Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Vəzn (yunanca: τό μέτρον — ölçü, vahid) — şeirin ölçüsü, onun struktur vahididir. Ölçü və yaxud vəzn şeirdə ahəngi yaradan, formanın musiqililiyini və obrazlığını gücləndirən amillərdən biridir. Şeir vəznlə — səslərin nizam, qayda- qanun və tənasübü ilə yaranır. Vəzn şerə məna-məzmun, hərəkət və poetik vüsət verir.
Lüğətlərdə vəzn, "bir şeyin ağırlığı, çəkisi" mənalarında işlədilir. Terminoloji, yəni şeirşünaslıq mənasinda isə vəzn misranın səslər kəmiyyətincə ölçüsü, yaxud bəhrə görə misralardakı uzun və qısa hecaların müəyyən şəkildə tərtibi ilə yaranan ritmin ölçüsüdür.
Xüsusiyyətləri
Dünya ədəbiyyatında daha çox heca, əruz və sərbəst vəzndən istifadə olunmuşdur. Xalqlar vəznləri mənimsəmiş, dillərinin təbiyyətinə uyğunlaşdırmış, onları yeni milli keyfiyyət, əlamət və ünsürlərlə zənginləşdirmişlər, amma təzə vəznlər yaratmağa ehtiyac duymamışlar. Ona görə də vaznlərin mahiyyətini həmişə milli fərdi xüsusiyyətlərdən daha çox ümumilik və bəşərilik şərtləndirmişdir.
Sərbəst vəzndə, hecada və əruzda — müxtəlif xalqlar üçün ümumi olan kateqoriyalarda ayrı- ayrı xalqların şairləri və alimləri tərəfindən yaradılmış xüsusiyyətləri də vardır. Bu xüsusiyyətlər o əruzların milli hisslərini və ya xalqların yaradıcılıqlarını əks etdirir. Milli əruzlar ümumi əruzun müxtəlif budaqlarıdır.
Dünya ədəbiyyatında bir əruz, bir heca və bir sərbəst vəzn vardır. Milli ədəbiyyatlarda onlardan istifadə isə fərqlidir, milli dillərin xüsusiyyətlərinə, milli zövqlərə uyğundur. Vəznləri biri-birinə bağlayan, yaxınlaşdıran ümumoxşar, müştərək cəhətlər çoxdur. Müəyyən bir vəzn, deyək ki, heca vəzni müəyyən bir dilin qrammatik qayda-qanunlarına, fonetik-morfoloji xüsusiyyətlərinə əsaslanmış və onlarla müəyyən olunmuşdur. Xalqlar vəznlərə ehtiyac, tələb və zövqlə yanaşmışlar. Bir xalq vəznin birindən, diğəri ikisindən, bir başqası isə üçündən istifadə etmişdir. Antik yunan və roma ədəbiyyatında bir- antik vəzn, alman ədəbiyyatında əvvəlcə heca, sonra əruz vəznı işlənmişdir. Rus ədəbiyyatında tonik və tonik-sillabik vəznlərindən istifadə olunmuşdur.
Türkdilli şeir heca, əruz və sərbəst vəznlə yaranmışdır. İspanlar həm heca, həm də əruz vəzndən istifadə etmişlər. Sillabik vəzn dünya xalqlarının çoxunun şerində işlənmışdir. Həm iltisaqi, həm flektiv, həm də amorf quruluşlu dillərdə danışan xalqlar- qədim hindilər, midiyalılar, fransızlar, polyaklar, qədim iranlılar, yaponlar, heca vəznində şeir yaratmışlar.
Vəznin növləri
Ədəbiyyatda vəznin daha çox heca, əruz və sərbəst formaları istifadə olunsa da, ümumən vəzn aşağıda ki, formaları mövcuddur. Tonik, tonik sillabik və sillabik-tonik vəzn sistemlərinin ifadə imkanları geniş və imkanlıdır.
Antik vəzn
Antik vəzn E.ə. VIII əsrdə Yunanıstanda yaranmışdır. Yeni eranın III əsrində Roma, sonralar isə Avropa şerinin işlək vəznı olmuşdur. Xorla oxunan nəğmələr — odalar, himnlər, lirik şeirlər, habelə satirik, epik, komik və tragik əsərlər antik vəznlə yazılmışdır.
İlk səhnə əsərlərinə və epik növün iri formalarına qədər antik vəzn yetərincə təcrübə və ənənə formalaşdırmışdır. Homer, Aristofan, Esxil, Evripid, Sofokl və Pindar antik vəznın təcrübəsini öyrənmiş və ona marağı artırmışlar. Homer "İliada" və "Odisseya" nı antik vəznlə, altıstoplu ölçüdə — yazmışdır.
Antik vəznı yaradanlar yunan dilinin xüsusiyyətlərini əsas almış, vəznı qısa və uzun hecaların tənasübü üzərində qurmuşlar. Tələffüz üçün ayrılan vaxta mora demişlər. Qısa hecaların tələffüzü üçün bir, uzun hecalar üçün iki moradan istifadə olunmuşdur. Stopları(bəhrləri) qısa və uzun hecaların çarpazlaşması əmələ gətirmişdir. Metr- ölçü bir neçə stopun birləşməsi yolu ilə yaranmışdır.
Avropalılar antik vazn xüsusiyyətlərini yunan və Roma ədəbiyyatından öyrənmişlər. Slavyandilli xalqların ədəbiyyatında isə bu vaznin ənənəsi gec, Avropa ədəbiyyatının təsiri ilə yaranmışdır. Antik vəznın təsiri əhatəli, poetik imkanı davamlı olanşdur. Alman, ingilis, farnasız və italyan əsibləri antik vəznə tez-tez müraciət edirdilər. Klassik fransız faciyələri, M. Kornel və Rassinin əsərləri antik vaznlə yaranırdı.
Ərəb, fars və türkdilli xalqların ədəbiyyatında antik vəzndən istifadə olunmamışdır. Ona görə ki, əruz vəzninin bəhrləri antik vəznin stoplarına yaxın idi. Əruz musiqililiyin, poetik imkanın genişliyi ilə fərqlənirdi.
Tonik vəzn
Tonik vəzn şeirin qədim ölçülərindən biridir. Slavyanların və Avropa xalqlarının şifahi ədəbiyyatı tonik vəznlə yaranırdı. Qəhramanlıq dastanları, bılinalar, mərasim nəğmələri, məzmunu məişətdən alınan şeirlər bu ölçü ilə yazılırdı. İfadəlilik, aydınlıq, fikir və məna dərinliyi tonik vəznlə yazılan şeirlərdə güclü olur. Tonik vəznlə yazılan şeirlər vurğulu hecalar üzərində qurulurdu. Burda sözlər hecaların tərtibatına, onların yerini elastik şəkildə dəyişmək imkanına uyğun seçilirdi. Avazla, musiqi ilə oxunanda şeirin daxili ahəngi, vəznın özünəməxsusluğu asan duyulur, təsir dərinlşirdi.
Sillabik vəzn
Türkdilli xalqların və avropalıların ədəbiyyatında geniş yayılan bir vəzn — sillabik vəzn heca vəznindən heç bir məziyyəti ilə fərqlənmirdi. Burada əsas tələb misrada hecaların sayının bərabər olmasıdı idi. Sillabik vəzn ukraynalılar polyak, ruslar isə ukrayn şeirindən götürmüşdülər. Bu vəzn rus dilinin qanunauyğunluqlarına uyğun gəlmirdi. Buna baxmayaraq, A. D. Kantemir bu ölçü ilə yazardı. Sillabik vəzn işləkliyini və ahəngdarlığını indi də saxlayır. Fransızlar, italyanlar, polyakalr və türkdilli xalqlar şeirin bu ölcü sistemindən çox istifadə edirlər.
Sillabik-tonik vəzn
Sillabik-tonik vəznlə şeir yazmağın müəyyən çətinlik və mürəkkəbliyi vardır. Çünki burada yalnız hecalar yox, vurğularda nəzərə alınır. Bunlar ahəngin, emosionallığın və təsirin yaranmasında sözün və söz hissələrinin dinamikliyinin artmasında əhəmiyyətli rol oynayır. Sillabik-tonik sistem vurğulu hecaların uzun hecalara, vurğusuz hecaların qısa hecalara kəmiyyət tənasübü və bunların müəyyən bir qaydada düzəlməsi ilə yaranır. Bütövlükdə bu vəznin nahiyyəti antik ölçünün stopları ilə müəyyənləşir.
Heca vəzni
Heca vəzninin kökü canlı danışıq dilində, onun qrammatik quruluşunda, dilin fonetik xüsusiyyətlərində, ahəng və melodiyasındadır. Bu ölçü ilə əhangdarlıq, səslərin nizam və tənasübü asanlıqla yaranır. Hecaları tələffüzə yatımlı olur. Ümumiyyətlə sabit olan dillər üçün heca vəznı səciyyəvi şeir vəznıdır. Bu cəhətdən fransız, polyak, ərəb, və bir sıra dillərin şeiri üçün heca vəznı təbii vəzn sayılır. Türk dillərində də, məlum olduğu üzrə, müstəsna hallardan başqa, vurğu əsasən sözün sonunda olur. Dünyanın bir çox xalqının ədəbiyyatında heca vəznının ənənəsi, poetik sistemi, daxili qanunauyğunluqları və ciddi texniki prinsipləri vardır.
Heca vəznində şərt misralarda hecaların sayıdır. Şeirin ilk misrasında neçə heca varsa, sonrakı misralarda da o qədər heca olmalıdır. Heca vəznındə misraların həcmi, hecaların sayı ölçüdür. Bunsuz heca vəznının varlığı, şeirin bədiliyi və təsiri mümkün deyildir. Çünki heca vəznində misralarda hecaların sayının bərabərliyi şərt-ölçü, əsas poetik əlamətdir.
Müasir ədəbiyyatda heca vəznınə yaradıcı yanaşılır. Daha çox onun beşlik, altılıq, yeddilik, səkkizlik, onbirlik və onikilik ölçülərdən istifadə edilir. Ancaq bunlar diğər şeir vahidlərinin- doqquz hecalı, və on altı hecalının əhəmiyyətini azaltmır. Bu ölçülərdən ehtiyac və tələbə uyğun, daha çox epik poeziyada istifadə olunur.
Azərbaycan ədəbiyyatında iki hecalı, üç hecalı və dörd hecalı şeirlər yazılır. Ancaq yenə də bu şeir vahidləri adilik və bəsitliyini saxlayır. Müxtəlif üslublu sənətkarların yaradıcılığını eyni dərəcədə əhatə etmir. Ədəbiyyatımızda heca vəznli şeirin on altı şəkli vardır. Bu şeirin daxili bölgüləri isə zəngin və əlvandır. Daxili bölgünün müxtəlifliyi ədəbiyyatlarda və ədəbi şəxsiyyətlərin yaradıcılığında yaranır. Şeirin bütün janrlarının daxili bölgüləri çoxtərəfli, çoxistiqamətli aparılır:
 | Aşıq yamana gələ, 2+5 Dərdin yamana gələ, 2+5 (Sarı Aşıq) |  |
| | Çiçəyi çiçəyə at, 3+4 Dəstələ üstümə at, 3+4 Mən hicran xəstəsiyəm, 3+4 Çox yatsam, özüm oyat, 3+4 (Mirvarid Dilbazi) | |
| | Hələ uçqunlara indi tanışam, 6+5 Sınıq qayalara yamanmamışam...6+5 (Məmməd Araz) | |
Sərbəst şeir
Ən qədim dövrlərdən nəzmin spesifik xüsusiyyətləri olmuşdur. Bir şeirin misralarında müxtəlif saylı hecalardan istifadə belə səciyyəvi əlamətlərdən idi. Yunanlılar və romalılar bu formadan çox istifadə edir və onu "Algey beyti" adlandırırdılar. Burda misranın biri səkkiz, digəri doqquz, bir başqası isə on, onbir, ya da on iki heca olurdu.
Sərbəst şeir tamam sərbəstlik, vəznsizlik, misraları necə gəldi qafiyələndirmək, qırmaq və səpələndirmək demək deyildir. Sərbəstlik vəznın poetik imkanlarından yaradıcı, fikirin hərtərəfli açılmasına uyğun sərbəst istifadə deməkdir. Çünki sərbəst şeirin mürəkkəb xüsusiyyətləri, daxili poetik qanunauyğunluqları vardır. Sərbəst şeirlərdə detallar, mənzərələr, təsvir və ifadə vasitələri daxili tellərlə bir-birinə bağlanır, məzmun hərtərəfli açılır. Sərbəst şeir ənənəni və ayrı-ayrı vəznləri inkar etmir. Əksinə, özünün varlığında başqa poetik ölçülərin ünsür və əlaqələrini cəmləşdirir.
Müasir Azərbaycan ədəbiyyatında sərbəst şeirdən ilk dəfə Rəsul Rza, Səməd Vurğun, Mikayıl Müşfiq istifadə etmişdir. Sonralar ənənə davamlı təzahürünü Osman Sarıvəlli, Fikrət Qoca və başqalarının yaradıcılığında tapmışdır.
Əruz vəzni
Ərəb sözü olan əruzun bir neçə mənası vardır: 1. Çadırın ortasına vurulan dirək, tərəf, cəhət; 2. Məkkə şəhərinin adlarından biri; 3. Nahiyə, kinli, inadlı dəvə; 4. Şeirdə beytin birinci misrasının son bölümü. İstilahi mənada isə əruz şeirin ölçüsüdür.
Əruz vəzni çox yayılan, işləkliyi ilə fərqlənən ölçüdür. İslamiyyətdən əvvəl ərəb folklorunun nümunələri, mənzum həmasilər, müharibələr zamanı söylənən rəcəzlər və məzmunu xalq məişətindən alınan şeirlər əruz vəzni ilə yazılırdı. Bədahətən şeir deyəndə, ərəblər əruzdan istifadə edirdilər. Bunlara baxmayaraq, əruzun mənşəyini Yunanıstanda, Hindistanda və İranın Sasanilər dövrü mədəniyyəti ilə bağlayanlar az olmamışdır.
Əslində isə əruzun banisi VIII əsr ərəb filoloqu və tarixçisi Əbu Əbdürəhman Xəlil ibn Əhməd əl Fərahidi olmuşdur. O, əruzun əsasını 767-ci ildə qoyumuşdur. IX əsrdən əruz geniş yayılmış, Avropa, yaxın və Orta Şərqin bir sıra xaqlarının şeir vəzni olmuşdur.
Farslar əruzu ərəb ədəbiyyatından götürmüşlər. Onlar əruzun on altı bəhrini üç bəhr(qərib, cədid, müşəkil) artırmış, bəhrlərin sayını on doqquza çatdırmışlar. Farslar ərəb qəliblərini yeni formaya salmış, onlara milli xüsusiyyətlər aşılamışlar.
Türkdilli xalqlar əruzdan XI əsrdən istifadə etmişlər. Əruz vəznin mütəqarib bəhri ilə yazılan ilk türk -uyğur abidəsi Yusif Balasaqunlunun "Qutadqu-bilik" poeması olmuşdur.
Əruzla yazılan şeirlərin misraları bölüm kəmiyyətinə görə üç qrupa bölünür: dördbölümlülər, üçbölümlülər, ikibölümlülər. Əruzda misraların ölçü bərabərliyi hərəkəli və hərəkəsiz səslərlə müəyyən olunur. Əruz iki yerə — əsli vəznlərə və qeyri-əsli vəznlərə ayrılır. Əsli vəznlər ancaq vəznlərdən, qeyri- əsli vəznlər isə düzəltmə vəznlərdən əmələ gəlir
İstinadlar
- Ə. Cəfər. Əruzun nəzəri əsasları və Azərbaycan əruzu. Bakı.1977.s.393.
- Bualo. Poeziya sənəti. Bakı.1969.
- Abbas Hacıyev. Ədəbiyyat nəzəriyyəsi. Bakı.1996.s.206.
- Зайцев, Александр Иосифович. Формирование древнегреческого гексаметра. СПб, Изд-во СПбГУ. 1994. 166 стр. (2-е изд. в кн. Исследования по древнегреческой и индоевропейской поэзии. СПб, 2006. )
- Abbas Hacıyev. Ədəbiyyat nəzəriyyəsi. Bakı.1996.s.207.
- Belinski V. Q. Rus ədəbiyyatı klassikləri haqqında. Bakı-1954.
- Abbas Hacıyev. Ədəbiyyat nəzəriyyəsi. Bakı.1996.s.225.
- "Ədilli Şirvani, Əruz vəzninin sadələşdirilmiş qəlibləri. Bakı: "Adiloğlu", 2011" (PDF). 2022-02-23 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2014-11-21.
Xarici keçidlər
- Əruz vəzni — Muğam ensiklopediyası
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Vezn yunanca to metron olcu vahid seirin olcusu onun struktur vahididir Olcu ve yaxud vezn seirde ahengi yaradan formanin musiqililiyini ve obrazligini guclendiren amillerden biridir Seir veznle seslerin nizam qayda qanun ve tenasubu ile yaranir Vezn sere mena mezmun hereket ve poetik vuset verir Lugetlerde vezn bir seyin agirligi cekisi menalarinda isledilir Terminoloji yeni seirsunasliq menasinda ise vezn misranin sesler kemiyyetince olcusu yaxud behre gore misralardaki uzun ve qisa hecalarin mueyyen sekilde tertibi ile yaranan ritmin olcusudur XususiyyetleriDunya edebiyyatinda daha cox heca eruz ve serbest veznden istifade olunmusdur Xalqlar veznleri menimsemis dillerinin tebiyyetine uygunlasdirmis onlari yeni milli keyfiyyet elamet ve unsurlerle zenginlesdirmisler amma teze veznler yaratmaga ehtiyac duymamislar Ona gore de vaznlerin mahiyyetini hemise milli ferdi xususiyyetlerden daha cox umumilik ve beserilik sertlendirmisdir Serbest veznde hecada ve eruzda muxtelif xalqlar ucun umumi olan kateqoriyalarda ayri ayri xalqlarin sairleri ve alimleri terefinden yaradilmis xususiyyetleri de vardir Bu xususiyyetler o eruzlarin milli hisslerini ve ya xalqlarin yaradiciliqlarini eks etdirir Milli eruzlar umumi eruzun muxtelif budaqlaridir Dunya edebiyyatinda bir eruz bir heca ve bir serbest vezn vardir Milli edebiyyatlarda onlardan istifade ise ferqlidir milli dillerin xususiyyetlerine milli zovqlere uygundur Veznleri biri birine baglayan yaxinlasdiran umumoxsar musterek cehetler coxdur Mueyyen bir vezn deyek ki heca vezni mueyyen bir dilin qrammatik qayda qanunlarina fonetik morfoloji xususiyyetlerine esaslanmis ve onlarla mueyyen olunmusdur Xalqlar veznlere ehtiyac teleb ve zovqle yanasmislar Bir xalq veznin birinden digeri ikisinden bir basqasi ise ucunden istifade etmisdir Antik yunan ve roma edebiyyatinda bir antik vezn alman edebiyyatinda evvelce heca sonra eruz vezni islenmisdir Rus edebiyyatinda tonik ve tonik sillabik veznlerinden istifade olunmusdur Turkdilli seir heca eruz ve serbest veznle yaranmisdir Ispanlar hem heca hem de eruz veznden istifade etmisler Sillabik vezn dunya xalqlarinin coxunun serinde islenmisdir Hem iltisaqi hem flektiv hem de amorf quruluslu dillerde danisan xalqlar qedim hindiler midiyalilar fransizlar polyaklar qedim iranlilar yaponlar heca vezninde seir yaratmislar Veznin novleriEdebiyyatda veznin daha cox heca eruz ve serbest formalari istifade olunsa da umumen vezn asagida ki formalari movcuddur Tonik tonik sillabik ve sillabik tonik vezn sistemlerinin ifade imkanlari genis ve imkanlidir Antik vezn Odisseyanin baslangici Antik vezn E e VIII esrde Yunanistanda yaranmisdir Yeni eranin III esrinde Roma sonralar ise Avropa serinin islek vezni olmusdur Xorla oxunan negmeler odalar himnler lirik seirler habele satirik epik komik ve tragik eserler antik veznle yazilmisdir Ilk sehne eserlerine ve epik novun iri formalarina qeder antik vezn yeterince tecrube ve enene formalasdirmisdir Homer Aristofan Esxil Evripid Sofokl ve Pindar antik veznin tecrubesini oyrenmis ve ona maragi artirmislar Homer Iliada ve Odisseya ni antik veznle altistoplu olcude yazmisdir Antik vezni yaradanlar yunan dilinin xususiyyetlerini esas almis vezni qisa ve uzun hecalarin tenasubu uzerinde qurmuslar Teleffuz ucun ayrilan vaxta mora demisler Qisa hecalarin teleffuzu ucun bir uzun hecalar ucun iki moradan istifade olunmusdur Stoplari behrleri qisa ve uzun hecalarin carpazlasmasi emele getirmisdir Metr olcu bir nece stopun birlesmesi yolu ile yaranmisdir Avropalilar antik vazn xususiyyetlerini yunan ve Roma edebiyyatindan oyrenmisler Slavyandilli xalqlarin edebiyyatinda ise bu vaznin enenesi gec Avropa edebiyyatinin tesiri ile yaranmisdir Antik veznin tesiri ehateli poetik imkani davamli olansdur Alman ingilis farnasiz ve italyan esibleri antik vezne tez tez muraciet edirdiler Klassik fransiz faciyeleri M Kornel ve Rassinin eserleri antik vaznle yaranirdi Ereb fars ve turkdilli xalqlarin edebiyyatinda antik veznden istifade olunmamisdir Ona gore ki eruz vezninin behrleri antik veznin stoplarina yaxin idi Eruz musiqililiyin poetik imkanin genisliyi ile ferqlenirdi Tonik vezn Tonik vezn seirin qedim olculerinden biridir Slavyanlarin ve Avropa xalqlarinin sifahi edebiyyati tonik veznle yaranirdi Qehramanliq dastanlari bilinalar merasim negmeleri mezmunu meisetden alinan seirler bu olcu ile yazilirdi Ifadelilik aydinliq fikir ve mena derinliyi tonik veznle yazilan seirlerde guclu olur Tonik veznle yazilan seirler vurgulu hecalar uzerinde qurulurdu Burda sozler hecalarin tertibatina onlarin yerini elastik sekilde deyismek imkanina uygun secilirdi Avazla musiqi ile oxunanda seirin daxili ahengi veznin ozunemexsuslugu asan duyulur tesir derinlsirdi Sillabik vezn Turkdilli xalqlarin ve avropalilarin edebiyyatinda genis yayilan bir vezn sillabik vezn heca vezninden hec bir meziyyeti ile ferqlenmirdi Burada esas teleb misrada hecalarin sayinin beraber olmasidi idi Sillabik vezn ukraynalilar polyak ruslar ise ukrayn seirinden goturmusduler Bu vezn rus dilinin qanunauygunluqlarina uygun gelmirdi Buna baxmayaraq A D Kantemir bu olcu ile yazardi Sillabik vezn islekliyini ve ahengdarligini indi de saxlayir Fransizlar italyanlar polyakalr ve turkdilli xalqlar seirin bu olcu sisteminden cox istifade edirler Sillabik tonik vezn Sillabik tonik veznle seir yazmagin mueyyen cetinlik ve murekkebliyi vardir Cunki burada yalniz hecalar yox vurgularda nezere alinir Bunlar ahengin emosionalligin ve tesirin yaranmasinda sozun ve soz hisselerinin dinamikliyinin artmasinda ehemiyyetli rol oynayir Sillabik tonik sistem vurgulu hecalarin uzun hecalara vurgusuz hecalarin qisa hecalara kemiyyet tenasubu ve bunlarin mueyyen bir qaydada duzelmesi ile yaranir Butovlukde bu veznin nahiyyeti antik olcunun stoplari ile mueyyenlesir Heca vezni Esas meqale Heca vezni Heca vezninin koku canli danisiq dilinde onun qrammatik qurulusunda dilin fonetik xususiyyetlerinde aheng ve melodiyasindadir Bu olcu ile ehangdarliq seslerin nizam ve tenasubu asanliqla yaranir Hecalari teleffuze yatimli olur Umumiyyetle sabit olan diller ucun heca vezni seciyyevi seir veznidir Bu cehetden fransiz polyak ereb ve bir sira dillerin seiri ucun heca vezni tebii vezn sayilir Turk dillerinde de melum oldugu uzre mustesna hallardan basqa vurgu esasen sozun sonunda olur Dunyanin bir cox xalqinin edebiyyatinda heca vezninin enenesi poetik sistemi daxili qanunauygunluqlari ve ciddi texniki prinsipleri vardir Heca vezninde sert misralarda hecalarin sayidir Seirin ilk misrasinda nece heca varsa sonraki misralarda da o qeder heca olmalidir Heca vezninde misralarin hecmi hecalarin sayi olcudur Bunsuz heca vezninin varligi seirin bediliyi ve tesiri mumkun deyildir Cunki heca vezninde misralarda hecalarin sayinin beraberliyi sert olcu esas poetik elametdir Muasir edebiyyatda heca veznine yaradici yanasilir Daha cox onun beslik altiliq yeddilik sekkizlik onbirlik ve onikilik olculerden istifade edilir Ancaq bunlar diger seir vahidlerinin doqquz hecali ve on alti hecalinin ehemiyyetini azaltmir Bu olculerden ehtiyac ve telebe uygun daha cox epik poeziyada istifade olunur Azerbaycan edebiyyatinda iki hecali uc hecali ve dord hecali seirler yazilir Ancaq yene de bu seir vahidleri adilik ve besitliyini saxlayir Muxtelif uslublu senetkarlarin yaradiciligini eyni derecede ehate etmir Edebiyyatimizda heca veznli seirin on alti sekli vardir Bu seirin daxili bolguleri ise zengin ve elvandir Daxili bolgunun muxtelifliyi edebiyyatlarda ve edebi sexsiyyetlerin yaradiciliginda yaranir Seirin butun janrlarinin daxili bolguleri coxterefli coxistiqametli aparilir Asiq yamana gele 2 5 Derdin yamana gele 2 5 Sari Asiq Ciceyi ciceye at 3 4 Destele ustume at 3 4 Men hicran xestesiyem 3 4 Cox yatsam ozum oyat 3 4 Mirvarid Dilbazi Hele ucqunlara indi tanisam 6 5 Siniq qayalara yamanmamisam 6 5 Memmed Araz Serbest seir Esas meqale Serbest seir En qedim dovrlerden nezmin spesifik xususiyyetleri olmusdur Bir seirin misralarinda muxtelif sayli hecalardan istifade bele seciyyevi elametlerden idi Yunanlilar ve romalilar bu formadan cox istifade edir ve onu Algey beyti adlandirirdilar Burda misranin biri sekkiz digeri doqquz bir basqasi ise on onbir ya da on iki heca olurdu Serbest seir tamam serbestlik veznsizlik misralari nece geldi qafiyelendirmek qirmaq ve sepelendirmek demek deyildir Serbestlik veznin poetik imkanlarindan yaradici fikirin herterefli acilmasina uygun serbest istifade demekdir Cunki serbest seirin murekkeb xususiyyetleri daxili poetik qanunauygunluqlari vardir Serbest seirlerde detallar menzereler tesvir ve ifade vasiteleri daxili tellerle bir birine baglanir mezmun herterefli acilir Serbest seir eneneni ve ayri ayri veznleri inkar etmir Eksine ozunun varliginda basqa poetik olculerin unsur ve elaqelerini cemlesdirir Muasir Azerbaycan edebiyyatinda serbest seirden ilk defe Resul Rza Semed Vurgun Mikayil Musfiq istifade etmisdir Sonralar enene davamli tezahurunu Osman Sarivelli Fikret Qoca ve basqalarinin yaradiciliginda tapmisdir Eruz vezni Esas meqale Eruz Ereb sozu olan eruzun bir nece menasi vardir 1 Cadirin ortasina vurulan direk teref cehet 2 Mekke seherinin adlarindan biri 3 Nahiye kinli inadli deve 4 Seirde beytin birinci misrasinin son bolumu Istilahi menada ise eruz seirin olcusudur Eruz vezni cox yayilan islekliyi ile ferqlenen olcudur Islamiyyetden evvel ereb folklorunun numuneleri menzum hemasiler muharibeler zamani soylenen recezler ve mezmunu xalq meisetinden alinan seirler eruz vezni ile yazilirdi Bedaheten seir deyende erebler eruzdan istifade edirdiler Bunlara baxmayaraq eruzun menseyini Yunanistanda Hindistanda ve Iranin Sasaniler dovru medeniyyeti ile baglayanlar az olmamisdir Eslinde ise eruzun banisi VIII esr ereb filoloqu ve tarixcisi Ebu Ebdurehman Xelil ibn Ehmed el Ferahidi olmusdur O eruzun esasini 767 ci ilde qoyumusdur IX esrden eruz genis yayilmis Avropa yaxin ve Orta Serqin bir sira xaqlarinin seir vezni olmusdur Farslar eruzu ereb edebiyyatindan goturmusler Onlar eruzun on alti behrini uc behr qerib cedid musekil artirmis behrlerin sayini on doqquza catdirmislar Farslar ereb qeliblerini yeni formaya salmis onlara milli xususiyyetler asilamislar Turkdilli xalqlar eruzdan XI esrden istifade etmisler Eruz veznin muteqarib behri ile yazilan ilk turk uygur abidesi Yusif Balasaqunlunun Qutadqu bilik poemasi olmusdur Eruzla yazilan seirlerin misralari bolum kemiyyetine gore uc qrupa bolunur dordbolumluler ucbolumluler ikibolumluler Eruzda misralarin olcu beraberliyi herekeli ve herekesiz seslerle mueyyen olunur Eruz iki yere esli veznlere ve qeyri esli veznlere ayrilir Esli veznler ancaq veznlerden qeyri esli veznler ise duzeltme veznlerden emele gelirIstinadlarE Cefer Eruzun nezeri esaslari ve Azerbaycan eruzu Baki 1977 s 393 Bualo Poeziya seneti Baki 1969 Abbas Haciyev Edebiyyat nezeriyyesi Baki 1996 s 206 Zajcev Aleksandr Iosifovich Formirovanie drevnegrecheskogo geksametra SPb Izd vo SPbGU 1994 166 str ISBN 5 288 00844 2 2 e izd v kn Issledovaniya po drevnegrecheskoj i indoevropejskoj poezii SPb 2006 ISBN 5 8465 0493 0 Abbas Haciyev Edebiyyat nezeriyyesi Baki 1996 s 207 Belinski V Q Rus edebiyyati klassikleri haqqinda Baki 1954 Abbas Haciyev Edebiyyat nezeriyyesi Baki 1996 s 225 Edilli Sirvani Eruz vezninin sadelesdirilmis qelibleri Baki Adiloglu 2011 PDF 2022 02 23 tarixinde PDF Istifade tarixi 2014 11 21 Xarici kecidlerEruz vezni Mugam ensiklopediyasiHemcinin baxSeir Heca vezni Eruz Serbest seir