Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Xəlil ibn Əhməd (ərəb. أبو عبد الرحمن الخليل بن أحمد الفراهيدي; 718, Bəsrə – 1 noyabr 790, Bəsrə) — VIII əsrin məşhur ərəb filoloqu və musiqişünası
| Xəlil ibn Əhməd | |
|---|---|
| əl-Xəlil ibn Əhməd əl-Fərahidi Əl-Bəsri | |
 | |
| Digər adı | əl-Bəsri |
| Doğum tarixi | 718 |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 1 noyabr 790 |
| Vəfat yeri | |
| Elm sahələri | filologiya, musiqişünaslıq |
| Tanınmış yetirmələri | Nəzzam |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Ümumi məlumat
nümayəndəsidir. Əl-Bəsri təxəllüsü ilə də tanınmışdır. Əruz nəzəriyyəsinin ("əl-Əruz" risaləsi və s.) yaradıcılarındandır. "Kitab ül-eyn" adlı ilk ərəb dili izahlı lüğətini tərtib etmişdir. onun rəhbərliyi ilə ərəb dilinin "əl-Kitab" adlı ilk normativ qrammatikasını yaratmışdır. Musiqi nəzəriyyəsinə dair əsərləri də (“əl-nəğam” və s.) var.
Xəlil ibn Əhmədin əruz nəzəriyyəsi
X.İ.Əhmədin müəyyən etdiyi əruz qəliblərində bölgüləri təfilələr (ərəbcə “fə’ələ” feilindən yaranmış müxtəlif ifadələr), uzun və qısa hecaların yerini isə təfilələrdəki uzun və qısa hecalar müəyyən edir. X.İ.Əhmədin əruz nəzəriyyəsinin ən kiçik anlayışından (vahidindən) ən böyük anlayışına qədər olan inkişafını sxem şəklində aşağıdakı kimi təsvir etmək olar:
| Hərəkəsiz və hərəkəli ərəb hərfləri. Şərti işarələri uyğun olaraq: ا (əlif) və ه (hə) |
Müxtəlif kombinasiyaları nəticəsində 6 rükn yaranır:
↓
| Rüknlər: yüngül səbəb (bir hərəkəli və bir hərəkəsiz hərf), ağır səbəb (iki hərəkəli hərf), yanaşı vətəd (iki hərəkəli və bir hərəkəsiz hərf), aralı vətəd (bir hərəkəli, bir hərəkəsiz və bir hərəkəli hərf), kiçik fasilə (üç hərəkəli və bir hərəkəsiz hərf), böyük fasilə (dörd hərəkəli və bir hərəkəsiz hərf). |
Müxtəlif kombinasiyaları nəticəsində 8 əsli təfilə yaranır:
↓
| Əsli təfilələr: fə’Ulün, fA’ilün, məfA’İlün, fA’ilAtün, müstəf’ilün, müfA’ələtün, mütəfA’ilün, məf’UlAtü |
Müxtəlif dəyişmələr – zihaflar nəticəsində 60-dan çox törəmə təfilə yaranır:
↓
| Törəmə təfilələr |
Müxtəlif kombinasiyaları nəticəsində qəliblər yaranır:
↓
| Qəliblər |
Yarandığı əsli təfilələrdən asılı olaraq 16 bəhrdə (16-cı bəhr - Mütədarik alimin davamçıları tərəfindən yaradılmışdır) qruplaşdırılır:
↓
| Bəhrlər: Təvil, mədid, bəsit, vafir, kamil, həzəc, rəcəz, rəməl, səri, münsərih, xəfif, müzare, müqtəzəb, müctəs, mütəqarib, mütədarik |
Ritmik yaxınlıqlarına görə 5 dairədə qruplaşdırılır:
↓
| Dairələr: I dairə - təvil, mədid, bəsit; II dairə - vafir, kamil; III dairə - həzəc, rəcəz, rəməl; IV dairə - səri, münsərih, xəfif, müzare, müqtəzəb, müctəs; V dairə - mütəqarib, mütədarik. |
Sxemdən göründüyü kimi X.İ.Əhmədin nəzəriyyəsində ən kiçik vahid (ünsür) ritmik yox, qrafiki xarakter daşıyır. Ən kiçik ritmik vahidlər isə 6 rükndən ibarət qəbul olunmuşdur. Əslində əruzun ən kiçik ritmik vahidi olan uzun və qısa heca anlayışları isə bu nəzəriyyədə yoxdur. Həmin iki növ hecanı ərəb qrafikasına əsasən izah etmiş olsaq uzun hecalar birincisi hərəkəli, ikincisi hərəkəsiz olmaqla iki hərf (bu “yüngül səbəb” adlı rüknlə eynidir), qısa hecalar isə bir hərəkəli hərf (buna uyğun rükn yoxdur) vasitəsiylə düzəlir. Nəzəriyyədə rüknlərdən qəliblərə qədər daha iki mürəkkəb mərhələ (əsli və törəmə təfilələr) keçilir.
Həmçinin bax
İstinadlar
- Bibliothèque nationale de France BnF identifikatoru (fr.): açıq məlumat platforması. 2011.
- Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası. X cild. Bakı-1987. Səh-75.
- "Şirvani Ədilli, Azərbaycan şeirində forma məsələləri. Bakı-2014" (PDF). 2022-03-19 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2014-09-21.
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Xelil ibn Ehmed ereb أبو عبد الرحمن الخليل بن أحمد الفراهيدي 718 Besre 1 noyabr 790 Besre VIII esrin meshur ereb filoloqu ve musiqisunasiXelil ibn Ehmedel Xelil ibn Ehmed el Ferahidi El BesriDiger adi el BesriDogum tarixi 718Dogum yeri Besre Besre muhafezesi IraqVefat tarixi 1 noyabr 790Vefat yeri Besre Besre muhafezesi IraqElm saheleri filologiya musiqisunasliqTaninmis yetirmeleri Nezzam Vikianbarda elaqeli mediafayllarUmumi melumatnumayendesidir El Besri texellusu ile de taninmisdir Eruz nezeriyyesinin el Eruz risalesi ve s yaradicilarindandir Kitab ul eyn adli ilk ereb dili izahli lugetini tertib etmisdir onun rehberliyi ile ereb dilinin el Kitab adli ilk normativ qrammatikasini yaratmisdir Musiqi nezeriyyesine dair eserleri de el negam ve s var Xelil ibn Ehmedin eruz nezeriyyesiX I Ehmedin mueyyen etdiyi eruz qeliblerinde bolguleri tefileler erebce fe ele feilinden yaranmis muxtelif ifadeler uzun ve qisa hecalarin yerini ise tefilelerdeki uzun ve qisa hecalar mueyyen edir X I Ehmedin eruz nezeriyyesinin en kicik anlayisindan vahidinden en boyuk anlayisina qeder olan inkisafini sxem seklinde asagidaki kimi tesvir etmek olar Herekesiz ve herekeli ereb herfleri Serti isareleri uygun olaraq ا elif ve ه he Muxtelif kombinasiyalari neticesinde 6 rukn yaranir Ruknler yungul sebeb bir herekeli ve bir herekesiz herf agir sebeb iki herekeli herf yanasi veted iki herekeli ve bir herekesiz herf arali veted bir herekeli bir herekesiz ve bir herekeli herf kicik fasile uc herekeli ve bir herekesiz herf boyuk fasile dord herekeli ve bir herekesiz herf Muxtelif kombinasiyalari neticesinde 8 esli tefile yaranir Esli tefileler fe Ulun fA ilun mefA Ilun fA ilAtun mustef ilun mufA eletun mutefA ilun mef UlAtu Muxtelif deyismeler zihaflar neticesinde 60 dan cox toreme tefile yaranir Toreme tefileler Muxtelif kombinasiyalari neticesinde qelibler yaranir Qelibler Yarandigi esli tefilelerden asili olaraq 16 behrde 16 ci behr Mutedarik alimin davamcilari terefinden yaradilmisdir qruplasdirilir Behrler Tevil medid besit vafir kamil hezec recez remel seri munserih xefif muzare muqtezeb muctes muteqarib mutedarik Ritmik yaxinliqlarina gore 5 dairede qruplasdirilir Daireler I daire tevil medid besit II daire vafir kamil III daire hezec recez remel IV daire seri munserih xefif muzare muqtezeb muctes V daire muteqarib mutedarik Sxemden gorunduyu kimi X I Ehmedin nezeriyyesinde en kicik vahid unsur ritmik yox qrafiki xarakter dasiyir En kicik ritmik vahidler ise 6 ruknden ibaret qebul olunmusdur Eslinde eruzun en kicik ritmik vahidi olan uzun ve qisa heca anlayislari ise bu nezeriyyede yoxdur Hemin iki nov hecani ereb qrafikasina esasen izah etmis olsaq uzun hecalar birincisi herekeli ikincisi herekesiz olmaqla iki herf bu yungul sebeb adli ruknle eynidir qisa hecalar ise bir herekeli herf buna uygun rukn yoxdur vasitesiyle duzelir Nezeriyyede ruknlerden qeliblere qeder daha iki murekkeb merhele esli ve toreme tefileler kecilir Hemcinin baxEruzIstinadlarBibliotheque nationale de France BnF identifikatoru fr aciq melumat platformasi 2011 Azerbaycan Sovet Ensiklopediyasi X cild Baki 1987 Seh 75 Sirvani Edilli Azerbaycan seirinde forma meseleleri Baki 2014 PDF 2022 03 19 tarixinde PDF Istifade tarixi 2014 09 21 Xarici kecidler