Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Heca vəzni (sillabik vəzn) — misralarda heca saylarının bərabərliyinə və ahəngdar bölgülənməyə əsaslanan şeir vəzni. Əksər dünya xalqlarının (türk, fars, rus, fransız, italyan və s.) şeirində işlənmişdir.
Heca vəzninin ən mühüm şərti ölçüdür. Xüsusən kiçik ölçülü şeirlərdə (üçhecalıqlardan, səkkizhecalıqlaradək) hecaların sayının bərabərliyi heca vəznində yazılmış şeirlərin yeganə poetik göstəricisi kimi çıxış edə bilir. Azərbaycan milli şeir quruluşunda tələb olunan ən zəruri şərtlər ölçü, bölgü və qafiyədir. Bu üç əsas tələb şeir texnikasının ən vacib atributları olmaqla yanaşı, həm də şeiri nəsrdən fərqləndirən mühüm amillərdən biridir. Ölçü şeir texnikasında daha vacib yer tutur. Çünki məhz ölçüyə görə şeirin vəzni müəyyən olunur. Əslində vəzn şeirin ölçüsü, misraların həcmi deməkdir. Misraların həcmi dedikdə, hər şeydən əvvəl, oradakı hecaların sayı nəzərdə tutulur. Məlumdur ki, hər bir sözdə olan hecaların sayı orada işlənən sait səslərlə ölçülür. Sözdə neçə sait işlənirsə, bir o qədər də heca olur. Buradan da deyə bilərik ki, şeirdə misraların, sətirlərin ölçüsündən, hecaların sayından bəhs edən elmə vəzn deyilir. Azərbaycan milli şeirində ta qədim zamanlardan indiyə qədər ölçü ən çox tələb olunan poetexniki şərtlərdən biri olub. Odur ki, şeirimizdə ən çox işlənən və ən doğma vəzn də heca vəzni olmuşdur.
Prof. A.Axundov yazır: “Məlumdur ki, heca vəzninin iki mühüm şərti var: ölçü və bölgü. Bunlardan birincisi misralardakı hecaların sayının bərabərliyinə, ikincisi isə misralardakı heca mikroqruplarının uyğunluğuna əsaslanır. Heca vəzninin ən mühüm şərti heç şübhəsiz, ölçüdür. Xüsusən kiçik ölçülü şeirlərdə (üçhecalıqlardan səkkizhecalıqlaradək) hecaların sayının bərabərliyi heca vəznində yazılmış şeirlərin yeganə poetik göstəricisi kimi çıxış edə bilir. Hətta şeirimizin əvvəlki dövrlərində onbirhecalıqlarda da heca vəzninin əsas əlaməti yalnız ölçü olmuşdur”. Azərbaycan şeirində ölçü sistemi müxtəlifdir. Odur ki, şifahi və yazılı şeir nümunələrində iki hecadan tutmuş iyirmi hecaya qədər rəngarəng ölçülərə rast gəlirik. Məsələn, “yüz ölç, bir biç” kimi atalar sözlərində hər misra cəmi iki hecadan ibarət olub ölçülü-heca vəznindədir.
Azərbaycan şeirində heca vəzni
1-hecalıdan, yazılı poeziyamızda isə 4-hecalıdan 16-hecalıya qədər heca vəzni nümunələrinə rast gəlmək olar. Burada ən işlək variantlar 11, 8 və 7-hecalı variantlardır. 4, 6 və 9-hecalı variantlardan nadir hallarda istifadə olunur. Qalan variantlar isə az və qismən işlək səviyyədədir. Heca vəznli Azərbaycan şeirində misraların uzunluğu və ona uyğun əsas bölgülənmə variantları aşağıdakı cədvəldə göstərilmişdir:
| Misranın uzunluğu | Misranın əsas bölgülənmə variantları |
|---|---|
| 4-hecalı | 2-2 |
| 5-hecalı | 2-2-1 (o cümlədən 2-3), 3-2 |
| 6-hecalı | 3-3, 2-2-2 (o cümlədən 2-4 və 4-2) |
| 7-hecalı | 4-3, bəzən də 3-4 |
| 8-hecalı | 4-4 |
| 9-hecalı | 3-3-3 |
| 10-hecalı | 5-5 |
| 11-hecalı | 6-5, 4-4-3 |
| 12-hecalı | 4-4-4, 6-6, 7-5 |
| 13-hecalı | 4-4-5 |
| 14-hecalı | 7-7 |
| 15-hecalı | 8-7, 7-8, (o cümlədən: 4-4-4-3, 4-3-4-4, 3-4-4-4) |
| 16-hecalı | 8-8 |
Ümumtürk şeirində heca vəzninin yaranma tarixi
Yaranması qədim dövrlərə aid olduğu ehtimal edilən mənzum (qafiyəli) nümunələri içərisində (atalar sözləri və məsəllər, xalq deyimləri və s.) heca vəzninə tam uyğun və yaxın nümunələrə rast gəlmək olar. Bu nümunələrə əsasən xalq yaradıcılığı məhsulu kimi heca vəzninin formalaşmasını nəzəri cəhətdən müəyyənləşdirmək mümkün olsa da, bu inkişafın hansı əsrlərdə, hansı mərhələlərlə baş verdiyini öyrənmək xeyli çətinliklər yaradır. Ümumtürk yazılı mənbələrində tarixə məlum ilk normal heca vəzni nümunələri Mahmud Kaşğarinin "Divanü Lüğat-it-Türk" əsərində (XI əsr) artıq mövcuddur. Bu əsərdəki şeirlərdə 7-hecalı (4-3 bölgülü) nümunələr əksəriyyət təşkil edir. Həmçinin 5, 8 (4-4), 6 (2-2-2 və 3-3), 11 (7-4 və 4-4-3), 12 (6-6 və 4-4-4) və 14-hecalı (7-7) nümunələrə də rast gəlinir. Divandakı şeirlərdə az sayda fərqli hecalı və bölgüsü hiss olunmayan misralara da rast gəlinir.
Məlumdur ki, "Divanü Lüğat-it-Türk"ə qədər VIII-IX əsrlərə aid uyğur şeir mətnləri (dini məzmunlu ) vardır. XI əsrdə (bəzi fikirlərə görə daha öncəki əsrlərdə) qələmə alınmış, sonradan üzü köçürülmüş Dədə Qorqud dastanında olan şeirlərin isə formaca hansı dövrün məhsulu olduğunu müəyyən etmək xeyli çətindir. Bu abidənin bu günə gəlib çatmış ən əski əlyazma nümunəsi XVI əsrə aiddir. Məlumdur ki, bu dövrdə artıq heca vəzni mükəmməl bir inkişaf səviyyəsinə çatmışdı. Dədə Qorqud dastanının yaranma dövrünün əsasən VII əsr olduğu qəbul edilir. Həmin dastanın məzmununda isə hətta eramızdan əvvəlki dövrləri əks etdirən motivlər var. Dədə Qorqud şeirlərində heca vəzninin müəyyən elementlərinə (4-lük, 3-lük və 7-lik bölgüləər və s.) rast gəlinsə də heca vəzni (həmçinin qafiyə) hələ formalaşmamışdır. Maniçi uyğur şeirləri də formaca Dədə Qorqud şeirlərinə oxşardır, Belə ki, burada da qafiyələnmə əvəzinə eyni söz və ya şəkilçinin təkrarı müşahidə olunur. Misralarda heca sayları fərqlidir. Misraların bölgülənməsi isə demək olar ki, hiss olunmur. Məhz bölgülənmə baxımından maniçi uyğur şeir mətnləri Dədə Qorqud şeirlərindən geri qalır. Lakin həmin uyğur şeirlərinin qələmə alındığı VIII əsrdə heca vəzninə daha yaxın şeirin paralel şəkildə mövcud olub-olmadığı qaranlıq qalır.
Göründüyü kimi mövcud yazılı mənbələr hələlik ümumtürk şeirində, o cümlədən Azərbaycan-türk şeirində heca vəzninin inkişaf yolunu xronoloji olaraq izləmək üçün yetərli deyil.
İstinadlar
Bu məqalədəki istinadlar müvafiq ilə göstərilməlidir. |
- (PDF). 2016-03-11 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-05-10.
- "Şirvani Ədilli, Azərbaycan şeirində forma məsələləri. Bakı-2014" (PDF). 2022-03-19 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2014-09-21.
- {http://kitabxana.net/files/books/file/1410239734.doc[ölü keçid] | Şirvani Ədilli, Azərbaycan şeirində forma məsələləri. Bakı-2014.]
- "Sədnik Paşa Pirsultanlı, Azərbaycan şifahi xalq şeiri və heca vəzninin inkişaf tarixi. Bakı-2013" (PDF). 2018-06-19 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2014-09-11.
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Heca vezni sillabik vezn misralarda heca saylarinin beraberliyine ve ahengdar bolgulenmeye esaslanan seir vezni Ekser dunya xalqlarinin turk fars rus fransiz italyan ve s seirinde islenmisdir Heca vezninin en muhum serti olcudur Xususen kicik olculu seirlerde uchecaliqlardan sekkizhecaliqlaradek hecalarin sayinin beraberliyi heca vezninde yazilmis seirlerin yegane poetik gostericisi kimi cixis ede bilir Azerbaycan milli seir qurulusunda teleb olunan en zeruri sertler olcu bolgu ve qafiyedir Bu uc esas teleb seir texnikasinin en vacib atributlari olmaqla yanasi hem de seiri nesrden ferqlendiren muhum amillerden biridir Olcu seir texnikasinda daha vacib yer tutur Cunki mehz olcuye gore seirin vezni mueyyen olunur Eslinde vezn seirin olcusu misralarin hecmi demekdir Misralarin hecmi dedikde her seyden evvel oradaki hecalarin sayi nezerde tutulur Melumdur ki her bir sozde olan hecalarin sayi orada islenen sait seslerle olculur Sozde nece sait islenirse bir o qeder de heca olur Buradan da deye bilerik ki seirde misralarin setirlerin olcusunden hecalarin sayindan behs eden elme vezn deyilir Azerbaycan milli seirinde ta qedim zamanlardan indiye qeder olcu en cox teleb olunan poetexniki sertlerden biri olub Odur ki seirimizde en cox islenen ve en dogma vezn de heca vezni olmusdur Prof A Axundov yazir Melumdur ki heca vezninin iki muhum serti var olcu ve bolgu Bunlardan birincisi misralardaki hecalarin sayinin beraberliyine ikincisi ise misralardaki heca mikroqruplarinin uygunluguna esaslanir Heca vezninin en muhum serti hec subhesiz olcudur Xususen kicik olculu seirlerde uchecaliqlardan sekkizhecaliqlaradek hecalarin sayinin beraberliyi heca vezninde yazilmis seirlerin yegane poetik gostericisi kimi cixis ede bilir Hetta seirimizin evvelki dovrlerinde onbirhecaliqlarda da heca vezninin esas elameti yalniz olcu olmusdur Azerbaycan seirinde olcu sistemi muxtelifdir Odur ki sifahi ve yazili seir numunelerinde iki hecadan tutmus iyirmi hecaya qeder rengareng olculere rast gelirik Meselen yuz olc bir bic kimi atalar sozlerinde her misra cemi iki hecadan ibaret olub olculu heca veznindedir Azerbaycan seirinde heca vezni1 hecalidan yazili poeziyamizda ise 4 hecalidan 16 hecaliya qeder heca vezni numunelerine rast gelmek olar Burada en islek variantlar 11 8 ve 7 hecali variantlardir 4 6 ve 9 hecali variantlardan nadir hallarda istifade olunur Qalan variantlar ise az ve qismen islek seviyyededir Heca veznli Azerbaycan seirinde misralarin uzunlugu ve ona uygun esas bolgulenme variantlari asagidaki cedvelde gosterilmisdir Misranin uzunlugu Misranin esas bolgulenme variantlari4 hecali 2 25 hecali 2 2 1 o cumleden 2 3 3 26 hecali 3 3 2 2 2 o cumleden 2 4 ve 4 2 7 hecali 4 3 bezen de 3 48 hecali 4 49 hecali 3 3 310 hecali 5 511 hecali 6 5 4 4 312 hecali 4 4 4 6 6 7 513 hecali 4 4 514 hecali 7 715 hecali 8 7 7 8 o cumleden 4 4 4 3 4 3 4 4 3 4 4 4 16 hecali 8 8Umumturk seirinde heca vezninin yaranma tarixiYaranmasi qedim dovrlere aid oldugu ehtimal edilen menzum qafiyeli numuneleri icerisinde atalar sozleri ve meseller xalq deyimleri ve s heca veznine tam uygun ve yaxin numunelere rast gelmek olar Bu numunelere esasen xalq yaradiciligi mehsulu kimi heca vezninin formalasmasini nezeri cehetden mueyyenlesdirmek mumkun olsa da bu inkisafin hansi esrlerde hansi merhelelerle bas verdiyini oyrenmek xeyli cetinlikler yaradir Umumturk yazili menbelerinde tarixe melum ilk normal heca vezni numuneleri Mahmud Kasgarinin Divanu Lugat it Turk eserinde XI esr artiq movcuddur Bu eserdeki seirlerde 7 hecali 4 3 bolgulu numuneler ekseriyyet teskil edir Hemcinin 5 8 4 4 6 2 2 2 ve 3 3 11 7 4 ve 4 4 3 12 6 6 ve 4 4 4 ve 14 hecali 7 7 numunelere de rast gelinir Divandaki seirlerde az sayda ferqli hecali ve bolgusu hiss olunmayan misralara da rast gelinir Melumdur ki Divanu Lugat it Turk e qeder VIII IX esrlere aid uygur seir metnleri dini mezmunlu vardir XI esrde bezi fikirlere gore daha onceki esrlerde qeleme alinmis sonradan uzu kocurulmus Dede Qorqud dastaninda olan seirlerin ise formaca hansi dovrun mehsulu oldugunu mueyyen etmek xeyli cetindir Bu abidenin bu gune gelib catmis en eski elyazma numunesi XVI esre aiddir Melumdur ki bu dovrde artiq heca vezni mukemmel bir inkisaf seviyyesine catmisdi Dede Qorqud dastaninin yaranma dovrunun esasen VII esr oldugu qebul edilir Hemin dastanin mezmununda ise hetta eramizdan evvelki dovrleri eks etdiren motivler var Dede Qorqud seirlerinde heca vezninin mueyyen elementlerine 4 luk 3 luk ve 7 lik bolguleer ve s rast gelinse de heca vezni hemcinin qafiye hele formalasmamisdir Manici uygur seirleri de formaca Dede Qorqud seirlerine oxsardir Bele ki burada da qafiyelenme evezine eyni soz ve ya sekilcinin tekrari musahide olunur Misralarda heca saylari ferqlidir Misralarin bolgulenmesi ise demek olar ki hiss olunmur Mehz bolgulenme baximindan manici uygur seir metnleri Dede Qorqud seirlerinden geri qalir Lakin hemin uygur seirlerinin qeleme alindigi VIII esrde heca veznine daha yaxin seirin paralel sekilde movcud olub olmadigi qaranliq qalir Gorunduyu kimi movcud yazili menbeler helelik umumturk seirinde o cumleden Azerbaycan turk seirinde heca vezninin inkisaf yolunu xronoloji olaraq izlemek ucun yeterli deyil IstinadlarBu meqaledeki istinadlar muvafiq istinad sablonlari ile gosterilmelidir PDF 2016 03 11 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 2015 05 10 Sirvani Edilli Azerbaycan seirinde forma meseleleri Baki 2014 PDF 2022 03 19 tarixinde PDF Istifade tarixi 2014 09 21 http kitabxana net files books file 1410239734 doc olu kecid Sirvani Edilli Azerbaycan seirinde forma meseleleri Baki 2014 Sednik Pasa Pirsultanli Azerbaycan sifahi xalq seiri ve heca vezninin inkisaf tarixi Baki 2013 PDF 2018 06 19 tarixinde PDF Istifade tarixi 2014 09 11 Hemcinin baxSeir