Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
| Erkən Dövr Tarix və Ənənələr Məzhəblər və Hərəkatlar Əsas mövzular |
|
Günümüz Xristian Məzhəbləri
Xristianlıqda məzhəblərin təşəkkülünü, İsanın dünyadan ayrılmasından dərhal sonra Onun dininə girən Paulla İsanın camaatı arasındakı ixtilaflara bağlayan görüş daha geniş yayılmışdır. Həqiqətəndə Paulun xristianlığı qəbul etməsindən sonra Onunla İsanın camaatı arasında çıxan ixtilaflar onların qısa zamanda ikiyə bölünmelerine səbəb olmuşdur.
Bir başqa baxımdan məzhəblərin doğulmasını, inanc, ayin və s. mövzulardakı ixtilaflarla, XI əsrdə Şərq-Qərb kilsələrinin bir-birindən qopmasına, hətta islahat hərəkətlərinə bağlayan fikiri mənimsəyənlər də vardır. Burada kilsələr arasındakı ixtilaflardan çox, hələ də hal-hazırda varlığını davam etdirən müəyyən üç Xristian məzhəbindən (Katolik, Ortodoks, Protestant) ana xəttləriylə söz verilir.
1-Katolik məzhəbi
Bir digər adı Roma Katolik Kilsəsi olan Katolik məzhəbi, Xristian dünyasının ən böyük və ən köklü məzhəbidir. İnanclarına görə bu məzhəbi, həvarilərin ilki olan Peter qurmuşdur. O eyni zamanda İsanın vəkili sayılırdı. Peterdən sonra gələn papalar da Peterin vəkili sayılırlar. Beləcə Papa ruhani rəis kimi İsanın yer üzündəki nümayəndəsidir. 1870-ci ildə toplanan Vatikan Ruhani Məclisi Papanın yanılmazlığını elan etmişdir. Katolik məzhəbinə ruhanilər sinifi aşağıdan yuxarıya rahib, yepiskop, kardinal və papa şəklində iyerarxik bir quruluşa malikdir. Katolik məzhəbinin əsas xüsusiyyətləri bunlardır:
1-Papa dini başçısı, İsanın vəkili, Peterin xələfidir.
2-Papa yanılmaz bir nüfuza malikdir. Roma digər kilsələrin hamısından üstündür.
3-Ruhul-Qüds əl tərəfindən idarə edilən Roma-Katolik Kilsəsi universaldır.
4-Ruhul-Qüds əl, Ata və Oğuldan çıxmışdır.
5-İsa həm ilahi, həm insani təbiətə malikdir.
6-İsa da, Məryəm də günahsızdır, əsl günahdan uzaqdır. Məryəm, Allah yanında kim şəfaət edə bilər. O, göyə yüksəlmişdir.
7-Əziz də Tanrı qatında spiker olar, kim şəfaət edə bilər.
8-İnsan əsl günah içindədir. Buna qarşılıq pisliyə meyl etmək günah deyil, günaha sövq edir. Günah çıxarma çox əhəmiyyətlidir. Bunun, günah çıxarma hücrəsində keşişə etiraf şəklində olması lazımdır.
9 - Sakramentler yeddi dənədir. Ruhanilər zümrəsi evlənə bilməz. Onlardan başqa evlənənlər də boşana bilməzlər. Boşandıqdan sonra evlənmək zina sayılır.
10-İyirmi məclisin aldığı qərarlar qəbul edilir.
11-Cümə günü ət və yağlı yemək yemək qadağandır.
12 - Son hökm gününü, cənnəti, cəhənnəmi və Arafı qəbul edərlər.
13 - Ənənələrə bağlı qalmaq lazımdır.
14-Ayin dili latın dilində olmalıdır. 1965-ci ildə keçirilmiş II. Vatikan məclisində bu qaydanın dəyişdirildiyi söylənilmiş və müxtəlif dillərdə də ayinlərin icra edilməsinə icazə verilmişdir.
Katolik məzhəbində keşişlərin əsas vəzifələri, vəftiz, tövbə, əziyyət, günah çıxartma, əxilərin yağ sürmə, evlənmə və s. təqdis mərasimlərini icra etməkdir. Təməldə eyni inancları bölüşdürməklə birlikdə, detallara aid mövzularda Katolik məzhəbinə ayrılaraq ortaya çıxan bəzi kiçik məzhəblər vardır:
1 - Keldani Təriqəti
2 - Erməni Təriqəti
3 - Sürəni Təriqəti
4 - Maruni Təriqəti
5 - Qipti Təriqəti.
2-Ortodoks məzhəbi
Yunancada Ortodoks “Doğru fikir, inanc və doğru etiraf” mənasını verir. Bu məzhəbin Dinlər tarixindəki digər adları bunlardır: Şərqin Ortodoks, katolik və Apostolik Kilsəsi, Ortodoks Şərq Kilsəsi, Şərq Kilsəsi, Ortodoks Kilsəsi və Rum Ortodoks Kilsəsi. Ortodoks Kilsəsinin Katolik kilsəsindən 1054-ci ildə qəti olaraq ayrılmasında dini və siyasi bəzi səbəblərin böyük rolu olmuşdur:
1 - Katolik Kilsəsinin müşriklər arasında dini yaymaq üçün bəzi qurbanlar verməsi.
2 - Romanın etirazına baxmayaraq imperiya mərkəzinin İstanbul olması.
3 - Qərb Roma dövlətinin yıxılmasından sonra ortaya çıxan nüfuz boşluğunu Papalığın doldurmaq istəməsi.
İnanc və ayinlər baxımından Ortodoks kilsələri bəzi siyasi və inzibati səbəblərdən ötəri bir-birindən ayrılmışdır:
a-1054-dəki Şərq-Qərb ayrılığında sonra Ortodoksluğun mərkəzi Bizans olmuşdur.
b-İstanbulun Türklər tərəfindən fəth edildiyi 1453-dən sonra Rus Pravoslav Kilsəsi İstanbul Patrikliyi ilə mübarizəyə girişmişdir.
c- 1917-ci ildəki Rus qiyamından sonra İstanbul Ortodoks Patrikliyi ilə mübarizədən imtina edən Rus Pravoslav Kilsəsi Patriklik halını almışdır.
Ortodoks dünyasının dörd böyük patrikliyi (İstanbul-İsgəndəriyyə, Antakya, Qüds) vardır. Digər, bölgələrdəki milli kilsələr inzibati quruluş etibarilə bu dörd patrikliyə bağlıdır. Ortodoks məzhəbini digər xristian məzhəblərindən ayıran başlıca xüsusiyyətlər bunlardır:
1 - Patriarx ruhani başçıdır.
2 - Papa yanıla bilər. O İsanın vəkili deyil.
3 - Ruhul-Qüds, Oğul vasitəsilə Atadan çıxmışdır.
4 - İlk yeddi məclisdə alınan qərarları qəbul etmək lazımdır.
5 - Ancaq, Məryəm, İsa və Əziz ikonlarına hörmət göstərilməlidir.
6 - Hər ölkə ibadətini öz diliylə etməkdə sərbəstdir.
7 - Günahkarlar, işlədikləri günah ölçüsündə Ərafda gözlədilər.
8 - Keşişlər, yepiskoplar və patrikler evlənə bilməz; keşişlər evlənə bilər. Boşanma ancaq bəzi şərtlərlə mümkündür.
9 - Baptizmdən dərhal sonra Konfirmasyon edilməlidir.
10 - Evharistiya ayinində çörəyə maya, şəraba su qatarlar.
11 - Xaç sağdan sola çəkilir və Xaçın qolları bir-birinə bərabərdir.
Quruluş dövrlərində bütün Şərq Ortodoks kilsələri, İstanbul Ortodoks Kilsəsinin idarə və nəzarəti altında ikən, daha sonraları parçalanmalar olmuş və bu kilsələr doğulmuşdur:
1-Sürəni Ortodoks Kilsəsi;
2-Rum Ortodoks Kilsəsi;
3-Erməni Ortodoks Kilsəsi;
4-Rus Pravoslav Kilsəsi.
Din tarixçilərinin ümumiyyətlə müdafiə etdiklərinə görə Ortodoks məzhəbinin doğulması, İznik və Onu taxıban altı məclisdən alınan bəzi qərarlar nəticəsində olmuşdur. Ancaq Ortodoksluğu qəbul edənlər İznik məclisinə müxtəlif fikirlər ortaya atan Arius, Nestorius və s. din böyüklərinin fikirlərinə hər zaman cəbhə almışlar.
Katolik məzhəbi ilə Ortodoks məzhəbi arasında təsbit edilə bilən əsas ayrılıqlar bunlardır:
1 - Katoliklərə görə müqəddəs Qüds Ata ilə Oğuldan, Ortodokslara görə isə Allahın göndərməsindən meydana gəlmişdir.
2 - Katoliklərə görə papa yanılmaz; ilahi qüdrətə malikdir. Ortodokslara görə isə O, ruhani bir liderdir; ilahi bir gücü yoxdur.
3 - Katoliklərə görə papanın iman, ibadət, əxlaq və s. mövzulardakı hər sözü münaqişəsiz qəbul edilməlidir, Ortodokslara görə isə papa da bir insandır, yanıla bilər.
3-Prostestan Təriqəti
Almancada “protestieren” sözündən alınmış olan Protestant “etiraz, etiraz eynək, baş qaldırmaq” mənalarına gəlir. Protestant məzhəbinin doğuşu, XVI əsrdə Martin Lüterin (1489-1546) Roma Katolik Kilsəsinə qarşı;
1 - Günahları bağışlamaq;
2 - Günahların bağışlanmasını müəyyən bir maliyyə mənbəyi halına gətirmək,
3 - İncilin şərhini öz təkəlində saxlamaq
4 - Ayin dilinin mütləq Latınca olması və s. xüsuslara etirazları ilə başlamışdır.
Martın Lüter etirazlarına qısa zamanda tərəfdar tapınca hərəkət sürətlə böyüyərək yayılmışdır. Etirazçılar öz fikirlərini müxtəlif Məhfili açıqlamaq imkanı tapdıqca, onların fikirlərini mənimsəyənlər də o nisbətdə artaraq geniş bir coğrafiyaya sahib olmuşdur. Protestant məzhəbinə incil Kilsəsi də deyilir.
Etiraz hərəkatının məşhurluq qazanması, islahatların başlanması və müxtəlif kilsələrin doğması ilə nəticələnmişdir. Protestantlığa görə Allaha çata bilmək üçün heç bir kilsə işçisinin vasitəçiliyinə ehtiyac yoxdur. Xristian ənənəsinin yaxın keçmişdən aldığı şəklin bir digər adı olan Protestantlıq, kilsənin şəxsən öz qiymətləndirməsinə görə:
1 - etirafla əlaqədar vəziyyət,
2 - Ruhani rəftar,
3 - xristianlığa daha uyğun bir görünüş vermə və s. nöqtələrdə keçmişinə nisbətlə yeni bir mahiyyət qazanmışdır.
Protestantlıq, tarixinin müəyyən bir dövründə və bəzi xüsusi şərtlər nəticəsində ortaya çıxmasına baxmayaraq, fikir və ruhi quruluş etibarilə yalnız XVI əsrin məhsulu sayılmamalıdır. Bəzi din tarixçilərinə görə, Protestant islahatçılar ilə onları təqib edənlər, o əsrdə edilən dini şərhlərlə yeni bir gerçəyi tapmaq yerinə, köhnə dini ənənələri yenidən ortaya qoymuşlar. Bu baxımdan protestantları, ixtiraçı deyil, yeniləyici olaraq görmək lazımdır. İnanclarına görə günahkar bir adam ancaq Allahın qarşılıqsız inayəti sayəsində qurtuluşa çata bilər. Protestant məzhəbi son dörd yüz il içində əsas iki cür dini baxımdan özünü göstərmişdir:
1 - Klassik Protestantlıq,
2 - Radikal Protestantlıq.
1 - Klassik Protestanlıqda Xristianlığın etdiyi yeni şəklə qarşı üsyan edərək kilsənin Katolik mənasını qoruyan böyük kilsə sistemləri nəzərdə tutulur.
2 - Radikal Protestantlıq termini daha çox bu məzhəbin ortaya çıxışını açıqlayan hadisəni izah etmək üçün istifadə edilir. Bu termin eyni zamanda dini qruplarla dini düşüncə məktəblərini də içinə alır. Bu məktəbin nümayəndələri İncil ilə xristian kilsəsinin dini mərasim varisləri olduqlarını iddia etmişlər.
Protestantlığın ilk ifadəsi Lütheryanizmdir. Bu terminlə Martin Lüterin fəaliyyətləri, Onun ruh və fikrinə borclu olan Xristian fikirləri ilə xüsusi kilsələr aydın olar. Bu məktəb, qulun həyatı və kilsə ibadəti üzərində xüsusilə dayanmışdır.
Protestant məzhəbinin xüsusiyyətləri bunlardır:
1-Papa da bir insandır, yanıla bilər.
2-Digər iki böyük Xristian məzhəbinin qəbul etdiyi təslisə inanarlar.
3-Müqəddəs kitabı şərhə hər kəs malikdir.
4-Sakramentlərdən tək Baptizm və Evharistiyaya inanarlar.
5-Əziz qəbul etməzlər.
6-Kilsələrdə şəkil və heykəl lüzumsuzdur.
7-Xaç çıxarma ənənələrinə inanmazlar.
8-İbadət və ayinləri hər kəs öz dilində edə bilər.
9-Əraf və əbədi cəza yoxdur.
10 - Məryəm sıravi bir insandır; ilahi bir xüsusiyyəti yoxdur.
11-Günah çıxartma əməliyyatı məntiqsiz bir tətbiqdir.
Protestant Təriqəti əvvəlcə öz bünyəsində üç ana qola ayrılmışdır:
1 - Lutheryanizm;
2 - Kalvinizm;
3 - Anqlikanizm.
1 - Lutheryanizm, protestantlığın ilk şəklidir və Martin Lüterin fikir və idealarını mənimsəyən xüsusi Xristian fikrini təmsil edir. Lutheryan kilsələri Almaniya, Skandinav ölkələri və Amerika Birləşmiş Ştatlarında daha çox məşhurdur. İnanclarına görə kilsə, dünyəvi həyata görə məsuliyyət daşımır.
2 - Kalvinizm, günümüz Protestant dünyasının ikinci məktəbini təşkil edir. Bir digər adı Reformist xristianlıqdır. Axının qurucusu və qabaqcılı olan John Mismar, möhkəm bir dini təcrübədən keçmiş Fransız əslli, ilahiyyat sahəsindəki yazılarıyla tanınmış bir adamdır. Onun məqsədi mövcud Xristianlıqda islahat edərək dini ilkin, əsl halına qovuşdurmaqdır. Ona görə Xristianlığın cəmiyyətə qarşı, bəzi vəzifələri olmalıdır.
3 - Anqlikanizm, VIII Henri dövründən bəri İngiltərənin Rəsmi Kilsəsidir. VIII Henri (1491-1547) ilə Papa arasında bir döyüşdən sonra doğulmuş olan Anqlikanizmin ən başda gələn hədəfi xristianlığı öz xüsusiyyətinə yenidən qovuşdurmaqdır. Onlara görə papalıq ilə Presbiterianlık arasında ən azı orta bir yol olmalıdır. Bu yalnız kilsə təşkilatı səviyyəsində deyil, doktrinar mənada da reallaşdırılmalıdır.
Protestantlıq bu üç əsas qolun xaricində ikinci dərəcədə daha on kiçik qrupa daha ayrılmışdır.
Radikalizm və Protestantlıq.
Fransızcada Radikalizm “elm, din və siyasətdə təməldən, kökdən dəyişikliklər etmə” mənasını verər. Bizim burada üzərində dayanacağımız Radikalizm, Xristianlıq üzərində edilmək istənən köklü dəyişikliklərlə əlaqədardır.
Din tarixi terminologiyasında Radikal Protestantlıq termini ilə daha çox ümumi Protestanlıqdan yavaş-yavaş qopan və Ondan müstəqil olaraq təşəkkül edən Xristian qrupları və dini məktəbləri nəzərdə tutulur. Bir baxıma bu qruplara, Reformasiyanın bəzi müzakirələrdən sonra dünyaya gələn uşaqları demək mümkündür. Bunlar xüsusi quruluş və davranışlarına görə İngiltərənin rəsmi kilsəsi ilə uyğunlaşma təmin edə bilməmişlər. Radikal Protestantlığı iki qrupda araşdırmaq mümkündür:
1 - Evangelik,
2 - Humanist,
Radikal protestantlığın ən qabaqda gələn təmsilçiləri Babtistlər, Konqreqasyonistlər, Metodist və Kuveykırlardır. Bu sayılan nümayəndələrin, özlərinə xas fərqli görünüşlər sərgilədikləri bilinməkdədir. Hətta bu axınlardan bəziləri müstəqil, xristianlıqdan ayrı bir din görünüşündədir. Bununla birlikdə Radikal Protestantlığın Humanist qanadı, Xristian Kilsəsinin din tanımayan seqmenti ilə xüsusi bir şəkildə maraqlanmışdır. Humanistlərin ən böyük arzuları Xristianlığın “zövq sahibi insanlara” qarşı bir dəyəri olduğunu isbat edir.
Humanistlər düşüncənin ən böyük rəhbəri olaraq vəhy yerinə ağılı əsas götürmüşlər, onu həqiqətin başlıca qaynağı qəbul etmişlər. Onların əsas aldığı ölçü Xristianlıq vəhyi deyil, elmi bir görüş, bir fəlsəfi qanun və ya hər hansı bir düşüncədir. Ancaq bu axının, gün keçdikcə nüfuz və dəyərini itirdiyi ifadə edilir. Radikal Protestantlıq xüsusilə bu ana nöqtələr üzərində dayanaraq şəxsiyyətini sübut etmək istəmişdir:
1 - nicata çatmaq üçün İsaya tam mənasıyla inanmaq lazımdır.
2 - Kilsənin və dünyanın mütləq hökmdarı İsadır.
3 - Gerçək kilsə İsa tərəfindən qurulmuşdur. Qurtuluş ancaq bu kilsədədir.
4 - İsanın gözlə görünən şəxsiyyəti İncildə açıqlanmışdır. İnsan həyatı boyunca daim Onu nümunə götürməlidir.
5 - Çarmıxdan sonra dirilən İsa sonsuz bir güc və iş qaynağı olmuşdur.
Müasir Protestantlıqla meydana gələn inkişaflar haqqında John A. Mackay belə deyir
Protestantlığın hələ dini yetkinlik səviyyəsinə çatmadığını, tarixi vəzifəsini tamamlamadığını ifadə etmək lazımdır. Dörd yüz il əvvəl İslahat hərəkətində olub bitənlər bu gün də həyatda, nəzəriyyəsi və kilsə təşkilatında ifadə edilmək vəziyyətindədir. Müasir Protestanlıqla ortaya çıxan əhəmiyyətli inkişafları belə sıralaya bilərik:
1-Tarixi Xristian inancı yenidən başa düşülməlidir.
2-Müqəddəs Katolik Kilsəsinin həqiqətlərini Protestantlar da anlamalıdır.
3-Dinə söykənməyən nizam ilə əlaqədar məsuliyyət duyğusunun yenidən canlanması təmin edilməlidir.
4-Evangelik xristianlığın dünya səviyyəsində yayılması, Protestant mütəfəkkirlərin bu yolda səy sərf etmələrini gündəmə gətirməlidir.
4-Anqlikan Təriqəti
İslahat Hərəkatından sonra (XVI əsr) İngiltərədə doğulmuş bir Xristian ekoludur. Protestantlığın İngiltərəyə xas şəkli olan Anqlikanizm, Katolik-Protestant qarşıdurmasında əlaqəli bir yol izləmişdir. Anqlikan Kilsəsi, VIII Henridən etibarən Roma ilə olan bağlarını qoparmıştır. Anqlikanizmi Müqəddəs Kitaba bağlı, qismən dəyişiklik edilmiş bir katolik məzhəbi olaraq görmək nəzəriyyəsi daha məşhurdur. Papanın nüfuzunu rədd edən Anqlikan Kilsəsi, XVI əsrdən bəri ibadətdə Latın dilinin yerinə İngiliscədən istifadə. Kilsə kral və kraliça tərəfindən təmsil edilir. Anqlikan Kilsəsinə görə iki sakrament (Baptizm, Evharistiya) əsasdır. Anqlikanizm XVIII əsrdən etibarən Amerika, Kanada, Avstraliya, Afrika, Yeni Zelandiya və Hindistanda yayılmıştır. Təxminən 30 milyon ardıcılı olan Anqlikan Kilsəsi və Roma Katolik Kilsəsi arasında Vatikan məclisindən (1962-1965) sonra uzlaşma zəminində axtarış cəhdlərinə girişilmiştir.
Hal-hazırda Xristianlıq
Hal-hazırda Xristianlıq dünyada az qala hər bölgədə tərəfdara sahib bir dindir. Ardıcıl sayı baxımından dünyada ilk sıradadır. Xüsusilə Avropa, Amerika və Avstraliya qitəsi ölkələrində Xristianlıq məşhur bir din hesab olunur.
Xristian ölkələrdə Məzhəblərin sıxlığı fərqliliklər göstərir. Rusiya, Bolqarıstan, Yunanıstan kimi ölkələrdə Ortodokslar; İtaliya, İspaniya, Paraqvay, Portuqaliya, Vatikan kimi ölkələrdə Katoliklər; İsveç, Norveç, Danimarka, ABŞ kimi dövlətlərdə protestantlar; İngiltərədə Anqlikanlar digər Xristian məzhəblərinə görə əksəriyyəti meydana gətirməkdədirlər.
Xristianlıqdan qopan bəzi axınların (Yehova şahidləri, Mormonlar, Unitaryenlər, Kuveykırlar kimi) müstəqil ayrı bir din mahiyyətinə bürünməsi və ya ayrı bir din kimi hərəkət etmələri və fərqli mədəniyyət ortaya çıxarıb yayılması Xristianlığın önündəki problemlərin başında görünməkdədir. Bütün bunlara baxmayaraq Xristianlıq getdikcə tərəfdar sayını artıran ilahi bir dindir. Hal-hazırda dünyada əksəriyyəti Katolik olmaq üzrə (51 - 53%) təxminən 1.560.000.000 Xristian yaşamaqdadır.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Xristianliq Isa Bakire Meryemin dogmasi Isanin carmixa cekilmesi Isanin dirilmesi Pasxa Isa Xristianliqda Erken Dovr Hevari Kilse Inanc Incil Allahin Padsahligi Septuaginta Yeni Ehd Bibliya Ehdi Etiq Ehdi Cedid Apokrif Teologiya Bagislanma Veftiz Xristologiya Ata Ogul Muqeddes Ruh Insan Xilas Esxatologiya Uc uqnum Tarix ve Eneneler Meryem Pyotr Pavel Erken I Konstantin Kilse meclisi Xristianliqda bolunme Xac yurusleri Reformasiya Mezhebler ve Herekatlar Anabaptist Anglikan Baptist Kalvinizm Evangelizm Luteran Protestant Ellinci Katolik kilsesiPravoslav Konstantinopol Pravoslav KilsesiHerekatlarYehova sahidleri Esas movzular Veftiz SimvolizmXristianliqbaxmuzakireredakteGunumuz Xristian MezhebleriXristianliqda mezheblerin tesekkulunu Isanin dunyadan ayrilmasindan derhal sonra Onun dinine giren Paulla Isanin camaati arasindaki ixtilaflara baglayan gorus daha genis yayilmisdir Heqiqetende Paulun xristianligi qebul etmesinden sonra Onunla Isanin camaati arasinda cixan ixtilaflar onlarin qisa zamanda ikiye bolunmelerine sebeb olmusdur Bir basqa baximdan mezheblerin dogulmasini inanc ayin ve s movzulardaki ixtilaflarla XI esrde Serq Qerb kilselerinin bir birinden qopmasina hetta islahat hereketlerine baglayan fikiri menimseyenler de vardir Burada kilseler arasindaki ixtilaflardan cox hele de hal hazirda varligini davam etdiren mueyyen uc Xristian mezhebinden Katolik Ortodoks Protestant ana xettleriyle soz verilir 1 Katolik mezhebiBir diger adi Roma Katolik Kilsesi olan Katolik mezhebi Xristian dunyasinin en boyuk ve en koklu mezhebidir Inanclarina gore bu mezhebi hevarilerin ilki olan Peter qurmusdur O eyni zamanda Isanin vekili sayilirdi Peterden sonra gelen papalar da Peterin vekili sayilirlar Belece Papa ruhani reis kimi Isanin yer uzundeki numayendesidir 1870 ci ilde toplanan Vatikan Ruhani Meclisi Papanin yanilmazligini elan etmisdir Katolik mezhebine ruhaniler sinifi asagidan yuxariya rahib yepiskop kardinal ve papa seklinde iyerarxik bir qurulusa malikdir Katolik mezhebinin esas xususiyyetleri bunlardir 1 Papa dini bascisi Isanin vekili Peterin xelefidir 2 Papa yanilmaz bir nufuza malikdir Roma diger kilselerin hamisindan ustundur 3 Ruhul Quds el terefinden idare edilen Roma Katolik Kilsesi universaldir 4 Ruhul Quds el Ata ve Oguldan cixmisdir 5 Isa hem ilahi hem insani tebiete malikdir 6 Isa da Meryem de gunahsizdir esl gunahdan uzaqdir Meryem Allah yaninda kim sefaet ede biler O goye yukselmisdir 7 Eziz de Tanri qatinda spiker olar kim sefaet ede biler 8 Insan esl gunah icindedir Buna qarsiliq pisliye meyl etmek gunah deyil gunaha sovq edir Gunah cixarma cox ehemiyyetlidir Bunun gunah cixarma hucresinde kesise etiraf seklinde olmasi lazimdir 9 Sakramentler yeddi denedir Ruhaniler zumresi evlene bilmez Onlardan basqa evlenenler de bosana bilmezler Bosandiqdan sonra evlenmek zina sayilir 10 Iyirmi meclisin aldigi qerarlar qebul edilir 11 Cume gunu et ve yagli yemek yemek qadagandir 12 Son hokm gununu cenneti cehennemi ve Arafi qebul ederler 13 Enenelere bagli qalmaq lazimdir 14 Ayin dili latin dilinde olmalidir 1965 ci ilde kecirilmis II Vatikan meclisinde bu qaydanin deyisdirildiyi soylenilmis ve muxtelif dillerde de ayinlerin icra edilmesine icaze verilmisdir Katolik mezhebinde kesislerin esas vezifeleri veftiz tovbe eziyyet gunah cixartma exilerin yag surme evlenme ve s teqdis merasimlerini icra etmekdir Temelde eyni inanclari bolusdurmekle birlikde detallara aid movzularda Katolik mezhebine ayrilaraq ortaya cixan bezi kicik mezhebler vardir 1 Keldani Teriqeti 2 Ermeni Teriqeti 3 Sureni Teriqeti 4 Maruni Teriqeti 5 Qipti Teriqeti 2 Ortodoks mezhebiYunancada Ortodoks Dogru fikir inanc ve dogru etiraf menasini verir Bu mezhebin Dinler tarixindeki diger adlari bunlardir Serqin Ortodoks katolik ve Apostolik Kilsesi Ortodoks Serq Kilsesi Serq Kilsesi Ortodoks Kilsesi ve Rum Ortodoks Kilsesi Ortodoks Kilsesinin Katolik kilsesinden 1054 ci ilde qeti olaraq ayrilmasinda dini ve siyasi bezi sebeblerin boyuk rolu olmusdur 1 Katolik Kilsesinin musrikler arasinda dini yaymaq ucun bezi qurbanlar vermesi 2 Romanin etirazina baxmayaraq imperiya merkezinin Istanbul olmasi 3 Qerb Roma dovletinin yixilmasindan sonra ortaya cixan nufuz boslugunu Papaligin doldurmaq istemesi Inanc ve ayinler baximindan Ortodoks kilseleri bezi siyasi ve inzibati sebeblerden oteri bir birinden ayrilmisdir a 1054 deki Serq Qerb ayriliginda sonra Ortodokslugun merkezi Bizans olmusdur b Istanbulun Turkler terefinden feth edildiyi 1453 den sonra Rus Pravoslav Kilsesi Istanbul Patrikliyi ile mubarizeye girismisdir c 1917 ci ildeki Rus qiyamindan sonra Istanbul Ortodoks Patrikliyi ile mubarizeden imtina eden Rus Pravoslav Kilsesi Patriklik halini almisdir Ortodoks dunyasinin dord boyuk patrikliyi Istanbul Isgenderiyye Antakya Quds vardir Diger bolgelerdeki milli kilseler inzibati qurulus etibarile bu dord patrikliye baglidir Ortodoks mezhebini diger xristian mezheblerinden ayiran baslica xususiyyetler bunlardir 1 Patriarx ruhani bascidir 2 Papa yanila biler O Isanin vekili deyil 3 Ruhul Quds Ogul vasitesile Atadan cixmisdir 4 Ilk yeddi meclisde alinan qerarlari qebul etmek lazimdir 5 Ancaq Meryem Isa ve Eziz ikonlarina hormet gosterilmelidir 6 Her olke ibadetini oz diliyle etmekde serbestdir 7 Gunahkarlar isledikleri gunah olcusunde Erafda gozlediler 8 Kesisler yepiskoplar ve patrikler evlene bilmez kesisler evlene biler Bosanma ancaq bezi sertlerle mumkundur 9 Baptizmden derhal sonra Konfirmasyon edilmelidir 10 Evharistiya ayininde coreye maya seraba su qatarlar 11 Xac sagdan sola cekilir ve Xacin qollari bir birine beraberdir Qurulus dovrlerinde butun Serq Ortodoks kilseleri Istanbul Ortodoks Kilsesinin idare ve nezareti altinda iken daha sonralari parcalanmalar olmus ve bu kilseler dogulmusdur 1 Sureni Ortodoks Kilsesi 2 Rum Ortodoks Kilsesi 3 Ermeni Ortodoks Kilsesi 4 Rus Pravoslav Kilsesi Din tarixcilerinin umumiyyetle mudafie etdiklerine gore Ortodoks mezhebinin dogulmasi Iznik ve Onu taxiban alti meclisden alinan bezi qerarlar neticesinde olmusdur Ancaq Ortodokslugu qebul edenler Iznik meclisine muxtelif fikirler ortaya atan Arius Nestorius ve s din boyuklerinin fikirlerine her zaman cebhe almislar Katolik mezhebi ile Ortodoks mezhebi arasinda tesbit edile bilen esas ayriliqlar bunlardir 1 Katoliklere gore muqeddes Quds Ata ile Oguldan Ortodokslara gore ise Allahin gondermesinden meydana gelmisdir 2 Katoliklere gore papa yanilmaz ilahi qudrete malikdir Ortodokslara gore ise O ruhani bir liderdir ilahi bir gucu yoxdur 3 Katoliklere gore papanin iman ibadet exlaq ve s movzulardaki her sozu munaqisesiz qebul edilmelidir Ortodokslara gore ise papa da bir insandir yanila biler 3 Prostestan TeriqetiAlmancada protestieren sozunden alinmis olan Protestant etiraz etiraz eynek bas qaldirmaq menalarina gelir Protestant mezhebinin dogusu XVI esrde Martin Luterin 1489 1546 Roma Katolik Kilsesine qarsi 1 Gunahlari bagislamaq 2 Gunahlarin bagislanmasini mueyyen bir maliyye menbeyi halina getirmek 3 Incilin serhini oz tekelinde saxlamaq 4 Ayin dilinin mutleq Latinca olmasi ve s xususlara etirazlari ile baslamisdir Martin Luter etirazlarina qisa zamanda terefdar tapinca hereket suretle boyuyerek yayilmisdir Etirazcilar oz fikirlerini muxtelif Mehfili aciqlamaq imkani tapdiqca onlarin fikirlerini menimseyenler de o nisbetde artaraq genis bir cografiyaya sahib olmusdur Protestant mezhebine incil Kilsesi de deyilir Etiraz herekatinin meshurluq qazanmasi islahatlarin baslanmasi ve muxtelif kilselerin dogmasi ile neticelenmisdir Protestantliga gore Allaha cata bilmek ucun hec bir kilse iscisinin vasiteciliyine ehtiyac yoxdur Xristian enenesinin yaxin kecmisden aldigi seklin bir diger adi olan Protestantliq kilsenin sexsen oz qiymetlendirmesine gore 1 etirafla elaqedar veziyyet 2 Ruhani reftar 3 xristianliga daha uygun bir gorunus verme ve s noqtelerde kecmisine nisbetle yeni bir mahiyyet qazanmisdir Protestantliq tarixinin mueyyen bir dovrunde ve bezi xususi sertler neticesinde ortaya cixmasina baxmayaraq fikir ve ruhi qurulus etibarile yalniz XVI esrin mehsulu sayilmamalidir Bezi din tarixcilerine gore Protestant islahatcilar ile onlari teqib edenler o esrde edilen dini serhlerle yeni bir gerceyi tapmaq yerine kohne dini eneneleri yeniden ortaya qoymuslar Bu baximdan protestantlari ixtiraci deyil yenileyici olaraq gormek lazimdir Inanclarina gore gunahkar bir adam ancaq Allahin qarsiliqsiz inayeti sayesinde qurtulusa cata biler Protestant mezhebi son dord yuz il icinde esas iki cur dini baximdan ozunu gostermisdir 1 Klassik Protestantliq 2 Radikal Protestantliq 1 Klassik Protestanliqda Xristianligin etdiyi yeni sekle qarsi usyan ederek kilsenin Katolik menasini qoruyan boyuk kilse sistemleri nezerde tutulur 2 Radikal Protestantliq termini daha cox bu mezhebin ortaya cixisini aciqlayan hadiseni izah etmek ucun istifade edilir Bu termin eyni zamanda dini qruplarla dini dusunce mekteblerini de icine alir Bu mektebin numayendeleri Incil ile xristian kilsesinin dini merasim varisleri olduqlarini iddia etmisler Protestantligin ilk ifadesi Lutheryanizmdir Bu terminle Martin Luterin fealiyyetleri Onun ruh ve fikrine borclu olan Xristian fikirleri ile xususi kilseler aydin olar Bu mekteb qulun heyati ve kilse ibadeti uzerinde xususile dayanmisdir Protestant mezhebinin xususiyyetleri bunlardir 1 Papa da bir insandir yanila biler 2 Diger iki boyuk Xristian mezhebinin qebul etdiyi teslise inanarlar 3 Muqeddes kitabi serhe her kes malikdir 4 Sakramentlerden tek Baptizm ve Evharistiyaya inanarlar 5 Eziz qebul etmezler 6 Kilselerde sekil ve heykel luzumsuzdur 7 Xac cixarma enenelerine inanmazlar 8 Ibadet ve ayinleri her kes oz dilinde ede biler 9 Eraf ve ebedi ceza yoxdur 10 Meryem siravi bir insandir ilahi bir xususiyyeti yoxdur 11 Gunah cixartma emeliyyati mentiqsiz bir tetbiqdir Protestant Teriqeti evvelce oz bunyesinde uc ana qola ayrilmisdir 1 Lutheryanizm 2 Kalvinizm 3 Anqlikanizm 1 Lutheryanizm protestantligin ilk seklidir ve Martin Luterin fikir ve idealarini menimseyen xususi Xristian fikrini temsil edir Lutheryan kilseleri Almaniya Skandinav olkeleri ve Amerika Birlesmis Statlarinda daha cox meshurdur Inanclarina gore kilse dunyevi heyata gore mesuliyyet dasimir 2 Kalvinizm gunumuz Protestant dunyasinin ikinci mektebini teskil edir Bir diger adi Reformist xristianliqdir Axinin qurucusu ve qabaqcili olan John Mismar mohkem bir dini tecrubeden kecmis Fransiz eslli ilahiyyat sahesindeki yazilariyla taninmis bir adamdir Onun meqsedi movcud Xristianliqda islahat ederek dini ilkin esl halina qovusdurmaqdir Ona gore Xristianligin cemiyyete qarsi bezi vezifeleri olmalidir 3 Anqlikanizm VIII Henri dovrunden beri Ingilterenin Resmi Kilsesidir VIII Henri 1491 1547 ile Papa arasinda bir doyusden sonra dogulmus olan Anqlikanizmin en basda gelen hedefi xristianligi oz xususiyyetine yeniden qovusdurmaqdir Onlara gore papaliq ile Presbiterianlik arasinda en azi orta bir yol olmalidir Bu yalniz kilse teskilati seviyyesinde deyil doktrinar menada da reallasdirilmalidir Protestantliq bu uc esas qolun xaricinde ikinci derecede daha on kicik qrupa daha ayrilmisdir Radikalizm ve Protestantliq Fransizcada Radikalizm elm din ve siyasetde temelden kokden deyisiklikler etme menasini verer Bizim burada uzerinde dayanacagimiz Radikalizm Xristianliq uzerinde edilmek istenen koklu deyisikliklerle elaqedardir Din tarixi terminologiyasinda Radikal Protestantliq termini ile daha cox umumi Protestanliqdan yavas yavas qopan ve Ondan musteqil olaraq tesekkul eden Xristian qruplari ve dini mektebleri nezerde tutulur Bir baxima bu qruplara Reformasiyanin bezi muzakirelerden sonra dunyaya gelen usaqlari demek mumkundur Bunlar xususi qurulus ve davranislarina gore Ingilterenin resmi kilsesi ile uygunlasma temin ede bilmemisler Radikal Protestantligi iki qrupda arasdirmaq mumkundur 1 Evangelik 2 Humanist Radikal protestantligin en qabaqda gelen temsilcileri Babtistler Konqreqasyonistler Metodist ve Kuveykirlardir Bu sayilan numayendelerin ozlerine xas ferqli gorunusler sergiledikleri bilinmekdedir Hetta bu axinlardan bezileri musteqil xristianliqdan ayri bir din gorunusundedir Bununla birlikde Radikal Protestantligin Humanist qanadi Xristian Kilsesinin din tanimayan seqmenti ile xususi bir sekilde maraqlanmisdir Humanistlerin en boyuk arzulari Xristianligin zovq sahibi insanlara qarsi bir deyeri oldugunu isbat edir Humanistler dusuncenin en boyuk rehberi olaraq vehy yerine agili esas goturmusler onu heqiqetin baslica qaynagi qebul etmisler Onlarin esas aldigi olcu Xristianliq vehyi deyil elmi bir gorus bir felsefi qanun ve ya her hansi bir dusuncedir Ancaq bu axinin gun kecdikce nufuz ve deyerini itirdiyi ifade edilir Radikal Protestantliq xususile bu ana noqteler uzerinde dayanaraq sexsiyyetini subut etmek istemisdir 1 nicata catmaq ucun Isaya tam menasiyla inanmaq lazimdir 2 Kilsenin ve dunyanin mutleq hokmdari Isadir 3 Gercek kilse Isa terefinden qurulmusdur Qurtulus ancaq bu kilsededir 4 Isanin gozle gorunen sexsiyyeti Incilde aciqlanmisdir Insan heyati boyunca daim Onu numune goturmelidir 5 Carmixdan sonra dirilen Isa sonsuz bir guc ve is qaynagi olmusdur Muasir Protestantliqla meydana gelen inkisaflar haqqinda John A Mackay bele deyir Protestantligin hele dini yetkinlik seviyyesine catmadigini tarixi vezifesini tamamlamadigini ifade etmek lazimdir Dord yuz il evvel Islahat hereketinde olub bitenler bu gun de heyatda nezeriyyesi ve kilse teskilatinda ifade edilmek veziyyetindedir Muasir Protestanliqla ortaya cixan ehemiyyetli inkisaflari bele siralaya bilerik 1 Tarixi Xristian inanci yeniden basa dusulmelidir 2 Muqeddes Katolik Kilsesinin heqiqetlerini Protestantlar da anlamalidir 3 Dine soykenmeyen nizam ile elaqedar mesuliyyet duygusunun yeniden canlanmasi temin edilmelidir 4 Evangelik xristianligin dunya seviyyesinde yayilmasi Protestant mutefekkirlerin bu yolda sey serf etmelerini gundeme getirmelidir 4 Anqlikan Teriqeti Islahat Herekatindan sonra XVI esr Ingilterede dogulmus bir Xristian ekoludur Protestantligin Ingiltereye xas sekli olan Anqlikanizm Katolik Protestant qarsidurmasinda elaqeli bir yol izlemisdir Anqlikan Kilsesi VIII Henriden etibaren Roma ile olan baglarini qoparmistir Anqlikanizmi Muqeddes Kitaba bagli qismen deyisiklik edilmis bir katolik mezhebi olaraq gormek nezeriyyesi daha meshurdur Papanin nufuzunu redd eden Anqlikan Kilsesi XVI esrden beri ibadetde Latin dilinin yerine Ingilisceden istifade Kilse kral ve kralica terefinden temsil edilir Anqlikan Kilsesine gore iki sakrament Baptizm Evharistiya esasdir Anqlikanizm XVIII esrden etibaren Amerika Kanada Avstraliya Afrika Yeni Zelandiya ve Hindistanda yayilmistir Texminen 30 milyon ardicili olan Anqlikan Kilsesi ve Roma Katolik Kilsesi arasinda Vatikan meclisinden 1962 1965 sonra uzlasma zemininde axtaris cehdlerine girisilmistir Hal hazirda XristianliqHal hazirda Xristianliq dunyada az qala her bolgede terefdara sahib bir dindir Ardicil sayi baximindan dunyada ilk siradadir Xususile Avropa Amerika ve Avstraliya qitesi olkelerinde Xristianliq meshur bir din hesab olunur Xristian olkelerde Mezheblerin sixligi ferqlilikler gosterir Rusiya Bolqaristan Yunanistan kimi olkelerde Ortodokslar Italiya Ispaniya Paraqvay Portuqaliya Vatikan kimi olkelerde Katolikler Isvec Norvec Danimarka ABS kimi dovletlerde protestantlar Ingilterede Anqlikanlar diger Xristian mezheblerine gore ekseriyyeti meydana getirmekdedirler Xristianliqdan qopan bezi axinlarin Yehova sahidleri Mormonlar Unitaryenler Kuveykirlar kimi musteqil ayri bir din mahiyyetine burunmesi ve ya ayri bir din kimi hereket etmeleri ve ferqli medeniyyet ortaya cixarib yayilmasi Xristianligin onundeki problemlerin basinda gorunmekdedir Butun bunlara baxmayaraq Xristianliq getdikce terefdar sayini artiran ilahi bir dindir Hal hazirda dunyada ekseriyyeti Katolik olmaq uzre 51 53 texminen 1 560 000 000 Xristian yasamaqdadir