Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Uyğur əlifbası — uyğur dili üçün istifadə olunan yazı sistemi. Müxtəlif dövrlərdə və fərqli ölkələrdə uyğur dilində yazmaq üçün fərqli yazı sistemlərindən istifadə edilmişdir. Bunlara , ərəb qrafikası, kiril qrafikası və latın qrafikası aiddir.
VIII–XIX əsrlərdə istifadə edilmişdir. Uyğurlar islam dinini qəbul etdikdən sonra, XI əsrdən bəri ərəb qrafikasından istifadə edir. 1930-cu ilə qədər SSRİ-də uyğur dilində yazmaq üçün bu qrafikadan istifadə edilmiş, Çində isə 1960–1980-ci illər dövrü istisna olmaqla bu günə kimi istifadə edilir. SSRİ-də 1930-cu ildən 1947-ci ilə qədər, Çində isə 1960–1980-ci illər latın qrafikasından istifadə edilmişdir. 1947-ci ildən bəri SSRİ və MDB ölkələrində yaşayan uyğurlar kiril qrafikasından istifadə edir. 1956–1957-ci illərdə Çində bu qrafikadan istifadəyə cəhd edilmiş, lakin sonradan ləğv edilmişdir.
Hal-hazırda uyğur dilinin iki rəsmi yazılı standartı var. Çində ərəb qrafikası, MDB ölkələrində isə kiril qrafikası əsas götürülür.
Qədim uyğur dili
Qədim və müasir uyğur dillərinin davamlılığı məsələsi mübahisəlidir. Buna baxmayaraq, mütəxəssislərin əksəriyyəti istifadə dövrünü müasir uyğur dilinin inkişaf mərhələlərindən biri hesab edirlər.
Qədim uyğur dili üçün müxtəlif yazı sistemlərindən istifadə edilmişdir. Beləliklə, V əsrdə həmin dildə yazmaq üçün istifadə edilmişdir. Bundan sonra V–VIII əsrlərdə , VIII əsrdən sonra isə istifadə edilmişdir. Qədim uyğur qrafikasının özü əsasında hazırlanmışdır. Müasir dövrə çatan qədim uyğur mətnlərində , və Mərkəzi Asiya tipli Brahmi yazısından istifadə edilmişdir.
Uyğurlar islamı qəbul etdikdən sonra, yəni XI–XII əsrlərdən etibarən qədim uyğur qrafikası ərəb qrafikası ilə əvəzlənməyə başlamışdır. Ümumiyyətlə, bu proses XVI əsrə qədər başa çatmışdır, baxmayaraq ki, XVIII əsrə aid qədim uyğur qrafikası ilə yazılmış fərdi sənədlər mövcuddur. Buna əlavə olaraq, sarı uyğurlar XIX əsrə qədər bu qrafikadan istifadə etmişdir. 1920-ci illərin əvvəllərinə qədər Çin və Mərkəzi Asiyada yaşayan uyğurlar 28 hərfdən ibarət ərəf qrafikalı əlifbadan istifadə etmişdir.
Müqayisə cədvəli
| Ərəb (Çin, 1982-ci ildən) | Latın (Çin, 1965–1982) | Kiril (Çin, SSRİ) | Latın (SSRİ, 1946-cı ildən) | Latın (ULY) | Layihə (2018) | BFƏ |
|---|---|---|---|---|---|---|
| ئا | A a | A a | A a | A a | A a | a |
| ئە | Ə ə | Ə ə | Ə ə | E e | Á á | æ |
| ب | B b | Б б | B в | B b | B b | b |
| پ | P p | П п | P p | P p | P p | p |
| ت | T t | Т т | T t | T t | T t | t |
| ج | J j | Җ җ | Ç ç | J j | C c | ʤ |
| چ | Q q | Ч ч | C c | Ch ch | Ch ch | ʧ |
| خ | H h | X x | X x | X x | X x | x |
| د | D d | Д д | D d | D d | D d | d |
| ر | R r | Р р | R r | R r | R r | r |
| ز | Z z | З з | Z z | Z z | Z z | z |
| ژ | Ⱬ ⱬ | Ж ж | Ƶ ƶ | J j/Zh zh | J j | ʒ |
| س | S s | С с | S s | S s | S s | s |
| ش | X x | Ш ш | Ş ş | Sh sh | Sh sh | ʃ |
| غ | Ƣ ƣ | Ғ ғ | Ƣ ƣ | Gh gh | Ǵ ǵ | ʁ |
| ف | F f | Ф ф | F f | F f | F f | f |
| ق | Ⱪ ⱪ | Қ қ | Q q | Q q | Q q | q |
| ك | K k | К к | K k | K k | K k | k |
| ڭ | -ng | Ң ң | Ŋ ŋ | -ng | Ń ń | ŋ |
| گ | G g | Г г | G g | G g | G g | ɡ |
| ل | L l | Л л | L l | L l | L l | l |
| م | M m | М м | M m | M m | M m | m |
| ن | N n | Н н | N n | N n | N n | n |
| ھ | Ⱨ ⱨ | Һ һ | H h | H h | H h | h |
| ئو | O o | О о | О о | O o | O o | o |
| ئۇ | U u | У у | U u | U u | U u | u |
| ئۆ | Ɵ ɵ | Ө ө | Ɵ ɵ | Ö ö | Ó ó | ø |
| ئۈ | Ü ü | Ү ү | Y y | Ü ü | Ú ú | y |
| ۋ | V v | В в | V v | W w | V v | v |
| ئې | E e | E e | E e | É é | E e | e |
| ئى | I i | И и | I i | I i | I i | i,ɨ |
| ي | Y y | Й й | J j | Y y | Y y | j |
Bundan əlavə, kiril qrafikalı uyğur dilində iki əlavə hərf var:
| Kiril | Ərəb | Latın-ULY |
|---|---|---|
| Ю ю | يۇ | yu |
| Я я | يا | ya |
Mənbə
İstinadlar
- Sadvakasov, 1997
- Tuquşeva, 1997. səh. 55
- Sadvakasov, 1972. səh. 174–182
Ədəbiyyat
- Tuquşeva, Liliya Yusufcanova. Древнеуйгурский язык // Языки Мира. Тюркские языки (rus). Moskva: İndrik. 1997. ISBN .
- Sadvakasov, Qojəhməd Sadvakasov. Уйгурский язык // Языки Мира. Тюркские языки (rus). Moskva: İndrik. 1997. ISBN .
- Sadvakasov, Qojəhməd Sadvakasov. Алфавит литературного языка советских уйгуров (rus). Moskva: Nauka. 1972.
- Moskalov, Aleksey Alekseyeviç. Политика КНР в национально-языковом вопросе (1949-1978) (rus). Moskva: Nauka. 1981. 214.
- Çjou, Minlan. Multilingualism in China: the politics of writing reforms for minority languages 1949-2002 (ingilis). Berlin: Mouton de Gruyter. 2003. ISBN .
- Canbaz, Varis Əbdülkərim. "An Introduction to Latin-Script Uyghur" (PDF) (ingilis). 2006 Middle East & Central Asia Politics, Economics, and Society Conference. Sept 7-9, University of Utah, Salt Lake City, USA. 11 oktyabr 2017 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 8 iyul 2021.[ölü keçid]
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Uygur elifbasi uygur dili ucun istifade olunan yazi sistemi Muxtelif dovrlerde ve ferqli olkelerde uygur dilinde yazmaq ucun ferqli yazi sistemlerinden istifade edilmisdir Bunlara ereb qrafikasi kiril qrafikasi ve latin qrafikasi aiddir VIII XIX esrlerde istifade edilmisdir Uygurlar islam dinini qebul etdikden sonra XI esrden beri ereb qrafikasindan istifade edir 1930 cu ile qeder SSRI de uygur dilinde yazmaq ucun bu qrafikadan istifade edilmis Cinde ise 1960 1980 ci iller dovru istisna olmaqla bu gune kimi istifade edilir SSRI de 1930 cu ilden 1947 ci ile qeder Cinde ise 1960 1980 ci iller latin qrafikasindan istifade edilmisdir 1947 ci ilden beri SSRI ve MDB olkelerinde yasayan uygurlar kiril qrafikasindan istifade edir 1956 1957 ci illerde Cinde bu qrafikadan istifadeye cehd edilmis lakin sonradan legv edilmisdir Hal hazirda uygur dilinin iki resmi yazili standarti var Cinde ereb qrafikasi MDB olkelerinde ise kiril qrafikasi esas goturulur Qedim uygur diliQedim ve muasir uygur dillerinin davamliligi meselesi mubahiselidir Buna baxmayaraq mutexessislerin ekseriyyeti istifade dovrunu muasir uygur dilinin inkisaf merhelelerinden biri hesab edirler Qedim uygur dili ucun muxtelif yazi sistemlerinden istifade edilmisdir Belelikle V esrde hemin dilde yazmaq ucun istifade edilmisdir Bundan sonra V VIII esrlerde VIII esrden sonra ise istifade edilmisdir Qedim uygur qrafikasinin ozu esasinda hazirlanmisdir Muasir dovre catan qedim uygur metnlerinde ve Merkezi Asiya tipli Brahmi yazisindan istifade edilmisdir Uygurlar islami qebul etdikden sonra yeni XI XII esrlerden etibaren qedim uygur qrafikasi ereb qrafikasi ile evezlenmeye baslamisdir Umumiyyetle bu proses XVI esre qeder basa catmisdir baxmayaraq ki XVIII esre aid qedim uygur qrafikasi ile yazilmis ferdi senedler movcuddur Buna elave olaraq sari uygurlar XIX esre qeder bu qrafikadan istifade etmisdir 1920 ci illerin evvellerine qeder Cin ve Merkezi Asiyada yasayan uygurlar 28 herfden ibaret eref qrafikali elifbadan istifade etmisdir ا ب ت ث ج ح خ د ذ ر ز س ش ص ض ط ظ ع غ ف ق ك ل م ن و ه ىMuqayise cedveliUygur elifbalarinin muqayiseli cedveli Ereb Cin 1982 ci ilden Latin Cin 1965 1982 Kiril Cin SSRI Latin SSRI 1946 ci ilden Latin ULY Layihe 2018 BFEئا A a A a A a A a A a aئە E e E e E e E e A a aeب B b B b B v B b B b bپ P p P p P p P p P p pت T t T t T t T t T t tج J j Җ җ C c J j C c ʤچ Q q Ch ch C c Ch ch Ch ch ʧخ H h X x X x X x X x xد D d D d D d D d D d dر R r R r R r R r R r rز Z z Z z Z z Z z Z z zژ Ⱬ ⱬ Zh zh Ƶ ƶ J j Zh zh J j ʒس S s S s S s S s S s sش X x Sh sh S s Sh sh Sh sh ʃغ Ƣ ƣ Ғ g Ƣ ƣ Gh gh Ǵ ǵ ʁف F f F f F f F f F f fق Ⱪ ⱪ Қ k Q q Q q Q q qك K k K k K k K k K k kڭ ng Ң n Ŋ ŋ ng N n ŋگ G g G g G g G g G g ɡل L l L l L l L l L l lم M m M m M m M m M m mن N n N n N n N n N n nھ Ⱨ ⱨ Һ һ H h H h H h hئو O o O o O o O o O o oئۇ U u U u U u U u U u uئۆ Ɵ ɵ Ө o Ɵ ɵ O o o o oئۈ U u Ү ү Y y U u U u yۋ V v V v V v W w V v vئې E e E e E e E e E e eئى I i I i I i I i I i i ɨي Y y J j J j Y y Y y j Bundan elave kiril qrafikali uygur dilinde iki elave herf var Kiril Ereb Latin ULYYu yu يۇ yuYa ya يا yaMenbeIstinadlar Sadvakasov 1997 Tuquseva 1997 seh 55 Sadvakasov 1972 seh 174 182 Edebiyyat Tuquseva Liliya Yusufcanova Drevneujgurskij yazyk Yazyki Mira Tyurkskie yazyki rus Moskva Indrik 1997 ISBN 5 85759 061 2 Sadvakasov Qojehmed Sadvakasov Ujgurskij yazyk Yazyki Mira Tyurkskie yazyki rus Moskva Indrik 1997 ISBN 5 85759 061 2 Sadvakasov Qojehmed Sadvakasov Alfavit literaturnogo yazyka sovetskih ujgurov rus Moskva Nauka 1972 Moskalov Aleksey Alekseyevic Politika KNR v nacionalno yazykovom voprose 1949 1978 rus Moskva Nauka 1981 214 Cjou Minlan Multilingualism in China the politics of writing reforms for minority languages 1949 2002 ingilis Berlin Mouton de Gruyter 2003 ISBN 3 11 017896 6 Canbaz Varis Ebdulkerim An Introduction to Latin Script Uyghur PDF ingilis 2006 Middle East amp Central Asia Politics Economics and Society Conference Sept 7 9 University of Utah Salt Lake City USA 11 oktyabr 2017 tarixinde PDF Istifade tarixi 8 iyul 2021 olu kecid