar Yanvarin 21 de saat 20 30 da iki herbi geminin ve iki katerin musayieti ile namelum yuk aparilmasi haqqinda melumat alan denizciler silahli quldurlarla eliyalin qeyri beraber mubarizeye girismisdiler Sovet herbi gemilerinden acilan ates neticesinde Neftqaz 18 Neftqaz 64 Aktau Sirvan 2 Celeken 1 Atlet 21 Vodoley 4 gemileri ciddi zedelenmisdi 25 yanvarda Baki buxtasinin qarsisini almaq ucun gemiler deniz desantlari terefinden ele kecirilmisdi Xalq Cebhesinin muqavimeti bir nece gun Naxcivanda davam etse de tezlikle orada da susduruldu Herbciler fovqelade veziyyeti pozan sexslerin silahlarini alib onlari hebs etdi Texminen 80 AXC feali o cumleden Xalq Cebhesinin sedri Ebulfez Eliyev hebs edildi Qara Yanvarin qurbanlari Bakida Sehidler Xiyabani 1990 ci il Yanvarin 20 ne kecen gece 131 insan oldurulmus onlardan 117 si azerbaycanli 6 si rus 3 u yehudi 3 u tatar 744 adam agir xesaret almis 4 sexs itkin dusmus 400 nefer ise hebs edilmisdir Fovqelade veziyyet elan edilenden sonra ise 21 nefer qetle yetirilmisdir Fovqelade veziyyet elan edilmemis rayonlarda Neftcala ve Lenkeranda 25 26 nefer oldurulmusdu Sonradan arasdirmalar aparan Moskvadaki Sit Qalxan adli musteqil herbi qrup bele bir neticeye geldi ki Sovet ordusu sovet seherinin sakinlerine qarsi esl muharibe aparib Qrup herbi emeliyyata sexsen basciliq etmis mudafie naziri Dmitri Yazova qarsi cinayet isi acmaq telebi ile cixis etdi Azerbaycan SSR Sehiyye Nazirliyinin melumatina gore 21 Sit teskilatinin arasdirmasinin neticesine gore ise 9 sovet esgeri muxtelif sebeblerden o cumleden dost atesi neticesinde oldurulmusdu Sit teskilati ekspertlerinin hesabatinda qeyd olunur Adamlarin xususi qeddarliqla ve yaxin mesafeden gullelenmeleri Icerisinde sernisinler o cumleden usaqlar olan 39 nomreli Ikarus markali marsrut avtobusu atese tutulmusdur Xestexanalarin tecili yardim masinlarinin atese tutulmasi Meselen 67 50 AGP 67 51 AGP 39 97 AGS dovlet nomre nisanli tecili yardim masinlari tanklar ile atese tutulmusdur Hekim A M Marxevka oldurulmusdur Sungu bicaqla qetl hadiseleri Bele qurbanlardan biri kor ve milliyyetce rus B V Yefimicevdir Kalasnikov avtomatlarinda agirliq merkezi deyisen 5 45 mm kalibrli gullelerden istifade edilmisdir 1998 ci il martin 31 de Azerbaycan Respublikasinin prezidenti Heyder Eliyev 1990 ci ilin yanvarinda Azerbaycanin azadligi ugrunda sehid olanlarin xatiresini ebedilesdirmek meqsedile 20 Yanvar Sehidi fexri adinin tesis edilmesi haqqinda ferman vermisdir 2000 ci il yanvarin 17 de 20 Yanvar hadiselerinde sehid olanlarin itkin dusenlerin ailelerine ve elil olan sexslere bir milyon Azerbaycan manati mebleginde birdefelik yardim odenilmisdir Azerbaycan Respublikasi Prezidentinin 1998 ci il 29 dekabr tarixli 51 nomreli Fermani ile tesdiq edilmis 20 Yanvar Sehidi fexri adi haqqinda Esasname ye uygun olaraq daha alti nefere 20 Yanvar Sehidi fexri adi verilmisdir Musteqillik Qara Yanvarda Sovet tankinin ezdiyi masin Bu hadise Azerbaycanda musteqillik herekatini suretlendirdi ve Sovet Ittifaqina ciddi zerbe vurdu Butun Baki ehalisi gece qetle yetirilenlerin kutlevi defn merasimine toplasdi Onlar seherin hundur hissesinde salinmis Sehidler Xiyabaninda basdirilan ilk sehidler oldular Kommunist partiyasinin minlerle uzvu oz partbiletlerini yandirdi Azerbaycan Ali Sovetinin sedri Elmira Qafarova ise herbi canilerin emellerini pisledi Qara Yanvar hadiselerinin eks sedasi butun olkeye yayildi Herbi mudaxile Sovet Ittifaqini buruyen problemlerin ohdesinden gele bilmeyen merkezin bacariqsizligini uze cixartdi Fovqelade veziyyetin ermeni basqinlarinin qarsisini almaq ucun deyil yalniz ermenilerin Bakini tamamile terk etdiklerinden sonra elan edilmesi hokumet orqanlanin tam meneviyyatsizligindan ve ya seristesizliyinden ya da her ikisinden xeber verirdi Xalq Cebhesinin meydan oxumasina hokumet orqanlanin once tereddudlu sonra ise qeddar reaksiyasi Sovet Ittifaqinda bir nece bir birinden ferqli guc merkezlerinin movcudlugunu meydana cixartdi Bu qruplasmalarin her birinin ayri ayri meqsedleri var idi Qorbacov ise onlarin arasinda gotur qoy edirdi Kommunist partiyasi qisa muddetlik hakimiyyete qayitdi Xalq Cebhesinin onlarla feali ve bir az evvel hokumetin icazesi ile yaradilmis Milli Mudafie Surasinin uzvleri hebs edildi Etibar Memmedov metbuat konfransi kecirmek ucun Moskvaya gederken saxlanildi Nemet Penahov Iranda gizlendi Naxcivanda qarsidurma bir nece gun davam etdi Sovet Ittifaqinda ilk defe birterefli qaydada oz musteqilliyini beyan eden ele mehz Naxcivan oldu lakin cox kecmemis burada da Xalq Cebhesinin muqavimetini qirdilar Keskin eseb gerginliyi kecirmis Kommunist partiyasmin birinci katibi Ebdurrehman Vezirov paytaxti terk edib Moskvaya qacdi onun evezine birinci katib vezifesine Ayaz Mutellibov secildi Polyanicko ikinci katib vezifesini ve boz kardinal statusunu ozunde saxladi 1990 ci ilde Bakida Azerbaycanin musteqilliyini teleb eden numayisciler Xalqin telebi ve bir qrup deputatin tesebbusu ile 1990 ci il yanvarin 22 de cagirilan Azerbaycan SSR Ali Sovetinin fovqelade sessiyasinda respublikanin ekser siyasi ve dovlet rehberleri istirak etmemisdiler Sessiyaya respublika rehberlerinin gelmemeleri onlarin xalqin taleyine bigane qaldiqlarini toredilmis cinayetde bu ve ya diger derecede istirak etdiklerini gosterirdi Fovqelade sessiya Baki seherinde toredilmis facieli hadiselerin tehqiqi ucun deputat istintaq komissiyasi yaradilmasi barede qerar qebul etmisdir Lakin bu komissiya hadiseye huquqi siyasi qiymet vermek evezine olenler ve yaralananlar dovlete ve ictimai teskilatlara vetendaslara vurulan ziyan haqqinda informasiya xarakterli melumatlar toplamaqla isini bitirmisdi Bu komissiya oz reyini facienin toredilmesinde iki il sonra 1992 ci ilde SSRI suqut etdikden sonra Azerbaycan Respublikasi Ali Sovetinin Milli Surasina teqdim etmisdi Milli Sura ise 20 Yanvar faciesine huquqi siyasi qiymet vermek evezine deputat istintaq komissiyasinin reyini qenaetbexs hesab edib onu tesdiq etmekle kifayetlenmisdi 1990 ci il yanvarin 24 den 25 ne kecen gece Azerbaycan KP MK nin teskilati meseleye hesr olunmus plenumu kecirilmisdir Plenumda gundeliye respublikada siyasi veziyyetle elaqedar mesele salinmis Baki seherinde fovqelade veziyyetin tetbiqinin sebeblerini tehqiq etmek ucun komissiya yaradilmisdir Lakin respublika kommunistlerinin ali orqani facieye siyasi qiymet vermemis umumiyyetle hec bir beyanatla cixis etmemisdir Fevralin 4 de Mutellibov Qorbacovla gorusmek ucun Moskvaya yollandi Ele hemin gun Pravda qezeti Heyder Eliyevi Brejnev dovrunun korrupsiyaya ugramis qaligi adlandirib sert ittiham atesine tutdu Hec subhesiz meqalenin derc edilmesi qesden Mutellibovun seferi ile eyni vaxta salmisdi Bununla bele Mutellibov ozu tesdiq etdi ki hec neye baxmayaraq onun Eliyevle gorusu bas tutdu ve onlar gece saat uce qeder sohbet etdiler Yeni partiya rehberinin regbetde olmayan Eliyevle gorusmesi Eliyevin Azerbaycanda guclu perdearxasi sima kimi oz nufuzunu saxladigindan xeber verirdi Eliyevin sozlerine gore numayislerin en qizgin cagi Qorbacov ona zeng edib adamlarini Bakinin kucelerinden yigisdirmagi ve aciq beyanat vermeyi xahis etmisdi Eliyev ona cavab verdi ki o Moskvadadir ve Azerbaycanda bas veren hadiselerle hec bir elaqesi yoxdur Eliyeve zeng eden Qorbacov emin idi ki Eliyev Bakida gizli tesir mexanizmlerine malikdir Eliyevin basqinlara qeder rolundan asili olmayaraq o Qanli Yanvar hadiselerinden yeniden hakimiyyete gelmek ucun meharetle istifade etdi 20 yanvar qantokmesinden sonra o Moskvadaki Azerbaycan numayendeliyinde metbuat konfransi cagirdi ve qosunlarin Bakiya daxil olmasini pisledi Azerbaycan Respublikasinin Prezidenti Heyder Eliyevin 20 yanvar faciesinin dorduncu ildonumunun kecirilmesi haqqinda 1994 cu il 5 yanvar tarixli Fermaninda gosterilmis ve bununla elaqedar Milli Meclisin xususi iclasinin kecirilmesi tovsiye olunmusdur 1995 ci aprelin 27 de Istanbulda Mixail Qorbacov Qara Yanvarla bagli bunu demisdir Bakida fovqelade veziyyet elan etmek ve oraya qosun gondermek menim siyasi heyatimin en boyuk sehvi idi 2015 ci ilde Mixail Qorbacov ozunun yazdigi Heyat ve islahatlar kitabindaki memuarlarinda Sovet ordusunun 20 yanvarda Bakiya qanli mudaxilesi barede movqeyini qeyd ederken yazib O 20 yanvar qirginin mesuliyyetini dolayisi yolla olsa da etiraf edib Bu facieli hadiseden ders goturdum Hakimiyyet ekstremal situasiyada guc tetbiqinden imtina ede bilmez Ancaq bu aksiya mutleq olaraq esaslandirilmali ve cox sert tedbirlerle bagli addim mehdudlasdirilmalidir Problemin helli yalniz siyasi yolla tapilmalidir deye Mixail Qorbacov vurgulayib Medianin isiqlandirmasiABS metbuatinda ABS de Los Angeles Times The New York Times Vasinqton Post ve diger media orqanlari Qara Yanvar barede melumat vermisler Yanvarin 20 de ve 21 de teskil edilen yurusler 22 de kecirilen kutlevi defn merasimi her cur mitinqleri qadagan eden fovqelade veziyyete qarsi aciqdan aciga meydan oxumaqdir Sehidler xiyabaninda kecirilen defn merasimi Moskva mehmanxanasinin yuxari mertebelerinde yerlesdirilmis xususi nezaretciler ve snayperler terefinden diqqetle izlenilirdi Butun sert maneelere ve tehlukeli nezarete baxmayaraq qeyretli insanlar sehidlerin xatiresine layiq defn merasiminin kecirilmesine nail oldular Los Angeles Times qezeti 23 yanvar 1990 ci il Bakinin isgalindan sonra oz torpagina butun varligi ile bagli olan her bir azerbaycanlinin qelbinde Moskvaya ve Mixail Qorbacova qarsi dehsetli bir nifret hissi yaranmisdi Vaxtile rus imperiyasinin mustemlekesi olan Azerbaycan indi oz suveren ve demokratik huquqlarini berpa edir Oz azadliq ve musteqilliyi ugrunda mubarize aparir Indi adi saticidan tutmus hakimiyyet numayendelerinedek usaqli boyuklu hami derk edir ki Moskva oz huquqlarinin berpasi ugrunda ayaga qalxmis milleti susdurmaq ucun Bakiya qosun yeridib gunahsiz qanlar tokub The New York Times qezeti 18 fevral 1990 ci il Boyuk Britaniya metbuatinda Boyuk Britaniyada The Times qezeti The Guardian qezeti BBC kanali ve diger media orqanlari Qara Yanvar barede melumat vermisler Azerbaycandaki herbi emeliyyatdan 10 gun sonra Sovet rehberliyi arasinda ciddi ixtilafin oldugu uze cixdi bu ise Sovet qurulusunun temel sutunlarinin silkelenmesi demekdir The Times qezeti 29 yanvar 1990 ci il Bu dehsetli herbi emeliyyati 70 illik imperiya esaretinden qurtulmaq ucun ayaga qalxmis Azerbaycan xalqinin cosqun mubarize ezminin imperiyanin qelbinde yaratdigi qorxu xofunun neticesi kimi de izah etmek olar Ordunun sehere hucumu zamani gunahsiz insanlarin vehsicesine gullelenmesi tanklarin adamlari oz tirtillari altinda ezib kecmesi qisin soyuq saxtali gecesinde tonqallar etrafinda qizinan dinc azerbaycanlilarin uzerine hucuma kecerek cesedlerini taninmaz hala salmasi butun dunya ictimaiyyeti terefinden nifret ve qezeble qarsilanib pislenmelidir The Guardian qezeti 22 yanvar 1990 ci il Evening Standard qezeti 22 yanvar sayinda xeber verir ki azerbaycanlilar bu gun Sovet qosunlari terefinden qetle yetirilmis hemvetenlerini defn etmek ucun Baki kuceleri ile Dagustu Parka apariblar Kecen gece Yeddi Gun xeber proqrami Bakinin merkezi meydaninda qara geyimli minlerle insanin toplasdigini numayis etdirib Baki sakinleri bir birinin ardindan televiziya vasitesile oz teleblerini seslendiribler Fovqelade veziyyeti aradan qaldirin ve qosunlari seherimizden cixarin qezet yazir qezeti 22 yanvar 1990 ci il Azerbaycanlilar Sovet ordusu ile novbeti raunda hazirlasir basliqli yazida da herbi mektebin teleblerinin Sovet ordusuna qarsi ates acdigi qeyd olunur The Independent qezeti 22 yanvar 1990 ci il Sovet herbi deniz donanmasi kecen gece Azerbaycan paytaxti Bakini blokadadan azad etmek ucun yuk gemilerine ates acaraq batirib Sahilden artilleriya ve tanklar da atismaya destek verib Ticaret gemilerinin kapitanlari Baki limanini blokadada saxlayaraq Sovet qosunlarinin Bakidan ve Azerbaycanin diger seherlerinden cixarilmasi telebine destek gosterirdiler Qezet yazr ki son atismalar neticesinde resmi melumata gore olenlerin sayi 99 catib 43 neferinse hebs edildiyi bildirilir The Daily Telegraph 25 yanvar 1990 Turkiye metbuatinda Qafqaz qaynayir Qirmizi Ordu Azerbaycandadir Bakidan gelen son xeberler uzucudur Azeri milletcileri Sovet herbi mudaxilesine qarsidirlar Olenler coxdur Vahabzade Bakidaki veziyyeti bele tesvir edir Burada 200 minden cox rus esgeri var Tanklarla avtomatik silahlarla xalqi qirirlar Qadin usaq demeden tanklarin altinda ezirler Turk xalqi matem etsin Butun dunya turklerini komeye cagiririq 7 milyon azerbaycanli son damla qanina qeder mubarize aparacaq Cumhiriyet qazeti 21 yanvar 1990 ci il 23498 sayli nesr Beynelxalq reaksiyalar2014 cu ilde Turkiyenin Milliyetci Herekat Partiyasinin MHP Igdir millet vekili Sinan Ogan qeyd edib ki 20 Yanvarda Azerbaycan turklerinin musteqilliyinin ilk meseli yandirilib MirasiEsas meqale Sehidler Xiyabani 1990 ci ilde Azerbaycanin musteqilliyi ugrunda sehid olmus insanlarin indiki Sehidler Xiyabaninda defn olunmasi ucun ictimaiyyet terefinden yaradilmis defn komissyasinin adindan cixis eden elmler doktoru Respublika ve seher rehberliyine etdiyi muraciete musbet cavab verilmemisdir Bundan sonra Azer Nebiyev o vaxtki 26 Baki Komissarlari adina rayonun xalq deputatlari sovetinin icraiyye komitesinin sedri Eli Memmedova muraciet etmisdir Eli Memmedov Azer Nebiyevle birlikde Dagustu parka gelmis ve orada olan bir cox insanlarin istiraki ile bir sira yere baxis kecirilmis ve sonda sehidlerin hazirda defn olundugu yer meqsedeuygun hesab edilmis sehidlerin defn edilmesi ucun icaze verilmisdir Yerin secilmesinde arxitektor Neriman Eliyevin meslehetleri nezere alinmisdir Yanvarin 20 21 de xiyabanda mezarlar qazildi 120 den artiq qebir qazib hazirlandi Yanvarin 21 de Azerbaycan SSR Ali Sovetinin iclasi kecirildi Iclas cox gergin seraitde qizgin mubarizelerle kecdi Iclasda Defn Komissiyasinin uzvleri de cixis etdiler Defn Komissiyasi asagidaki heyetden ibaret komissiya uzvleri teskil olundu Qudret Ebdulselimzade Azer Nebiyev Bagir Bagirov Ibrahim Eliyev Neriman Eliyev Sonradan teklif olundu ki Seyxulislam Allahsukur Pasazade de komissiyaya daxil edilsin Qudret Ebdulselimzade komissiyanin sedri secilmisdi Seher saat 6 00 a qeder muzakireler aparildi Saat 12 00 da sehidlerin cenazeleri insanlarin ciyinlerinde Azadliq meydanindan izdihamla paytaxtin kucelerinden kecmekle indiki Sehidler Xiyabanina getirildi Defn merasimi 5 saat cekdi Yanvarin 22 de 51 nefer defn olundu Bunlardan 3 neferi 1918 ci il Mart soyqirimi zamani sehid olanlar idi Onlar da adet eneneye uygun defn edildi Onlari Ilhamla Ferizeden sonra defn etdiler Her uc mezarin ustunde 1918 ci il sehidleri sozleri yazildi Sonra teze qebirustu abideler qoyulanda hemin mezarlarin ustunde Namelum sozu yazdilar Qara Yanvar sehidleri icerisinde bir nefer 25 yasli namelum genc var idi ve o en sonda defn olundu Facienin serefine Bakida kecmis XI Qizil Ordu metrosu 20 Yanvar metrostansiyasi Suvorov kucesi 20 yanvar kucesi Berde rayonunda park adlandirilmisdir 20 yanvar Umumxalq Huzn Gunu oldugundan her il Azerbaycanin idare muessise ve teskilatlarinda is gunu hesab edilmir ve onun evezine anim merasimi kecirilir 2015 ci ilin 15 yanvar tarixinde Pakistanin bolgesinde 20 Yanvar Sehidleri Bulagi nin acilisi kecirilib Azerbaycanda Qara Yanvara hem de poct markasi da hesr olunmusdur Qara Yanvar poct markalarinda Qara Yanvara hesr hesr edilmis marka Abideler 1998 ci il avqustun 5 de Baki seherindeki Sehidler Xiyabaninda Ebedi mesel abide kompleksinin ucaldilmasi barede Heyder Eliyev serencam vermisdir 2010 cu ilde Bakinin Yasamal rayonununda 20 Yanvar abide kompleksi nin acilisi olub Kompleksin uzerinde faciesi zamani helak olmus 147 neferin adi ve soyadi qizili herflerle hekk olunub Qerenfil simvolizmi Bakida Sehidler Xiyabani 2005 ci il Azerbaycanda 1990 ci ilin yanvarindan beri qerenfil matem gulu kimi taninir Qerenfilin Qara Yanvarla elaqelendirilmesinin muxtelif versiyalari movcuddur Bir coxlari qerenfili o vaxt Bakida o vaxt en cox ekilen gul oldugundan facie ile elaqelendirir Diger menbelere gore Memmed Aslanin Agla qerenfil agla seirinden sonra gul Qara Yanvarla elaqelendirilib Bezi menbelere gore ise o zamanlar butun toylara qerenfil gulunu aparibmislar amma 20 yanvar faciesinden sonra sehidlerin mezarina qoymaq ucun qisda acan basqa gul yox idi deye qerenfil qoyublar Ona gore de o zamandan qerenfil matem guludur ve sehidlerin mezarinin ustune qoyulur Qerenfil sehid qani Qan goturdu dunyani Agla inlet meydani Agla qerenfil agla Agla qerenfil agla Memmed Aslan Medeniyyetde 2014 cu ilde Azerbaycan Dovlet Mahni Teatrinda Irevan Dovlet Azerbaycan Dram Teatrinin teqdimatinda Qalx ayaga Azerbaycan adli tamasa teqdim olunmusdur Meydan teatri uslubunda hazirlanan tamasa 20 Yanvarda Azerbaycan musteqilliyinin heqiqete cevrilmesi namine qurban geden insanlarin haqqini tecessum etdirmisdir Hemin il yanvarin 19 da Genc Tamasacilar Teatri yazici dramaturq Tamara Veliyevanin Qara Yanvara hesr olunmus Menim ag goyercinim tamasasi kecirilmisdir Edebiyyatda Bedii edebiyyatda Qara Yanvara coxlu sayda edebi eserler hesr olunub Qara Yanvara hesr olunmus seirlerden Bextiyar Vahabzadenin Sehidler ve Larisa Memmed Aslanin Agla qerenfil agla Xelil Rza Uluturkun Qanim bayragimdadir Kemale Abiyevanin Sehidler xiyabani lirik poemasini Fikret Qocanin Sehidler xiyabani seirini qeyd etmek olar Tesviri incesenetde Qara Yanvar movzusuna aid tesviri incesenetde Mikayil Abdullayevin Nakamlarin defni Rasim Babayevin Tecavuz Arif Huseynovun Qara tagli naturmort Arif Elesgerovun 20 Yanvar Ismayil Ismayilovun Haqq terezisi Oqtay Quliyevin Matem Bayram Qasimxanlinin Facielerimiz triptix resmleri hesr olunub Kinoda Azerbaycan kinematoqrafinda 20 yanvar hadisesine Qanli Yanvar Boz qurdun harayi Azadliga geden yollar Bakida insan ovu Sehidler ve qaziler Qanli Baki Matem filmleri ithaf olunub Musiqide Qara Yanvar haqqinda bir sira mahnilar ve musiqi kompoziyalari bestelenmisdir Onlardan Tofiq Bakixanovun Humayun simfonik mugamini qaboy ustasi Kamil Celilovun Zeminxare mugamini Sevda Ibrahimovanin Veten sehidlerine Covdet Haciyevin Sehidler simfoniyasi Oqtay Kaziminin Sehidler simfoniyasi Azad Zahidin Medhiyye Azer Rzayevin Baki 90 simfoniyasi Ramiz Mustafayevin Bu qan yerde qalan deyil vokal simfonik poemasi Mobil Babayevin Aglama torpagim aglama kantatasi Aydin Ezim Kerimoglunun Qetl gunu Arif Mirzeyevin Yanvar mersiyyeleri Serdar Ferecovun Matem haraylari simfonik lovhesini qeyd etmek olar 2010 cu illerden 20 Yanvar faciesi ve sehidlere hesr olunan musiqi eserlerinin arasinda Arif Mirzeyevin Yanvar passionlari matem messasi Nazim Quliyevin Sehidler operasi ve Oqtay Recebovun Cingiz oratoriyasini qeyd etmek olar Iri hecmli musiqi eserleri ile yanasi Qara Yanvar sehidlere hesr olunan coxlu sayda mahni ve romanslar movcuddur Onlardan Vasif Adigozelovun Fikret Qocanin sozlerine bestelediyi Bir serqi de Haci Xanmemmedovun Elimde sazim aglar Oqtay Recebovun Memmed Ismayilin sozlerine bestelediyi Qana donen qerenfiller Emin Sabitoglunun Bextiyar Vahabzadenin sozlerine bestelediyi Sehidler agisi Mehriban Ehmedovanin Memmed Arazin sozlerine yazdigi Ana millet ata millet aglama Azer Zeynalovun Veten harayi Aygun Kazimovanin Sehidler mahnilarini qeyd etmek olar Sahidlerin yaddasindaD Huseynov cerrah Men 35 ildir cerrahiyye emeliyyatlari apariram isimle elaqedar cox dehsetler gormusem amma bele yaralilarla heyatim boyu rastlasmamisdim Yanvarin 20 de daxil olan yaralilarin neinki daxili orqanlari hetta sumukleri de birce gulle ile dagilmisdi Fuad Eliyev patoloqoanatom Yanvarin 20 de gunortaya yaxin bizim morqa 85 meyit getirildi Onlarin 75 i kureyinden gulle yarasi almisdi ikisi kut aletlerle verilen isgencelerden dunyasini deyismisdi altisini BTR ezmisdi ikisi ise kesilmis desilmis yaralardan yeni iti aletlerle oldurulmusdu Olenlerden birine yaxin mesafeden alti gulle vurulmusdu Aydin meseledir ki meqsed bu dinc insanlari tam mehv etmek olmusdu M Qasimov Respublika Xestexanasinin o vaxtki bas hekimi Yanvarin 21 de xestexanada sargilar antibiotikler agrikesiciler qurtardi Birce qan problemi yox idi yanvarin 20 de seher saatlarindan baslayaraq insanlar deste deste qankocurme stansiyasina axisirdilar Bizim xestexanaya da qan vermeye gelenler vardi tibb bacilari ve hekimlerimiz de coxlu qan verdiler Agsu Beyleqan Samaxi ve respublikanin diger yerlerinden olan hemkarlarimiz bizi derman ve emeliyyatlar ucun lazim olan diger tibbi levazimatlarla temin etdiler Moskvadan ve SSRI nin diger seherlerinden hec bir yardim olmadi Cahangir Atakisiyev Respublika Xestexanasinin hekim uroloqu Atisma baslayanda men xestexananin damina qalxdim Oradan XI Qizil Ordu abidesinin qarsisinda daire vurub ates acaraq ve insanlari ezerek seherin muxtelif yerlerine istiqamet alan tanklar yaxsi gorunurdu Hemin abidenin qarsisinda xeyli adam helak oldu Toplasanlar terefinden tanklara birce gulle de atilmadi Qurbanlarin sayi cox idi cunki abidenin qarsisindaki meydan boyuk idi ve tanklardan qacib gizlenmeye imkan yox idi Tanklar uzaqlasan kimi yaralilari xilas etmeye atildiq Gece saat birin yarisindan baslayaraq xestexanamiza yaralilar daxil olmaga basladi Odlu silahla yaralananlardan basqa qazla zeherlenme elametleri olan xesteler de vardi ki onlarda qusma gozlerin sulanmasi qanli oskurek bogulma hallari musahide olunurdu Skalpelle bir yaralinin qarin nahiyesini kesen kimi butun emeliyyat otagi zeherli qaz qoxusu ile doldu Mecburen emeliyyati dayandirib otagin havasini deyismeli olduq Sehere qeder isledik yarali axini yalniz seher saat altiya yaxin sengidi Tibb bacilarimizdan biri yaralilari xestexanaya getiren zaman odlu silahdan acilan gulleye tus gelmisdi O vaxt bizim sobeye 38 yarali daxil oldu ki onlardan da altisi emeliyyat baslanana qeder kecindi ikisi emeliyyat zamani oldu Travmatologiya sobesine ise hemin gece 40 yarali getirmisdiler Hamisi genc idi en boyuyunun 30 yasi vardi QalereyaBakida Sovet esgerleri 1990 ci il Bakida Sehidler Xiyabani 1990 ci il Bakida Sehidler Xiyabani 1990 ci il Bakida Sehidler Xiyabani 1990 ci il Bakida Sehidler Xiyabani 1990 ci il Bakida Sehidler Xiyabani 1990 ci il Qara Yanvarin 28 illiyi 20 Yanvar metrostansiyasindaIstinadlar Ukaz Prezidiuma Verhovnogo Soveta SSSR o vvedenii chrezvychajnogo polozheniya v gorode Baku 19 yanvarya 1990 g S 21 2 PDF rus files preslib az 2023 02 06 tarixinde PDF Istifade tarixi 2023 07 16 A Glance at the Tragedy of 20 January 1990 ingilis vilnius mfa gov az 2023 07 19 tarixinde Istifade tarixi 2023 07 16 UPHEAVAL IN THE EAST SOVIET UNION Force as a Last Resort Armed Power Salvages Moscow s Facing Authority ingilis www nytimes com 2023 07 15 tarixinde Istifade tarixi 2023 07 16 BlackGarden S 353 88 PDF ingilis fatsr org 2023 07 19 tarixinde PDF Istifade tarixi 2023 07 16 Remembering Baku s black January tanks were crushing and shooting at everyone ingilis en currenttime tv 2023 07 19 tarixinde Istifade tarixi 2023 07 16 SOVIETS SAY TROOPS USED TO AVERT COUP IN BAKU ingilis www washingtonpost com 2017 08 28 tarixinde Istifade tarixi 2023 07 16 THE JANUARY 20 TRAGEDY ingilis mod gov az 2023 07 19 tarixinde Istifade tarixi 2023 07 16 Jahanshir Afandiyev Black January in the World Press Milliyyet Arasdirmalar Merkezi 2020 01 13 tarixinde Istifade tarixi 20 YANVAR FACIESI az supremecourt gov az 2023 07 19 tarixinde Istifade tarixi 2023 07 16 STATEMENT OF THE MINISTRY OF FOREIGN AFFAIRS OF THE REPUBLIC OF AZERBAIJAN ON THE OCCASION OF THE 20 JANUARY NATIONAL MOURNING DAY ingilis diplomaticinformer com 2023 07 19 tarixinde Istifade tarixi 2023 07 16 BLOOD MEMORY ingilis president az 2023 04 01 tarixinde Istifade tarixi 2023 07 16 de Vaal Tomas PDF Ilay M MC 2008 344 ISBN 978 9952 25 086 2 Archived from the original on 2022 04 22 Istifade tarixi 28 avqust 2016 Bakatin 4 o p o ra b npomeAineM BpeMeHii Yol kecmis zamanda seh 174 Bakinskij rabochij 17 yanvar 1990 ci il MepHufi HHBapi kitabmda yeniden derc edilib seh 70 74 Primakovun Qorbacovla telefon sohbetinin sahidi olan Vyaceslav Mixaylova esasen Melikovun Ya obvinyayu Men ittiham edirem kitabinda nesr edilmis Sit Qalxan hebi analitik qrupunun hesabatindan seh 176 179 Bezi tefsilatlar 20 yanvar hadiseleri barede en dolgun melumat menbeyi olan Melikovun senedler ve meqaleler toplusundan guturulub Blair Betty www azer com www azer com Archived from the original on 2022 03 28 Istifade tarixi 29 avqust 2016 www anspress com www anspress com Archived from the original on 2018 01 18 Istifade tarixi 28 avqust 2016 www trend az www trend az Archived from the original on 2021 12 01 Istifade tarixi 28 avqust 2016 Aliyev Kenan www rferl org www rferl org Archived from the original on 2016 09 18 Istifade tarixi 28 avqust 2016 Suleymanov Elin www huffingtonpost com www huffingtonpost com Archived from the original on January 23 2017 Istifade tarixi 28 avqust 2016 www azadliq org www azadliq org Archived from the original on 2021 01 23 Istifade tarixi 29 avqust 2016 www kavkaz uzel eu rus www kavkaz uzel eu Archived from the original on 2022 07 05 Istifade tarixi 29 avqust 2016 Baku Hronika sobytij Zhurnal Kommersant Vlast 4 4 29 yanvar 1990 Nazim Mustafa Xalq qezeti 2010 16 17 yanvar 11 12 www karabakh az www karabakh az 2016 04 09 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 30 avqust 2016 Nazim Mustafa 20 YANVAR QAN YADDASIMIZ sexsi veb sehifesi az nazimmustafa info 2010 2022 03 28 tarixinde Istifade tarixi 2015 02 06 Aydin Balayev Rasim Mirze 20 Yanvar hadiseleri Senedler movqeler serhler 1990 2000 Baki 2000 seh 179 180 az cite web url accessdate missing url PDF Prezident Kitabxanasinin sayti az preslib az 2013 09 07 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 2015 02 04 PDF anl az anl az 2018 01 18 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 28 avqust 2016 www e qanun az www e qanun az Archived from the original on 2022 03 28 Istifade tarixi 28 avqust 2016 www e qanun az www e qanun az Archived from the original on 2022 03 28 Istifade tarixi 28 avqust 2016 www e qanun az www e qanun az Archived from the original on 2022 03 28 Istifade tarixi 29 avqust 2016 Davies Norman Beneath Another Sky A Global Journey into History Penguin UK 2017 accessdate missing url oxu az oxu az Archived from the original on 2021 11 27 Istifade tarixi 30 avqust 2016 www karabakh az www karabakh az 2017 01 11 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 29 avqust 2016 Vahid Meherremov Qanli gece Qanli tarix Baki 2011 seh 61 Vahid Meherremov Qanli gece Qanli tarix Baki 2011 seh 62 Qara Yanvar O vaxt Britaniya qezetleri ne yazirdilar BBC sayti az bbc co uk 20 01 2010 2010 03 06 tarixinde Istifade tarixi 2015 02 08 Cahansir Efendiyev Black January in the World Press ing Milliyyet Arasdirmalar Merkezi 13 yanvar 2019 tarixinde Istifade tarixi 13 yanvar 2019 www bbc com 26 il evvel Britaniya metbuati 20 Yanvar barede ne yazib az 20 Yanvar 2015 2024 01 16 tarixinde Istifade tarixi 2024 01 16 name 33 il evvel dunya metbuati 20 Yanvar barede ne yazib gt metbuat az 33 il evvel dunya metbuati 20 Yanvar barede ne yazib az 20 Yanvar 2023 2018 02 06 tarixinde archive missing url cite web url accessdate missing url metbuat az 33 il evvel dunya metbuati 20 Yanvar barede ne yazib az 20 Yanvar 2023 2018 02 06 tarixinde archive missing url cite web url accessdate missing url Britaniya metbuati 20 Yanvar barede ne yazib BBC sayti az bbc co uk 2024 01 18 tarixinde Istifade tarixi 2024 01 18 20 Yanvarda Azerbaycan turklerinin musteqilliyinin ilk meseli yandirilib turkiyeli deputat arxiv az arxiv az 30 avqust 2016 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 30 avqust 2016 Agbabli Seyyad 525 az 525 az Archived from the original on 2018 01 19 Istifade tarixi 28 avqust 2016 news lent az news lent az 2014 01 23 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 29 avqust 2016 Pakistanda 20 Yanvar Bulagi acildi www qafqazinfo az www qafqazinfo az 30 avqust 2016 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 30 avqust 2016 www e qanun az www e qanun az Archived from the original on 2022 03 28 Istifade tarixi 28 avqust 2016 www azadliq org www azadliq org Archived from the original on 2021 04 17 Istifade tarixi 28 avqust 2016 PREZIDENT ILHAM ELIYEV BAKININ 20 YANVAR DAIRESINDE SEHIDLERIN XATIRESINE UCALDILMIS ABIDE KOMPLEKSININ ACILISINDA ISTIRAK ETMISDIR azertag az azertag az 2022 03 28 tarixinde Istifade tarixi 20 yanvar 2018 Cambridge Scholars Publishing 2015 seh 166 ISBN 978 1 4438 8298 9 Archived from the original on 2022 03 28 Istifade tarixi 29 avqust 2016 www baki xeber com www baki xeber com 2017 12 21 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 29 avqust 2016 QIRMIZI TALE www mediaforum az www mediaforum az 29 avqust 2016 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 29 avqust 2016 az azvision az az azvision az 2015 01 22 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 29 avqust 2016 525 az 525 az Archived from the original on 2018 01 19 Istifade tarixi 29 avqust 2016 www anl az www anl az Archived from the original on 2022 03 28 Istifade tarixi 28 avqust 2016 www anl az www anl az Archived from the original on 2022 03 28 Istifade tarixi 28 avqust 2016 Ne yatmisan sari bulbul oyan bir www anl az 2022 03 26 tarixinde Istifade tarixi 12 noyabr 2017 Aliyev Tehmez 1990 ci il Qanli Yanvar izleri poema Baki Yeni Poliqrafist MMC 2011 151 s FIKRET QOCANIN POEMALARI MENEVI DEYERLER KONTEKSTINDE www anl az 2022 09 15 tarixinde Istifade tarixi 12 noyabr 2017 anl az anl az Archived from the original on 2022 03 28 Istifade tarixi 28 avqust 2016 anl az anl az Archived from the original on 2022 03 28 Istifade tarixi 28 avqust 2016 www xalqqazeti com www xalqqazeti com 2017 05 19 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 3 sentyabr 2016 Tehmirazqizi Seadet www anl az www anl az Archived from the original on 2022 03 28 Istifade tarixi 29 avqust 2016 anl az anl az Archived from the original on 2022 03 28 Istifade tarixi 28 avqust 2016 anl az anl az 28 avqust 2016 Archived from the original on 2022 08 21 Istifade tarixi 28 avqust 2016 aztc gov az 20 Yanvar sahidlerin yaddasinda az 20 Yanvar 2015 2018 02 06 tarixinde Istifade tarixi 2024 01 16 BiblioqrafiyaTarixi nezerler Azerbaycan xalqini dunyaya yeniden millet kimi teqdim eden 20 yanvar B 2003 134 s Tahir Qafarov January 20 1990 red and black reasons facts lessons and results Baku Publishing Polygraphic Centre 2002 81 s Capay Sultanov The Last Blow from the Empire Baku 20 January 1990 Baku Qismet 2008 520 s Xususi meseleler ve muqayiseli tedqiqatlar Aydin Balayev 20 yanvar hadiseleri Senedler movqeler serhler 1990 2000 Baki Casioglu 2002 42 s 20 Yanvar faciesi ve rabiteciler Baki Nurlan 2003 95 s Qulu Kengerli Qali sennbeye geden yol 1990 ci il yanvar ayinin xronikasi O gunlerin radio sesleri sahidli sehidli gece Baki Azerbaycan Ensiklopediyasi NPB 1997 64 s Qulu Kengerli Qara yanvar sehidleri Baki Genclik 1992 312 s Haciyev N Baki qirgini B 1990 20 s Analar anar aglar B Azernesr 1993 8 s Chernyj yanvar Baku 1990 dokumenty i materialy Baku Azerneshr 1990 288 s Hadise istirakcilarinin ifadeleri ve xatireleri Qudret Ebdulselimzade Nikbin facie Qanli Yanvar dusunceleri Baki 2002 136 seh Aliye Edalet Sehid omru yasayanlar Baki Casioglu 2006 270 s Niftali Sixlar Dunyamizin 20 yanvar faciesi Muellim 2010 92 s Sakir Yaqubov Men sahidem ki Qara yanvar evvel ve sonar Baki Azerbaycan 1992 58 s Tragediya dlinoyu v 2 goda fotohronika sobytij Baku Azerneshr 1990 32 seh Mirasi ve tarixsunasliq Mezahir Suleymanzade 20 yanvar Gullelenmis qezet 1990 ci il 20 Yanvar faciesinin 20 illiyine hesr olunur Baki Nurlan 2010 142 2 s Semender R Sehidler B Genclik 1990 448 s Bunyadzade U Bir olumun acisina B Genclik 1993 250 s Xarici kecidlerDiger layihelerdeVikikitabda elaqeli kitablarVikimenbede elaqeli metnlerVikianbarda elaqeli media fayllar Eyewitness A republic loses faith Black January Baku 1990 Behind the Scenes A Photojournalist s Perspective by Reza Deghati with Betty Blair in Azerbaijan International Vol 6 1 Spring 1998 pp 33 37 TECAVUZ BAKI 20 YANVAR 1990 Prezident Kitabxanasi 20 JANUARY A DAY OF MOURNING IN AZERBAIJAN