Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Naturfəlsəfə və ya təbiət fəlsəfəsi (lat. natura - “təbiət”) — təxminən XVIII əsrə qədər təbiətşünaslıq elminin ən ümumi qanunlarının ayrılmaz sistemi kimi başa düşülən təbiət fəlsəfəsini ifadə edən tarixi termin .
"Filosophia naturalis" termini ilk dəfə Senekada rast gəlinir. Naturfəlsəfə qədim zamanlarda təbiət hadisələrinin "yekun səbəblərini" və əsas qanunauyğunluqlarını tapmaq cəhdi kimi yaranmışdır. Orta əsrlərdə təbiət fəlsəfəsinin ən görkəmli nümayəndələri sxolastlar olmuşdurlar. XVIII əsrə qədər təbii fəlsəfi sistemlərin əksəriyyəti sırf spekulyativ idi; klassik fizikanın meydana çıxması ilə təbiət fəlsəfəsi tez bir zamanda elm fəlsəfəsi ilə əvəzləndi və sübut üçün zəruri görünməyən hər hansı bir fərziyyə ilə kəsişdi. Lakin XIX-XX əsrlərdə yenidən müxtəlif naturfəlsəfi sistemlər meydana çıxdı.
Naturfəlsəfənin tarixi
Prof. Martin Mininin qeyd etdiyi kimi rus ədəbiyyatında qədim yunan fəlsəfəsinə münasibətdə “naturfəlsəfə” termini adətən sofistlərdən və Sokratdan başlayan insan haqqında təlimdən fərqli olaraq onun əhatə etdiyi təbiət haqqında təlimlərin şərhinə diqqət yetirir .
Orta əsrlər: İslam ölkələri
İslam ölkələrində ən mühüm fəlsəfə məktəbləri Kəlam və Peripatetzim adlanır.
Kəlam ortodoksal müsəlman teologiyasıdır. Kəlamın əsasını Allahın sonsuz qüdrət ideyası dayanır. Mütəkəllimlər (kəlam tərəfdarları) kainatda baş verən hər şeyin yeganə səbəbinin Allah olduğuna inanaraq, maddi dünyada səbəb-nəticə əlaqəsini rədd etmişlər. Onlar hesab edir ki, Allah dünyanı keçmişdə bir anda yaratmamışdır, o, dünyanı hər an yaradır. Naturfəlsəfə sahəsində bu fikir yunanlardan götürülmüş atomizm anlayışı ilə birləşir. Kəlam tərəfdarlarına görə, bütün fiziki cisimlərin meydana gəldiyi atomlar bir-biri ilə heç bir fiziki əlaqədə deyil, sırf Allahın onları saxlaması ilə bağlıdır. Kəlamın ən böyük nümayəndələri Əbülhəsən əl-Əşəri (873 və ya 874-935) və Əbu Həmid əl-Qəzali (1058-1111) olmuşdur.
Peripatetizm tərəfdarlarının əksəriyyəti Aristotelin təlimlərini dəstəkləyirdilər. Ərəb dünyasında onun ilk təbliğatçısı Xəlifə əl-Məmunun himayəsi altında Bağdad “Hikmətlər Evi” ndə işləyən Əbu Yusif Yaqub əl-Kindi (təxminən 800-873) olmuşdur. “İkinci müəllim” (“Aristotelin özü birinci hesab olunurdu”) adlandırılan filosof Əbu Nəsr Məhəmməd əl-Farabi (təxminən 870-950) də Bağdadda çalışırdı. Növbəti görkəmli naturfilosof Buxaralı Əbu Əli ibn Sina və ya Avisenna (980-1037) idi. Bununla belə, Aristotelin təlimlərinin bu üç filosof tərəfindən şərhi özündə neoplatonizmin əhəmiyyətli izlərini buraxmışdır. Aristotelçiliyin ən təmiz təfsiri, Averroes kimi də tanınan Məhəmməd İbn Rüşd (1126-1198) tərəfindən izah edilən şərh hesab olunur; Məhz onun şərhlərindən idi ki, Aristotel orta əsrlər Avropa universitetlərində oxunurdu.
Ərəb naturfəlsəfədə xüsusi yeri Qərbdə Razes kimi tanınan fars ensiklopedisti Əbu Bəkr ər-Razi tutur (təxminən 865 - c. 925). Öz baxışlarına görə o, Aristoteldən çox Demokritə yaxın idi. Əbu-Reyhan əl-Biruni (973-1048), Avempas kimi tanınan Məhəmməd ibn Bəcc (təx. 1070-1138), Əbu-l-Barakat əl-Bağdadi (təxminən 1080-1165) maraqlı naturfəlsəfi fikirlərə malik idilər.
Peripatetizm tərəfdarları heç də həmişə qeyd-şərtsiz Aristotelin ardınca getmirdilər. Məsələn, əl-Razi və əl-Biruni Aristotelin təbii yerlər nəzəriyyəsini rədd edərək, hesab edirdilər ki, maddənin bütün hissəcikləri müxtəlif dərəcələrdə olsa da, ağırlığa malikdir; dünyanın mərkəzinə tələsərkən daha ağır zərrəciklər daha yüngülləri sıxışdırır . İbn Sina, Əbu-l-Bərəkat əl-Bağdadi atılan cisimlərin hərəkətinin səbəbləri haqqında Aristotelin fikirlərini yanlış hesab edərək, sonradan impetus nəzəriyyəsi kimi tanınan bir nəzəriyyə hazırlamışdı . Avempas da hərəkət haqqında qeyri-Aristotel baxışlarını inkişaf etdirmişdi. İslam ölkələrinin bəzi mütəfəkkirləri (xüsusən, Razi, əl-Biruni, Avempas, Abu-l-Bərəkat) boşluğun mümkün mövcudluğunu hesab edirdilər .
Görkəmli naturfilosoflar
Antik dövr
- Miletli Fales
- Anaksimandr
- Anaksimen
- Pifaqor
- Eleyalı Zenon
- Empedokl
- Anaksaqor
- Levkipp
- Demokrit
- Aristotel
- Epikür
Yeni dövr
İstinadlar
- Советский энциклопедический словарь. М.: Советская энциклопедия, 1982.
- Драч Г. В. Рождение античной философии и начало антропологической проблематики. М.: Гардарики. 2003.
- Grant, 2007
- Розенфельд и др., 1973
- Рожанская, 1976
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Naturfelsefe ve ya tebiet felsefesi lat natura tebiet texminen XVIII esre qeder tebietsunasliq elminin en umumi qanunlarinin ayrilmaz sistemi kimi basa dusulen tebiet felsefesini ifade eden tarixi termin Tarixde naturfelsefenin en tesirli eserlerinden biri olan Aristotelin Semalar haqqinda traktatinin ilk sehifesi Filosophia naturalis termini ilk defe Senekada rast gelinir Naturfelsefe qedim zamanlarda tebiet hadiselerinin yekun sebeblerini ve esas qanunauygunluqlarini tapmaq cehdi kimi yaranmisdir Orta esrlerde tebiet felsefesinin en gorkemli numayendeleri sxolastlar olmusdurlar XVIII esre qeder tebii felsefi sistemlerin ekseriyyeti sirf spekulyativ idi klassik fizikanin meydana cixmasi ile tebiet felsefesi tez bir zamanda elm felsefesi ile evezlendi ve subut ucun zeruri gorunmeyen her hansi bir ferziyye ile kesisdi Lakin XIX XX esrlerde yeniden muxtelif naturfelsefi sistemler meydana cixdi Naturfelsefenin tarixiProf Martin Mininin qeyd etdiyi kimi rus edebiyyatinda qedim yunan felsefesine munasibetde naturfelsefe termini adeten sofistlerden ve Sokratdan baslayan insan haqqinda telimden ferqli olaraq onun ehate etdiyi tebiet haqqinda telimlerin serhine diqqet yetirir Orta esrler Islam olkeleri Islam olkelerinde en muhum felsefe mektebleri Kelam ve Peripatetzim adlanir Kelam ortodoksal muselman teologiyasidir Kelamin esasini Allahin sonsuz qudret ideyasi dayanir Mutekellimler kelam terefdarlari kainatda bas veren her seyin yegane sebebinin Allah olduguna inanaraq maddi dunyada sebeb netice elaqesini redd etmisler Onlar hesab edir ki Allah dunyani kecmisde bir anda yaratmamisdir o dunyani her an yaradir Naturfelsefe sahesinde bu fikir yunanlardan goturulmus atomizm anlayisi ile birlesir Kelam terefdarlarina gore butun fiziki cisimlerin meydana geldiyi atomlar bir biri ile hec bir fiziki elaqede deyil sirf Allahin onlari saxlamasi ile baglidir Kelamin en boyuk numayendeleri Ebulhesen el Eseri 873 ve ya 874 935 ve Ebu Hemid el Qezali 1058 1111 olmusdur Averroes solda ve yunan neoplatonist filosofu Porfiri arasinda xeyali debat Peripatetizm terefdarlarinin ekseriyyeti Aristotelin telimlerini destekleyirdiler Ereb dunyasinda onun ilk tebligatcisi Xelife el Memunun himayesi altinda Bagdad Hikmetler Evi nde isleyen Ebu Yusif Yaqub el Kindi texminen 800 873 olmusdur Ikinci muellim Aristotelin ozu birinci hesab olunurdu adlandirilan filosof Ebu Nesr Mehemmed el Farabi texminen 870 950 de Bagdadda calisirdi Novbeti gorkemli naturfilosof Buxarali Ebu Eli ibn Sina ve ya Avisenna 980 1037 idi Bununla bele Aristotelin telimlerinin bu uc filosof terefinden serhi ozunde neoplatonizmin ehemiyyetli izlerini buraxmisdir Aristotelciliyin en temiz tefsiri Averroes kimi de taninan Mehemmed Ibn Rusd 1126 1198 terefinden izah edilen serh hesab olunur Mehz onun serhlerinden idi ki Aristotel orta esrler Avropa universitetlerinde oxunurdu Ereb naturfelsefede xususi yeri Qerbde Razes kimi taninan fars ensiklopedisti Ebu Bekr er Razi tutur texminen 865 c 925 Oz baxislarina gore o Aristotelden cox Demokrite yaxin idi Ebu Reyhan el Biruni 973 1048 Avempas kimi taninan Mehemmed ibn Becc tex 1070 1138 Ebu l Barakat el Bagdadi texminen 1080 1165 maraqli naturfelsefi fikirlere malik idiler Peripatetizm terefdarlari hec de hemise qeyd sertsiz Aristotelin ardinca getmirdiler Meselen el Razi ve el Biruni Aristotelin tebii yerler nezeriyyesini redd ederek hesab edirdiler ki maddenin butun hissecikleri muxtelif derecelerde olsa da agirliga malikdir dunyanin merkezine teleserken daha agir zerrecikler daha yungulleri sixisdirir Ibn Sina Ebu l Berekat el Bagdadi atilan cisimlerin hereketinin sebebleri haqqinda Aristotelin fikirlerini yanlis hesab ederek sonradan impetus nezeriyyesi kimi taninan bir nezeriyye hazirlamisdi Avempas da hereket haqqinda qeyri Aristotel baxislarini inkisaf etdirmisdi Islam olkelerinin bezi mutefekkirleri xususen Razi el Biruni Avempas Abu l Berekat boslugun mumkun movcudlugunu hesab edirdiler Gorkemli naturfilosoflarAntik dovr Miletli Fales Anaksimandr Anaksimen Pifaqor Eleyali Zenon Empedokl Anaksaqor Levkipp Demokrit Aristotel EpikurYeni dovr Pyer Simon Laplas Immanuel Kant Deni Didro Pol Anri Holbax Iohann Lambert Leonard Eyler Mixail LomonosovIstinadlarSovetskij enciklopedicheskij slovar M Sovetskaya enciklopediya 1982 Drach G V Rozhdenie antichnoj filosofii i nachalo antropologicheskoj problematiki M Gardariki 2003 Grant 2007 Rozenfeld i dr 1973 Rozhanskaya 1976