Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Qaraxanlılar dövləti — 840–1212-ci illərdə Mərkəzi Asiyada mövcud olmuş türk dövləti.
| Tarixi dövlət | |||
| Qaraxanlılar dövləti | |||
|---|---|---|---|
| əl-Xaqaniyyə | |||
| |||
 | |||
| | |||
| Paytaxt | Balasaqun, Qaşqar | ||
| Dilləri | Qaraxanlı türkçəsi, fars dili | ||
| Rəsmi dilləri | Türk dili | ||
| Dövlət dini | İslam | ||
| Ərazisi | 1025-ci ildə 3.000.000 mln km² | ||
| İdarəetmə forması | Monarxiya | ||
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |||
Tarixi
IX əsrdə Şərqi Türküstan, Yeddisu və Tyan Şan dağlarının şimal ətəklərində Aşina türk soyuna mənsub olan türk dilli qarluqlar yaşayırdilar. "Qarluq" türk sözü olub "qarlıq", "qar yığımı" mənasını verir.
Şərqi Qaraxanlılar dövlətinə Şaş, yaxud Çaç (sonrakı adı: Daşkənd), onun şərqində Talas, şimalında İsficab (Çimkənd), Yeddisu bölgəsi, Fərqanə vadisinin böyük bir qismi, Qaragölə tökülən üzərindəki Ordu-Kənd, yaxud Qaşqar, onun cənubunda Yarkənd, İssık-Kulun qərbindən axan Çu çayının üzərində yerləşən Kuz-Ordu, yaxud Balasaqun, onun yaxınlığındakı Qara-Ordu, Balxaş gölünə tökülən İli çayının sahilindəki Almalıq, cənub-şərqdə Cunqariya bozqırları, Alagöl gölü, İrtış çayı,, sərhədə yaxın Xotən şəhəri, və Qaraqorum dağları arasındakı Gilgit şəhəri daxil idi.
Xilafətin zəifləməsi Qaşqarda ilk türk-islam dövləti yaradan Qaraxanlıları da İran "şuubiya" hərəkatının açdığı yola cəlb etdi. Bu dövlətin təsisçisi Əbdülkərim Satuq Buğra Qaraxan Ərəb mədəniyyəti yerinə türk dili və mədəniyyətinin əsasını qoydu.
Qaraxanlı hökmdar sülaləsi əski Türğişxaqanlarının nəslindəndir. Türgişlər, əski qərbi Göytürklərinin ən güclü və əhəmmiyətli bir boyu olup son xaqanların hamısı bu boydan gəlmişdilər. Göytürklərin yıxılmasından sonra bunların töküntüləri də Doqquz Oğuz, Uyğurlara tabe bir xan olaraq yaşamışdır. Abbasi xəlifəsi Mənsur (754 – 775) zamanında,Qaşqar və Fərqanə hökmdarı olan və adı yaxşı oxunamayıb 'Kır xan' olması ehtimal olunan hökmdar Bağdada 'Bayır Çur' adında bir elçi göndərmiş və xəlifə ilə siyasi münasibətlərdə bulunmuşdu. Bu elçi Bağdadda ona israrla təklif olunan müsəlmanlığı rədd etmiş, öz dininin özünə daha dəyərli olduğunu söyləmişdi. 840-cı ildə Bilgə Bayınçur xan və 893-cü ildə oğlu Tafgaç Oğulçak xan, Abbasi imperatorluğuna tabe olan və Mavəraünnəhrdə olan Samanlılara hücum etmişlərsə də, geri oturmuşlar. Oğulçak xanın qardaşı olan Bəzir Arslan xanım oğlu Satuk Buğra xan zamanında Qaraxanlılar dövlət şəklini almışlar və islamiyəti qəbul etmişdilər. Satuk Buğra xan, böyük Türk hökmdarlarından birisidir. Xatirasi türklər arasında çox müqəddəs olaraq yaşamışdır. Samanlılardan bəzi şəhərlər almış və uzun zaman hökmdarlıq etdikdən sonra 955-ci ildə ölmüşdür. Bu surətlə Uygur dövlətindən başqa ona sınırdaş olan yəni bir müsəlman Türk dövləti daha doğurdu. Din ayrılığı bu iki türk dövlətini düşmən etməyə gecikmədi.
Toğan xan (999–1014)ın ilk xaqanlıq ilində Mavəraünnəhr tamamiylə fəth edilərək Samanlılar dövləti ortadan qaldırıldı. 1008-ci ildə Uyğurlardan Xotan alınaraq Uygur dövləti daha şərqə doğru itilib kiçildildi. Qaraxanlılar qərb və şərqdəki zəfərlərdən sonra cənuba da yayılmaq istədilər. Fəqət Bəlx civarında Qəznəlilərlə çarpışıb durdurdular. Qəznəlilər ordusunun türkləri bu savaşdan öncə Qaraxanlılar ordusuna qarşı Qaşğar türkcəsiylə nəğmələr söyləmişdilər. Toğan xan, qəznəlilər padişahı Sultan Mahmuda: 'Sən Hind kafirləriylə, mən də Türk kafirləriylə savaşaq' təklifində bulundu. Barışdılar.
Arslan Toğan xan (1014–1024) Qəznəlilərlə 1019-cu ildə yenə çarpışdı. Fəqət yenilib, məğlub oldu. Yusif Qadir xan (1024–1034) isə 1025-ci ildə Bəlx civarında Qəznəli Sultan Mahmudla görüşdü. İki böyük türk hökmdarı ittifaq etdilər. Yusif Qadir xanın qızını Qəznəli Sultan Mahmudun oğlu Sultan Məsudla evləndirdilər. İki dövlət Buxara və Səmərqənd ətrafında yaşayıb Qaraxanlı dövlətini çox da tanımayan Qaraxanlı xanzadələrinə qarşı müştərək bir siyasət işlətməyi qərarlaşdırdılar.
Qaraxanlı müsəlman olmayan türklər arasında islamiyəti yaymaq üçün çox çalışırdılar. Buğra Təkin Süleyman Arslan xan (1034–1047) zamanında iddiki Qazaxıstan bozqırlarında oturan türklərdən 10 000-ə qədər ev müsəlman oldu. (1043) Bir neçə min çadır xalqı türk də 1046-cı ildə müsəlman olmamaq şərti ilə hökmdar xidmətinə girdilər. Eyni ildə müsəlman olmayan türklərdən 70.000 nəfərlik bir qüvvə Qaraxanlılara hücum etdi. Süleyman Arslan xan 40.000 nəfərlik ordusuyla onlara qarşı parlaq bir zəfər qazanıp qazi ünvanını aldı. 1047–1049-cu illər arasında xaqanlık edən Yığan Təkin Mahmud xanın əsil əhəmmiyəti Səlcuqlular dövlətinin ilk padişahı olan Toğrul bəyi ilk öncələri Mahmud xanın məiyətində idi. Fəqət o zaman Mahmud xan Qaraxanlıların xaqanı olmamışdı. Səlcuqlular dövləti qurulub qüvvətlənməsindən sonra Qaraxanlılar dövlətinin qərbdəki ölkələri yəni Mavərünnəhr onların idarəsində qaldı. Burada qaraxanlılar ailəsindən xanlar yaşayır,fəqət bu xanlar Səlcuqluların hakimiyətini tanıyirdı. Yəni bugünkü siyasi və mülki tələqqilərə görə anlaşılmaz bir durum doğmuşdu: Qaraxanlılar dövlətinin qərb bölümləri görünüşdə yenə Qaraxanlılar tabe olduğu halda Səlcuqlu dövlətinin də himayəsində yaşayır,Səlcuqlu sultanları buradaki xanların enib çıxmalarına qarışırdı. XII əsrin ortalarına doğru da doğrudan Qaraxıtaylar çıxaraq Qaraxanlıların ölkəsindən girmişdilər. 1141-ci il tarixində Səmərqənd civarındaki Katvan ovasında,böyük Səlcuqlular dövlətinin son imperatoru Sultan Səncərlə Qaraxanlıların müttəfiq orduları Qaraxıtaylara yenilib, məğlub oldular. Beləliklə Qaraxanlılar dövləti ortadan qalxmış oldu. Bu tarixdən sonra da Qaraxanlılar nəslindən bəzi xanlar Mavəraünnəhrdə yaşamışdılarsa da, Qaraxitaylara və daha sonra Xarəzmşahlara tabeydilər. Heç bir əhəmmiyətləri yoxdu.
Qaraxanilər dövləti 927-ci ildə meydana gəlmişdi. Qaraxanlılar İslam dinini qəbul etmiş ilk türk sülalələrindən biri idi. Qaraxanlı dövlətinin əsasını Qutluq Bilgə Qədir xan qoymuşdu. O özünü "Qara xan", yəni "Böyük xan" adlandırdığı üçün sülalə də onun adı ilə Qaraxanlı adlanırdı. Qaraxanlı dövlətinin ərazisi Balxaş gölündən başlayaraq Hindiquş dağlarına qədər olan torpaqları əhatə edirdi. Dövlətin paytaxtları Qaşqar, Balasaqun və Uzgen şəhərləri olmuşdu.
Yüksəlişi və dini
Türk dünyasında ilk dəfə islamı qəbul etmiş Qaraxanilər dövlətinin 11 hökmdarı olmuşdur:
- Satıq Buğra xan (940–955)
Adına dastan yazılmış bir Türk xaqanıdır. Eyni zamanda adına Məhəmməd tərəfındən dua edildiyinə inanılır. Məhəmməd Miraca çıxdığı gecə orada bütün peyğəmbərləri görmüşdür lakin birisini tanıyammamışdır. Bu kişiyi Cəbrailə göstərər və Cəbrail belə deyər: "Bu peyğəmbər deyil. Bu sizin vəfatınızdan 300 il sonra dünyaya gələcək olan bir ruhdur. Türküstandan müsəlmanlığı yayacak olan bu ruh "Abdul Kərim Satuk Buğra xaqan" adını alacaq. Satıq Buğra xan bu dini kifayət qədər genişlətmiş və yaymış və ortaya bir Türk-İslam dövləti çıxarmışdır.İslamında Türk mədəniyyətində çox böyük bir təsiri olmuşdur. Qaraxanlılar ümumən Ərəb əlifbasını qəbul etmişdir. O "Ribat" adı verilən karvansaralar tikdirmişdir. Türk-İslam əsəri olan kümbəzlər də ilk dəfə bu dövrdə görülür.
- Bazir Arslan xan Dövrü(893 – 920)
Bilgə Qul Qədir xanın böyük oğlu olan Bazir Arslan xan, ölkənin idarə edərkən Türk adətinə uyğun "Sol Yabqu" yəni ortaq xaqan olaraq qardaşı təyin etdi. Bayan çur xaqan Balasaqunu mərkəz edərək ölkənin şərq tərəfini qardaşı Bağa Tarkana, Tarazı mərkəz edərək qərb tərəfini nəzarəti altına aldılar. Şərq tərəfdə qalxan Çin təhdidi ilə Qaraxanlılar üçün ölkənin şərq sərhədləri nisbətən daha etibarlıydı. Halbuki qərb sərhəddində başlayan Samani təhlükəsi davam edirdi.Bilgə Qul Qədir xan dövründə susdurulan və Mavəraənnəhrə yürüşünün qarşısını alan Samanilər, Bazir Arslan xan dövründə də Qaraxanlı coğrafyası üzərində hakimiyyət qurmaq niyyətindəydilər.
İstinadlar
- Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası: [10 ҹилддә]. III ҹилд: Гајыбов—Елдаров. Бакы: Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксијасы. Баш редактор: Ҹ. Б. Гулијев. 1979. С. 66.
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun meqalenin muzakire sehifesine diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Qaraxanlilar dovleti 840 1212 ci illerde Merkezi Asiyada movcud olmus turk dovleti Tarixi dovletQaraxanlilar dovletiel XaqaniyyeBayraq 840 1212Paytaxt Balasaqun QasqarDilleri Qaraxanli turkcesi fars diliResmi dilleri Turk diliDovlet dini IslamErazisi 1025 ci ilde 3 000 000 mln km Idareetme formasi Monarxiya Vikianbarda elaqeli mediafayllarTarixiIX esrde Serqi Turkustan Yeddisu ve Tyan San daglarinin simal eteklerinde Asina turk soyuna mensub olan turk dilli qarluqlar yasayirdilar Qarluq turk sozu olub qarliq qar yigimi menasini verir Serqi Qaraxanlilar dovletine Sas yaxud Cac sonraki adi Daskend onun serqinde Talas simalinda Isficab Cimkend Yeddisu bolgesi Ferqane vadisinin boyuk bir qismi Qaragole tokulen uzerindeki Ordu Kend yaxud Qasqar onun cenubunda Yarkend Issik Kulun qerbinden axan Cu cayinin uzerinde yerlesen Kuz Ordu yaxud Balasaqun onun yaxinligindaki Qara Ordu Balxas golune tokulen Ili cayinin sahilindeki Almaliq cenub serqde Cunqariya bozqirlari Alagol golu Irtis cayi serhede yaxin Xoten seheri ve Qaraqorum daglari arasindaki Gilgit seheri daxil idi Xilafetin zeiflemesi Qasqarda ilk turk islam dovleti yaradan Qaraxanlilari da Iran suubiya herekatinin acdigi yola celb etdi Bu dovletin tesiscisi Ebdulkerim Satuq Bugra Qaraxan Ereb medeniyyeti yerine turk dili ve medeniyyetinin esasini qoydu Qaraxanli hokmdar sulalesi eski Turgisxaqanlarinin neslindendir Turgisler eski qerbi Goyturklerinin en guclu ve ehemmiyetli bir boyu olup son xaqanlarin hamisi bu boydan gelmisdiler Goyturklerin yixilmasindan sonra bunlarin tokuntuleri de Doqquz Oguz Uygurlara tabe bir xan olaraq yasamisdir Abbasi xelifesi Mensur 754 775 zamaninda Qasqar ve Ferqane hokmdari olan ve adi yaxsi oxunamayib Kir xan olmasi ehtimal olunan hokmdar Bagdada Bayir Cur adinda bir elci gondermis ve xelife ile siyasi munasibetlerde bulunmusdu Bu elci Bagdadda ona israrla teklif olunan muselmanligi redd etmis oz dininin ozune daha deyerli oldugunu soylemisdi 840 ci ilde Bilge Bayincur xan ve 893 cu ilde oglu Tafgac Ogulcak xan Abbasi imperatorluguna tabe olan ve Maveraunnehrde olan Samanlilara hucum etmislerse de geri oturmuslar Ogulcak xanin qardasi olan Bezir Arslan xanim oglu Satuk Bugra xan zamaninda Qaraxanlilar dovlet seklini almislar ve islamiyeti qebul etmisdiler Satuk Bugra xan boyuk Turk hokmdarlarindan birisidir Xatirasi turkler arasinda cox muqeddes olaraq yasamisdir Samanlilardan bezi seherler almis ve uzun zaman hokmdarliq etdikden sonra 955 ci ilde olmusdur Bu suretle Uygur dovletinden basqa ona sinirdas olan yeni bir muselman Turk dovleti daha dogurdu Din ayriligi bu iki turk dovletini dusmen etmeye gecikmedi Togan xan 999 1014 in ilk xaqanliq ilinde Maveraunnehr tamamiyle feth edilerek Samanlilar dovleti ortadan qaldirildi 1008 ci ilde Uygurlardan Xotan alinaraq Uygur dovleti daha serqe dogru itilib kicildildi Qaraxanlilar qerb ve serqdeki zeferlerden sonra cenuba da yayilmaq istediler Feqet Belx civarinda Qeznelilerle carpisib durdurdular Qezneliler ordusunun turkleri bu savasdan once Qaraxanlilar ordusuna qarsi Qasgar turkcesiyle negmeler soylemisdiler Togan xan qezneliler padisahi Sultan Mahmuda Sen Hind kafirleriyle men de Turk kafirleriyle savasaq teklifinde bulundu Barisdilar Arslan Togan xan 1014 1024 Qeznelilerle 1019 cu ilde yene carpisdi Feqet yenilib meglub oldu Yusif Qadir xan 1024 1034 ise 1025 ci ilde Belx civarinda Qezneli Sultan Mahmudla gorusdu Iki boyuk turk hokmdari ittifaq etdiler Yusif Qadir xanin qizini Qezneli Sultan Mahmudun oglu Sultan Mesudla evlendirdiler Iki dovlet Buxara ve Semerqend etrafinda yasayib Qaraxanli dovletini cox da tanimayan Qaraxanli xanzadelerine qarsi musterek bir siyaset isletmeyi qerarlasdirdilar Qaraxaniler dovleti Qaraxanli muselman olmayan turkler arasinda islamiyeti yaymaq ucun cox calisirdilar Bugra Tekin Suleyman Arslan xan 1034 1047 zamaninda iddiki Qazaxistan bozqirlarinda oturan turklerden 10 000 e qeder ev muselman oldu 1043 Bir nece min cadir xalqi turk de 1046 ci ilde muselman olmamaq serti ile hokmdar xidmetine girdiler Eyni ilde muselman olmayan turklerden 70 000 neferlik bir quvve Qaraxanlilara hucum etdi Suleyman Arslan xan 40 000 neferlik ordusuyla onlara qarsi parlaq bir zefer qazanip qazi unvanini aldi 1047 1049 cu iller arasinda xaqanlik eden Yigan Tekin Mahmud xanin esil ehemmiyeti Selcuqlular dovletinin ilk padisahi olan Togrul beyi ilk onceleri Mahmud xanin meiyetinde idi Feqet o zaman Mahmud xan Qaraxanlilarin xaqani olmamisdi Selcuqlular dovleti qurulub quvvetlenmesinden sonra Qaraxanlilar dovletinin qerbdeki olkeleri yeni Maverunnehr onlarin idaresinde qaldi Burada qaraxanlilar ailesinden xanlar yasayir feqet bu xanlar Selcuqlularin hakimiyetini taniyirdi Yeni bugunku siyasi ve mulki teleqqilere gore anlasilmaz bir durum dogmusdu Qaraxanlilar dovletinin qerb bolumleri gorunusde yene Qaraxanlilar tabe oldugu halda Selcuqlu dovletinin de himayesinde yasayir Selcuqlu sultanlari buradaki xanlarin enib cixmalarina qarisirdi XII esrin ortalarina dogru da dogrudan Qaraxitaylar cixaraq Qaraxanlilarin olkesinden girmisdiler 1141 ci il tarixinde Semerqend civarindaki Katvan ovasinda boyuk Selcuqlular dovletinin son imperatoru Sultan Sencerle Qaraxanlilarin muttefiq ordulari Qaraxitaylara yenilib meglub oldular Belelikle Qaraxanlilar dovleti ortadan qalxmis oldu Bu tarixden sonra da Qaraxanlilar neslinden bezi xanlar Maveraunnehrde yasamisdilarsa da Qaraxitaylara ve daha sonra Xarezmsahlara tabeydiler Hec bir ehemmiyetleri yoxdu Qaraxaniler dovleti 927 ci ilde meydana gelmisdi Qaraxanlilar Islam dinini qebul etmis ilk turk sulalelerinden biri idi Qaraxanli dovletinin esasini Qutluq Bilge Qedir xan qoymusdu O ozunu Qara xan yeni Boyuk xan adlandirdigi ucun sulale de onun adi ile Qaraxanli adlanirdi Qaraxanli dovletinin erazisi Balxas golunden baslayaraq Hindiqus daglarina qeder olan torpaqlari ehate edirdi Dovletin paytaxtlari Qasqar Balasaqun ve Uzgen seherleri olmusdu Yukselisi ve diniTurk dunyasinda ilk defe islami qebul etmis Qaraxaniler dovletinin 11 hokmdari olmusdur Satiq Bugra xan 940 955 Adina dastan yazilmis bir Turk xaqanidir Eyni zamanda adina Mehemmed terefinden dua edildiyine inanilir Mehemmed Miraca cixdigi gece orada butun peygemberleri gormusdur lakin birisini taniyammamisdir Bu kisiyi Cebraile gosterer ve Cebrail bele deyer Bu peygember deyil Bu sizin vefatinizdan 300 il sonra dunyaya gelecek olan bir ruhdur Turkustandan muselmanligi yayacak olan bu ruh Abdul Kerim Satuk Bugra xaqan adini alacaq Satiq Bugra xan bu dini kifayet qeder genisletmis ve yaymis ve ortaya bir Turk Islam dovleti cixarmisdir Islaminda Turk medeniyyetinde cox boyuk bir tesiri olmusdur Qaraxanlilar umumen Ereb elifbasini qebul etmisdir O Ribat adi verilen karvansaralar tikdirmisdir Turk Islam eseri olan kumbezler de ilk defe bu dovrde gorulur Bazir Arslan xan Dovru 893 920 Bilge Qul Qedir xanin boyuk oglu olan Bazir Arslan xan olkenin idare ederken Turk adetine uygun Sol Yabqu yeni ortaq xaqan olaraq qardasi teyin etdi Bayan cur xaqan Balasaqunu merkez ederek olkenin serq terefini qardasi Baga Tarkana Tarazi merkez ederek qerb terefini nezareti altina aldilar Serq terefde qalxan Cin tehdidi ile Qaraxanlilar ucun olkenin serq serhedleri nisbeten daha etibarliydi Halbuki qerb serheddinde baslayan Samani tehlukesi davam edirdi Bilge Qul Qedir xan dovrunde susdurulan ve Maveraennehre yurusunun qarsisini alan Samaniler Bazir Arslan xan dovrunde de Qaraxanli cografyasi uzerinde hakimiyyet qurmaq niyyetindeydiler IstinadlarAzerbaycan Sovet Ensiklopediyasi 10 ҹilddә III ҹild Gaјybov Eldarov Baky Azәrbaјҹan Sovet Ensiklopediјasynyn Bash Redaksiјasy Bash redaktor Ҹ B Guliјev 1979 S 66 Hemcinin baxQaraxaniler sulalesiXarici kecidlerhttp www ttk gov tr yayinlar karahan htm 2006 02 28 at the Wayback Machine http www dmy info karahanlilarda devlet http search library wisc edu catalog ocm32430623 http aton ttu edu ORTA ASYA COGULCU asp 2011 06 09 at the Wayback Machine