Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Yusif Balasaqunlu (təxəllüsü Yusif Has Hacib; təq. 1019, Balasaqun, Qaraxanilər dövləti – təq. 1077, Qaşqar, Qaraxanilər dövləti) — orta əsrlər türk dünyasının ən böyük mütəfəkkirlərindən biri, məşhur "Qutadqu-bilik" əsərinin müəllifi.
| Yusif Balasaqunlu | |
|---|---|
 | |
| Təxəllüsü | Yusif Has Hacib |
| Doğum tarixi | |
| Doğum yeri | Qaraxanilər, Balasaqun |
| Vəfat tarixi | |
| Vəfat yeri | |
| Fəaliyyəti | şair yazıçı |
| Əsərlərinin dili | türk dilləri |
Həyatı
1020-ci ildə anadan olmuş 1075-ci ildə vəfat etmişdir.
Türk xalqlarının ortaq ədəbi sərvətlərindən olan "Qutadqu-bilik"-"Səadət gətirən elm" ədəbiyyat tariximizdə xüsusi yer tutur. Bu əsər vaxt etibarı ilə türk dilində yazılmış, həm də türklərin İslamı qəbul etmələrindən sonra əruz vəznində yazılmış bu gün bizə məlum olan ilk poemadır. XI əsr şairi Yusif Balasaqunlu böyük dilçi, lüğətçi alim Mahmud Qaşqarlının müasiri və yerlisidir. Yusif Balasaqunlu türk milliyətinin ən böyük şairidir.Poemanın adını "Səadət biliyi", "Bəxtiyarlıq sənəti","Səadət gətirən elm" "Xoşbəxtliyə aparan elm" kimi çevirmək olar. "Qut" səadət, xoşbəxtlik deməkdir. Yusif Balasaqunlu 1020-ci illər arasında Doğu Türküstanın Balasaqun şəhərində dünyaya gəlib. 1068-ci ildə şəhərinə köçüb. Qaşqar şəhəridə Türkiyənin əvvəlki şəhərlərindən biri olmuşdur.Orada 18 ay ərzində bu əsər üzərində işləyib və 1069-cu ildə "Qutadqu-biliy"i Qaraxanlılar dövlətinin – Məşriqin və Çinin hökmdarı Tabğaç Buğra xaqana ərmağan etmişdir. Minnətdarlıq əlaməti olaraq xaqan Yusif Balasaqunluya Ulu Xas Hacib (saray naziri, saray işlərinin rəhbəri) vəzifəsini vermişdir.
Ərəb və tacik (fars) dillərində belə əsərlərin mövcudluğunu, türk dilində isə "Qutadqu biliy"in ilk örnək olduğunu qeyd edən müəllif əsərinin dilini xaqaniyyə adlandırırdı. Mütəxəssislərin fikrincə "Qutadqu biliy"in dili türk dillərinin cənub-qərb qrupuna, yəni Oğuz qrupuna yaxındır. 13200 misradan, 6520 beytdən ibarət, məsnəvi şəklində yazılmış poemanın içində rübai formasından da istifadə olunur. "Qutadqu biliy"in vəzni əruzun kəsik (qısa) mütəqarib bəhri kimi müəyyənləşdirilir. Əsərin giriş hissəsi nəsrlə yazılmışdır.
Əsərin yazıldığı dövrdə Qaraxanlı dövlətində, əvvəlcə, Uyğur əlifbasından istifadə edilirdi. Sonra isə dövlətin rəsmi yazışmalarında və ədəbi mühitdə ərəb dilindən istifadə edilməyə başlandı. Bu səbəbdən "Qutadqu-bilik" bir dünya görüşündən digər dünya görüşünə keçid dövrünün məhsuludur və əsər yazılarkən də bu amilin ona müəyyən qədər təsir göstərdiyi şübhə doğurmur. "Qutadqu-bilik" əslində xaqanlar, şahlar, hökmdarlar, dövləti idarə edənlərin kitabıdır. Çünki bu kitabın əsasında adil və ağıllı hökmdar ideyası dayanır. Ağıllı və adil hökmdar arzusu, ümumiyyətlə, bütün türk dünyasını, türk xalqlarını qədimlərdən narahat edən ən ağrılı problemlərdən olub. İstər bizə qədər gəlib çatan ən qədim şifahi xalq ədəbiyyatında, istərsə də ilk qədim yazılı abidələrimizdə adil və ağıllı hökmdar ideyası daim diqqət mərkəzində olub.
"Qutadqu-bilik"də isə bu ideya özünü bütün varlığı ilə büruzə verir. Əsərin müəllifi Yusif Has Hacibin yaşadığı dövr müəyyən qədər ziddiyyətli dövr idi. Müxtəlif türk tayfaları arasında hakimiyyət uğrunda gedən mübarizə, daxili çəkişmələr, şübhəsiz ki, adil, ağıllı və güclü hökmdar məsələsini zərurətə çevirmişdi. Daxili çəkişmələrdən qurtarmaq, mənasız yerə qardaş qanının tökülməsinin qarşısının alınmasını istəyənlərdən biri də, şübhəsiz ki, "Qutadqu-biliy"in müəllifi olub. Daxili çəkişmələrə "Qutadqu-bilik"in sonlarında yer alan "Zəmanənin çürüklüyünü və dostların cəfasını söylər" başlıqlı bölümdə açıq şəkildə işarə vurulub. "Qutadqu-bilik" keçmiş təcrübədən istifadə etməklə gələcəyi qurmaq kitabıdır.
Yusifin bu əsəri hansısa hökmdarın xahişi ilə yazıb-yazmadığı və ya bunu qəlbinin hökmü ilə edib-etmədiyi də, hələlik, məlum deyil. Məntiqi baxımdan, əsərin sifarişlə yazılmasını iddia etmək olar. Çünki o vaxt Yusif həm Qaraxanlı dövlətində, həm də ondan xeyli uzaqlarda – bütün Şərq dünyasında tanınan və hörmət edilən bir şəxs idi. O dövrdə xaqanlar və hökmdarlar öz adlarının əbədiləşdirilməsi üçün tanınmış yazarlara özlərinin nəsillərinin və idarə etdikləri dövlətin tarixini, öz dövrlərini qələmə almaq üçün sifariş verirdilər. Ola bilsin ki, Yusif də belə bir sifariş alıb. Ancaq təəssüflər olsun ki, əsərin heç yerində buna vurulan hər hansı bir işarəyə rast gəlmirik. Bəlkə də, müəllif bunu əsərin girişində qeyd edib, ancaq kimlərinsə əli ilə bu, əsərdən çıxarılıb.
"Qutadqu-bilik" kimi bir əsər hər hansı bir təsadüf nəticəsində meydana çıxa bilməzdi. Bu əsərin yazılmasında iki amildən biri – ya hansısa hökmdarın sifarişi, ya da müəllifin adil hökmdar arzusu əsas rol oynayıb. Əsərin hansı səbəblə yazılmasından asılı olmayaraq, o, həqiqətən də, çox qiymətli bir əsər kimi tarixdə qalıb. Əgər əsərə bugünkü baxımdan yanaşsaq, onu mahir bir hüquqçunun qələmindən çıxan konstitusiyaya bənzətmək olar. Hər halda, müəllifin cəsarətinə və ağıllı hökmdar haqqında söylədiklərinə heyran qalmamaq olmur. Günümüzdə aktuallığını itirməyən ağıllı hökmdar ideyası, sadəcə olaraq müəllifin geniş dünyagörüşünə və təfəkkürə malik olduğunu bir daha göstərir. Bu, Yusif Has Hacibin əbədiyyətə qovuşması deməkdir. Əslində "Qutadqu-bilik"də türk xalqlarının, imperatorluqlar quran böyük və əzəmətli bir millətin dövlət anlayışı və dövləti idarə etmək praktikası qələmə alınıb. Əsəri bu baxımdan türklərin tarix boyu yaratdıqları sivilizasiyaların, türk zəka və təfəkkürünün mahir bir bilicisi, tükənməz təfəkkür sahibi tərəfindən qələmə alınan əvəzsiz, ölməz sənət abidəsi hesab etmək olar.
10–13-cü əsrlər olduqca qarışıq və ziddiyyətli, eyni zamanda intibah dövrüdür. "Qutadqu-bilik" belə bir intibah dövründə yazılıb və şübhəsiz ki, bu da əsərin mahiyyətinə öz təsirini göstərib. Əsərin "Bəyliyə (hökmdarlığa) layiq bir bəyin necə olması (idarə etməsi) gərəkliyini söylər" adlı bölməsində dövlətin idarə olunması ilə bağlı olduqca ibrətamiz məsləhətlər var:
- Bəy məmləkəti qanunla idarə edər və ağıllı bir idarəetmə siyasəti yeridər. Xalq hökmdara baxaraq, ondan özü üçün nümunə götürər.
- Bəy adət-ənənəyə necə riayət edərsə, xalq da eyni şəkildə riayət edər. Bəylər hansı yoldan getsə, qul da o yoldan gedəcək.
- Bəy doğru olmalı, sözləri və hərəkətləri bir-birinə uyğun gəlməlidir. Belə olsa, xalq əmin-amanlıq, sülh şəraitində yaşayacaq.
- Bəy adil olmalıdır. Əgər bir bəy uzun müddət ölkəni idarə etmək istəyirsə, onda ölkəni ədalətlə idarə etməli və həqiqəti müdafiə etməlidir.
- Bəy həyalı, ismətli və namuslu olmalıdır. Bəy təkva sahibi və təmiz olmalıdır. Əgər bəy düz olmasa, əxlaqını qorumasa, onda ölkə fəlakətə sürüklənər.
- Bəy cəsur və qəhrəman olmalı, xalqının da özündən nümunə götürməsinə cəhd etməlidir. Bəyi qorxaq olan dövlət məhvə və dağılmağa məhkumdur.
- Bəy səbirli, sakit və təmkinli olmalıdır. O, səbirlə, əsəbiləşmədən, ağılla iş görməlidir. Bütün bunlar bəy üçün bir Allah vergisidir.
Mənbə
- Balasaqunlu Yusif. : Xöşbəxtliyə aparan elm. Bakı: Avrasiya Press, 2006, 440 səhifə.
- Yusif Balasaqunlu — Min beş yüz ilin Oğuz şeri, Antologiya.
- "Yusif Balasaqunlu", Reha Yılmaz[ölü keçid]
Həm də onun Mikayil Balasaqulu adli ögey qardaşı olmusdur.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Yusif Balasaqunlu texellusu Yusif Has Hacib teq 1019 Balasaqun Qaraxaniler dovleti teq 1077 Qasqar Qaraxaniler dovleti orta esrler turk dunyasinin en boyuk mutefekkirlerinden biri meshur Qutadqu bilik eserinin muellifi Yusif BalasaqunluTexellusu Yusif Has HacibDogum tarixi 1020Dogum yeri Qaraxaniler BalasaqunVefat tarixi 1075Vefat yeri Qasqar Qaraxaniler dovletiFealiyyeti sair yaziciEserlerinin dili turk dilleriHeyati1020 ci ilde anadan olmus 1075 ci ilde vefat etmisdir Turk xalqlarinin ortaq edebi servetlerinden olan Qutadqu bilik Seadet getiren elm edebiyyat tariximizde xususi yer tutur Bu eser vaxt etibari ile turk dilinde yazilmis hem de turklerin Islami qebul etmelerinden sonra eruz vezninde yazilmis bu gun bize melum olan ilk poemadir XI esr sairi Yusif Balasaqunlu boyuk dilci lugetci alim Mahmud Qasqarlinin muasiri ve yerlisidir Yusif Balasaqunlu turk milliyetinin en boyuk sairidir Poemanin adini Seadet biliyi Bextiyarliq seneti Seadet getiren elm Xosbextliye aparan elm kimi cevirmek olar Qut seadet xosbextlik demekdir Yusif Balasaqunlu 1020 ci iller arasinda Dogu Turkustanin Balasaqun seherinde dunyaya gelib 1068 ci ilde seherine kocub Qasqar seheride Turkiyenin evvelki seherlerinden biri olmusdur Orada 18 ay erzinde bu eser uzerinde isleyib ve 1069 cu ilde Qutadqu biliy i Qaraxanlilar dovletinin Mesriqin ve Cinin hokmdari Tabgac Bugra xaqana ermagan etmisdir Minnetdarliq elameti olaraq xaqan Yusif Balasaqunluya Ulu Xas Hacib saray naziri saray islerinin rehberi vezifesini vermisdir Ereb ve tacik fars dillerinde bele eserlerin movcudlugunu turk dilinde ise Qutadqu biliy in ilk ornek oldugunu qeyd eden muellif eserinin dilini xaqaniyye adlandirirdi Mutexessislerin fikrince Qutadqu biliy in dili turk dillerinin cenub qerb qrupuna yeni Oguz qrupuna yaxindir 13200 misradan 6520 beytden ibaret mesnevi seklinde yazilmis poemanin icinde rubai formasindan da istifade olunur Qutadqu biliy in vezni eruzun kesik qisa muteqarib behri kimi mueyyenlesdirilir Eserin giris hissesi nesrle yazilmisdir Yusif Balasaqunlunun 1000 uzerindeki resmi Eserin yazildigi dovrde Qaraxanli dovletinde evvelce Uygur elifbasindan istifade edilirdi Sonra ise dovletin resmi yazismalarinda ve edebi muhitde ereb dilinden istifade edilmeye baslandi Bu sebebden Qutadqu bilik bir dunya gorusunden diger dunya gorusune kecid dovrunun mehsuludur ve eser yazilarken de bu amilin ona mueyyen qeder tesir gosterdiyi subhe dogurmur Qutadqu bilik eslinde xaqanlar sahlar hokmdarlar dovleti idare edenlerin kitabidir Cunki bu kitabin esasinda adil ve agilli hokmdar ideyasi dayanir Agilli ve adil hokmdar arzusu umumiyyetle butun turk dunyasini turk xalqlarini qedimlerden narahat eden en agrili problemlerden olub Ister bize qeder gelib catan en qedim sifahi xalq edebiyyatinda isterse de ilk qedim yazili abidelerimizde adil ve agilli hokmdar ideyasi daim diqqet merkezinde olub Qutadqu bilik de ise bu ideya ozunu butun varligi ile buruze verir Eserin muellifi Yusif Has Hacibin yasadigi dovr mueyyen qeder ziddiyyetli dovr idi Muxtelif turk tayfalari arasinda hakimiyyet ugrunda geden mubarize daxili cekismeler subhesiz ki adil agilli ve guclu hokmdar meselesini zerurete cevirmisdi Daxili cekismelerden qurtarmaq menasiz yere qardas qaninin tokulmesinin qarsisinin alinmasini isteyenlerden biri de subhesiz ki Qutadqu biliy in muellifi olub Daxili cekismelere Qutadqu bilik in sonlarinda yer alan Zemanenin curukluyunu ve dostlarin cefasini soyler basliqli bolumde aciq sekilde isare vurulub Qutadqu bilik kecmis tecrubeden istifade etmekle geleceyi qurmaq kitabidir Yusifin bu eseri hansisa hokmdarin xahisi ile yazib yazmadigi ve ya bunu qelbinin hokmu ile edib etmediyi de helelik melum deyil Mentiqi baximdan eserin sifarisle yazilmasini iddia etmek olar Cunki o vaxt Yusif hem Qaraxanli dovletinde hem de ondan xeyli uzaqlarda butun Serq dunyasinda taninan ve hormet edilen bir sexs idi O dovrde xaqanlar ve hokmdarlar oz adlarinin ebedilesdirilmesi ucun taninmis yazarlara ozlerinin nesillerinin ve idare etdikleri dovletin tarixini oz dovrlerini qeleme almaq ucun sifaris verirdiler Ola bilsin ki Yusif de bele bir sifaris alib Ancaq teessufler olsun ki eserin hec yerinde buna vurulan her hansi bir isareye rast gelmirik Belke de muellif bunu eserin girisinde qeyd edib ancaq kimlerinse eli ile bu eserden cixarilib Qutadqu bilik kimi bir eser her hansi bir tesaduf neticesinde meydana cixa bilmezdi Bu eserin yazilmasinda iki amilden biri ya hansisa hokmdarin sifarisi ya da muellifin adil hokmdar arzusu esas rol oynayib Eserin hansi sebeble yazilmasindan asili olmayaraq o heqiqeten de cox qiymetli bir eser kimi tarixde qalib Eger esere bugunku baximdan yanassaq onu mahir bir huquqcunun qeleminden cixan konstitusiyaya benzetmek olar Her halda muellifin cesaretine ve agilli hokmdar haqqinda soylediklerine heyran qalmamaq olmur Gunumuzde aktualligini itirmeyen agilli hokmdar ideyasi sadece olaraq muellifin genis dunyagorusune ve tefekkure malik oldugunu bir daha gosterir Bu Yusif Has Hacibin ebediyyete qovusmasi demekdir Eslinde Qutadqu bilik de turk xalqlarinin imperatorluqlar quran boyuk ve ezemetli bir milletin dovlet anlayisi ve dovleti idare etmek praktikasi qeleme alinib Eseri bu baximdan turklerin tarix boyu yaratdiqlari sivilizasiyalarin turk zeka ve tefekkurunun mahir bir bilicisi tukenmez tefekkur sahibi terefinden qeleme alinan evezsiz olmez senet abidesi hesab etmek olar 10 13 cu esrler olduqca qarisiq ve ziddiyyetli eyni zamanda intibah dovrudur Qutadqu bilik bele bir intibah dovrunde yazilib ve subhesiz ki bu da eserin mahiyyetine oz tesirini gosterib Eserin Beyliye hokmdarliga layiq bir beyin nece olmasi idare etmesi gerekliyini soyler adli bolmesinde dovletin idare olunmasi ile bagli olduqca ibretamiz meslehetler var Bey memleketi qanunla idare eder ve agilli bir idareetme siyaseti yerider Xalq hokmdara baxaraq ondan ozu ucun numune goturer Bey adet eneneye nece riayet ederse xalq da eyni sekilde riayet eder Beyler hansi yoldan getse qul da o yoldan gedecek Bey dogru olmali sozleri ve hereketleri bir birine uygun gelmelidir Bele olsa xalq emin amanliq sulh seraitinde yasayacaq Bey adil olmalidir Eger bir bey uzun muddet olkeni idare etmek isteyirse onda olkeni edaletle idare etmeli ve heqiqeti mudafie etmelidir Bey heyali ismetli ve namuslu olmalidir Bey tekva sahibi ve temiz olmalidir Eger bey duz olmasa exlaqini qorumasa onda olke felakete suruklener Bey cesur ve qehreman olmali xalqinin da ozunden numune goturmesine cehd etmelidir Beyi qorxaq olan dovlet mehve ve dagilmaga mehkumdur Bey sebirli sakit ve temkinli olmalidir O sebirle esebilesmeden agilla is gormelidir Butun bunlar bey ucun bir Allah vergisidir MenbeBalasaqunlu Yusif Xosbextliye aparan elm Baki Avrasiya Press 2006 440 sehife ISBN 9789952421514 Yusif Balasaqunlu Min bes yuz ilin Oguz seri Antologiya Yusif Balasaqunlu Reha Yilmaz olu kecid Hem de onun Mikayil Balasaqulu adli ogey qardasi olmusdur