Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Əbu Yusif Yaqub ibn İshaq ibn Səbbah əl-Kindi (ərəb. أبو يوسف يعقوب إبن إسحاق الكندي; 801[…], güm. Kufə, Abbasilər xilafəti[…] – təq. 873[…], Bağdad, Abbasilər xilafəti) — ərəb filosofu.
| Əl-Kindi- الكندي | |
|---|---|
| Əbu Yusif Yaqub ibn İshaq ibn Səbbah əl-Kindi | |
 | |
| Doğum tarixi | 801[…] |
| Doğum yeri |
|
| Vəfat tarixi | təq. 873[…] |
| Vəfat yeri | |
| Vətəndaşlığı | |
| Əsas maraqları | riyaziyyat, fəlsəfə, İslam etiqad məzhəbləri[d], məntiq, etika, fizika, kimya, psixologiya, farmakologiya |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Həyatı
Əl-Kindi, Kufədə Məhəmmədin müasirləri olan Əl-Əşas ibn Qeys nəslindən olan Kinda qəbiləsinin aristokrat ailəsində anadan olmuşdur. Bu nəsil Əbdülrəhman ibn Məhəmməd ibn əl-Əşasın üsyanından sonra gücdən düşməsinə qədər erkən İslam dövründə Kufə qəbiləsinin zadəganlığının ən görkəmli ailələrindən aid idi. Atası İshaq Kufənin valisi idi və əl-Kindi ilkin təhsilini orada almışdı. Daha sonra təhsilini başa çatdırmaq üçün Bağdada getdi, burada Abbasi xəlifələri əl-Mamun (813–833-cü illər) və əl-Mütəsim (833–842) tərəfindən himayə olundu. Elmlərə meylini nəzərə alan xəlifə əl-Məmun onu Bağdadda Yunan fəlsəfi və elmi mətnlərinin tərcümə edilməsi üçün onun tərəfindən qurulan Hikmət Evinə təyin etdi. Gözəl xəttatlığı ilə də məşhur idi və bir arada əl-Mütəvəkkil tərəfindən xəttatlıqla məşğul idi.
Əl-Məmun öləndən sonra qardaşı əl-Mütəsim xəlifə oldu. Əl-Kindinin mövqeyi onun dövründə daha da möhkəmlənmişdir. Əl-Vətiqin (842–847), xüsusən əl-Mutəvəkkilin (847–861) dövründə isə Əl-Kindinin ulduzu sönmüşdü. Bununla əlaqədar müxtəlif nəzəriyyələr mövcuddur: bəziləri Əl-Kindi'nin Hikmət Evində elmi rəqabətə dözməməsini; digərləri əl-Mütəvəkkilin qeyri-ənənəvi müsəlmanları (eləcə də qeyri-müsəlmanları) tez-tez təqib etdiyini səbəb gətirmiş.Bir zamanlar əl-Kindi döyülmüş, kitabxanası isə müvəqqəti müsadirə edilmişdir. İslamşünas Henry Corbinə görə 873-cü ildə Əl-Kindi, Əl-Mütəmidin hakimiyyəti dövründə Bağdadda tənhalıqda öldüyünü iddia edirdi.
Fəlsəfəsi
Müsəlman rasional fikri tarixində dinlə fəlsəfəni uyğunlaşdırmağa cəhd göstərmiş ilk filosof hesab olunan "Kindinin tərəfdarları və əleyhdarları onun fəlsəfə və şəriət arasında körpünün yaradılması üçün oynadığı rolunu etiraf edirlər" (60, 62). O, "… fəlsəfi təlimlə vəhyi …uyğunlaşdıran bir təfəkkürün təsiri altında hərəkət edirdi…". Əks iddialar qarşısında islamı əqli dəlillərlə müdafiə etməyi öhdəsinə götürən və bu işi bacarıqla icra edən Kindi, müsəlman peripatetizminin əsasını qoyub, tarixdə filosof kimi tanınsa da, ilahi biliyi fəlsəfəyə təhkim etməmiş, "…yaşadığı dövrdə bəşəri ağılı biliyin yeganə mənbəyi və vasitəsi hesab edən nöqteyi-nəzərə qarşı çıxaraq, peyğəmbərlik institutunun zəruriliyi ideyasını müdafiə etmişdi".
Din və fəlsəfə münasibətləri
Müsəlman rasional fikri tarixində dinlə fəlsəfəni uyğunlaşdırmağa cəhd göstərmiş ilk filosof hesab olunan "Kindinin tərəfdarları və əleyhdarları onun fəlsəfə və şəriət arasında körpünün yaradılması üçün oynadığı rolunu etiraf edirlər". O, "… fəlsəfi təlimlə vəhyi …uyğunlaşdıran bir təfəkkürün təsiri altında hərəkət edirdi…". Əks iddialar qarşısında islamı əqli dəlillərlə müdafiə etməyi öhdəsinə götürən və bu işi bacarıqla icra edən Kindi, müsəlman peripatetizminin əsasını qoyub, tarixdə filosof kimi tanınsa da, ilahi biliyi fəlsəfəyə təhkim etməmiş, "…yaşadığı dövrdə bəşəri ağılı biliyin yeganə mənbəyi və vasitəsi hesab edən nöqteyi-nəzərə qarşı çıxaraq, peyğəmbərlik institutunun zəruriliyi ideyasını müdafiə etmişdi".
Kindinin fəlsəfi təlimində fəlsəfənin dinlə əksliyi inkar olunur, onların bir-biri ilə uyğunlaşdırılmasına cəhd edilir. Kindi din və fəlsəfə arasında heç bir ziddiyyətin olmadığını bildirmiş, fəlsəfə və dinin tərifini vermiş, mənbələri və bilik vasitəsi kimi oynadıqları rolları açıb göstərmişdir.
Kindi Abbasi xəlifəsi Mötəsimə ithaf etdiyi "Risalə fi l-fəlsəfə əl-üla" (İlk fəlsəfə haqqında traktat) adlı əsərində fəlsəfənin mahiyyəti və öyrəndiyi mövzudan bəhs edir. Filosofa görə, fəlsəfə "…varlığın mümkün dərkidir". Kindi iddia edirdi ki: "…Şanı Uca Yaradan və düşüncə aləmi (ağıl, təfəkkür) haqqında sual vermək" fəlsəfədə əsas məqsəddir. Fəlsəfi idrak həqiqət haqqında biliyi kəsb vasitəsidir. Deməli, bu vasitə istənilən həqiqəti yaradan İlk Həqiqət haqqında elmin özüdür. Göründüyü kimi, Kindi məqsədləri baxımından dinlə fəlsəfəni eyni tutmuşdur. Amma "Kəmmiyyə kutub Ərustutalis" (Aristotelin kitablarının sayı) traktatında Kindinin bu mövzuya fərqli münasibət bəsləməsi maraq doğurur. O bu traktatda fəlsəfi biliyi bəşəri bilik olaraq səciyyələndirir, onu ilahi bilikdən ayırır. Kindi bildirirdi ki, fəlsəfi üsullarla bilik qazanmaq üçün niyyət edib səy göstərmək kifayətdir; bəşəri biliyi kəsbdə istək və zəhmət zəruridir. İlahi biliyə sahib olmaq üçün isə istəyə, zəhmət gərək qalmır. Belə biliklər ilahi lütfün səmərəsidir. Deməli, ilahi bilik bəşəri bilikdən üstündür, xüsusidir. Bu səbəbdən ilahi həqiqət haqqında biliklər ancaq peyğəmbərlərdə təcəlli edir. Riyaziyyat, məntiq və təbiət elmlərini isə fəlsəfi təfəkkürü olan hər bir kəs öyrənə bilir.
Deməli, göstərilmiş traktatlarda Kindi fəlsəfi biliyi ilahi biliklə eyni tutmuş, həqiqətin onlarda əks olunduğunu bildirmişdir. Daha sonra iddia etmişdir ki, fəlsəfi bilik ağılla, dini bilik isə vəhy və ilhamla kəsb olunur. Lakin onun fəlsəfi təlimində ümumi nöqteyi-nəzər budur ki, fəlsəfə və din ayrı-ayrılıqda iki həqiqəti ifadə etmir. Yuxarıda qeyd etdik ki, Kindiyə görə, Allah və ağıl haqqında bilik vermək fəlsəfənin məqsədini əmələ gətirir. Dinin mövzusu və məqsədinə gəlincə, filosof deyirdi ki, din ilahiyyat, tək Allah və əxlaq haqqında bilik kəsb etdirən, faydalı hər bir şeydən – varlıqlardan bəhs edən sahədir: "Məhz peyğəmbərlərin Şanı Uca Allahdan öyrəndiyi biliklər bütövlükdə belə biliklərdəndir. Çünki peyğəmbərlər Allahın birliyi, Onun bəyəndiyi üstün əxlaqi məziyyətlərin zəruriliyi, fəzilətə zidd pisliklərin qadağan edilməsi haqqında biliklər gətirmişlər". Deməli, Kindiyə görə, dinin mövzusu Allah və əxlaqdır. Bu baxımdan filosof üstüörtülü şəkildə göstərir ki, xoşbəxtliyi təmin etmək dinin məqsədini əmələ gətirir.
Qeyd edilənlərdən məlum olur ki, fəlsəfə və din mövzu və məqsəd baxımından oxşardırlar. Fəlsəfə varlıqlardan bəhs edən biliklərin məcmusu olub, Allahın dərk olunması və əxlaqın aşkara çıxarılmasına xidmət edir. Dinin də mövzusu eynidir. Din və fəlsəfə yolu əldə olunan biliklər vasitəsilə həqiqətə çatmaq, bununla da, dünya və axirətdə xoşbəxt olmaq həm dinin, həm də fəlsəfənin qarşısında duran məqsəddir.
Kindi dinlə fəlsəfəni uyğunlaşdırarkən onların mövzu və məqsəd baxımından oxşar olmağı faktını əsas götürür. Yəni, bu fakt dinlə fəlsəfə arasında uyğunluq yaratmağa imkan verir.
Həmçinin Kindi bildirmişdir ki, din və fəlsəfə həqiqəti təmsil etdiyi üçün onları bir-birinə uyğunlaşdırmaq zəruridir. Filosof problemi bu cür qoymuşdu: ortaq mövzu və məqsədə sahib olmaq dinlə fəlsəfənin eyni həqiqəti təmsil etməsi mənasına gəlirmi? Əgər fəlsəfə və din eyni həqiqəti təmsil etmirsə, onda onları bir-biri ilə uyğunlaşdırmaq necə mümkün ola bilər? Kindi bu suallara cavab tapa bilmişdi. O deyirdi: "…fəlsəfə və din mövzu və məqsəd baxımından bir olduğu kimi, həqiqəti ifadə etməkdə də birdir. Deməli, onları bir-birindən ayırmaq olmaz…". Filosofa görə, insan təbiəti etibarı ilə dərk edən varlıqdır. Onun dərketmə qabiliyyəti və ya ağılı "bil-qüvvə" (potensial) səviyyəsindən "bil-fel" (aktiv) səviyyəsinə keçdikdə varlıq aləminin müxtəlif kateqoriyalarına dair biliklər qazanmağı bacarır. Bu biliklər zənn deyil, qətilik ifadə edir. Bu isə o deməkdir ki, Kindinin fəlsəfi təlimində "fəal ağıl" konkretdir, varlıqlara aid olduğu üçün həqiqəti təmsil edir. Kindi deyirdi: "Fəlsəfə varlığı dərk etməkdirsə, onda bu dərketmə bizi həqiqətə aparıb çıxaracaqdır". Vəhyin verdiyi biliklər də konkret şəkildə həqiqəti ifadə edir. Amma bu biliklər Allahın köməyi, ilhamı və vəhyi sayəsində əldə edilir. Elə isə peyğəmbərlərə nazil edilən təlimlər ağıla müvafi qdir, fəlsəfi 100 biliklə uyğunlaşmağa qabildir. Deməli, din və fəlsəfə həqiqət haqqında bilikləri kəsb etdirmə məsələsində oxşardırlar. Lakin Kindi kəsb olunmaq baxımından fəlsəfi biliklə dini bilik arasında fərq qoyur. Belə ki fəlsəfi biliklər davamlı araşdırma və düşünmənin məhsulu olduğu halda dini biliklər fərqlidir. Vəhy mənşəli biliklər "…yalnız peyğəmbərlərə xas möcüzəvi və fövqəltəbii mənbədən başlanğıc götürür". Amma fəlsəfə ağla, din isə vəhyə əsaslandığı üçün vəhyi biliklərlə əlaqədar yoxdan yaradılma, öldükdən sonra cismən dirilmə və peyğəmbərlik məsələlərini ağılla izah etmək mümkün deyildir. Kindi problemi həll etmək üçün peyğəmbərlik təlimini təqdim edir. "Filosof (Kindi – E.M. vəhyi) biliklərin ancaq ağılla dərk edilməsi iddiasını rədd etsə də, peyğəmbərlik təlimini əsas götürməklə dinlə fəlsəfəni uyğunlaşdırmağa cəhd göstərmişdir". Buna baxmayaraq, o, vəhyi bilikləri rasional biliklərdən üstün hesab etmişdir: "Belə biliklər peyğəmbərlər üçün imtiyaz olub onlardan başqalarına verilmir. Bu onlara aid möcüzədir və onları başqa insanlardan fərqləndirir. Adi insanlar belə bilikləri əldə edə bilməzlər. Düzdür, ağıllı insanlar bu biliklərin Allahdan gəldiyinə inanırlar, amma onlara sahib ola bilmirlər. Odur ki onlar peyğəmbərlərin haqqa çağırışına inanıb, itaət göstərirlər. Filosoflar isə məntiqi dəlilləri əsas götürür, düşünməyə əhəmiyyət verirlər. Quranın dəlilləri ilahi mənbədən gəldiyi üçün daha qəti və tutarlı olub, fəlsəfi dəlillərdən daha inandırıcıdır". Həmçinin Kindi konkret olduğu üçün vəhyi biliklərin üstün olduğunu iddia edir. Filosof Quran 101 ayələrindən misal gətirməklə vəhyi biliyin qüdrəti və üstünlüyünü isbatlayır. Məsələn, Kindiyə görə, "Toz olmuş sümükləri kim dirildə bilər?!" sualına Quranda olduğu qədər qısa və tutarlı cavabı heç bir insan verə bilməz. O bildirirdi ki, Quranın "Onları ilk dəfə yoxdan yaradan dirildəcəkdir. O, hər bir məxluqu (yaradılışından əvvəl də, sonra da) çox gözəl tanıyandır!" cavabında aydınlıq və yığcamlıq baxımından ən parlaq insan zəkasının təqdim edə biləcəyi istənilən məntiqi dəlildən üstün peşəkarlıq və ustalıq vardır.
Kindi dinlə fəlsəfəni uyğunlaşdırmaq üçün tə`vil qaydasına da müraciət etmişdir. Filosof deyirdi ki, Quran ayələri və fəlsəfi müddəalar ilk baxışdan bir-birinə zidd görünərsə, problemi həll etmək üçün dini biliklərin ifadə olunduğu maddi qabığın – dilin (təbii ki, söhbət ərəb dilindən gedir) xırdalıqlarını əsas götürməklə ayələri yozmaq (tə`vil etmək) lazımdır. Əks halda, həmin ayələrin həqiqi mənası bizə qaranlıq qalacaqdır.
Həqiqət haqqında
Kindinin traktatlarında belə bir nöqteyi-nəzər əsas götürülüb ki, həqiqət təkdir, bu həqiqəti həm din, həm də fəlsəfə çatmaq istəyir. Kindi yazırdı: "Etibarlı Məhəmmədin dedikləri və Allahdan aldığı vəhyi əqli dəlillər təsdiqləyir". Buna baxmayaraq, ağılla müqayisədə asan, yığcam və qəti olduğundan vəhyə verilən birincilik Kindinin yaradıcılığında din və fəlsəfə problemi ilə əlaqəli mühüm məsələdir. Kindi fi losofl arla müqayisədə peyğəmbərlərin üstün olduğunu etiraf etmişdi. Vəhyi ağıldan üstün tutsa da, filosof fəlsəfə və əqli dəlilləri rədd edənləri sərt şəkildə tənqid edirdi: "Yalnız sağlam təfəkkürü olmayanlar və cəhalət bataqlığında boğulanlar onu (fəlsəfəni – M.E.) inkar edə bilərlər". Dinin adından fəlsəfəni "küfr elmi" adlandıranlar Kindini çox narahat edirdi. O buna səbəb olanları "kafir" adlandırmaqdan çəkinmirdi: "Həqiqəti axtaran saxtakarlar …şəxsi mənafe və ehtiras alətinə çevirdikləri dinin adından istifadə edərək fəlsəfəni öyrənməyi rədd etməsinlər deyə uzun-uzadı mübahisələrdən çəkinməliyik. Kim "küfrdür" bəhanəsi ilə həqiqəti araşdırmağı rədd edərsə, kafi rdir. Çünki həqiqəti öyrənmək rübubiyyət və tövhidi öyrənmək deməkdir".
Kindi göstərmişdir ki, fəlsəfəni rədd edənlər istəristəməz onu öyrənməlidirlər. Çünki fəlsəfəni öyrənməyin lazımlı olub-olmadığını sübut etmək gərəkdir; fəlsəfəni inkar edənlər bunu isbatlamalıdırlar. Sübut göstərib səbəbləri tapmaq isə fəlsəfənin işidir. Deməli, fəlsəfəni öyrənmək zəruridir. Kindinin yaradıcılığında o da öz əksini tapıb ki, həqiqət nəsillərin nailiyyətidir; insan zəruri bilikləri təkbaşına əldə edə bilməz. Həqiqət uzun əsrlər ərzində zəka karvanının ciddi səyinin zəruri etdiyi əqli biliklərdə əks olunmuşdur: "Elə isə bizə həqiqəti …çatdıranlara minnətdarlığımızı bildirməliyik. …Haradan və kimdən gəlirsə-gəlsin, cazibəsinə heyran qalıb həqiqəti mənimsəməkdən çəkinməməliyik. Çünki həqiqət axtarışına çıxanlar üçün ondan daha qiymətli heç nə yoxdur".
Vəhy haqqında
Fəlsəfi əsərlərinin təhlili bizdə belə bir qənaət formalaşdırır ki, vəhyin birinciliyini etiraf etməklə dini müddəalara istinad edib əqli bilikləri vəhyi biliklərlə uyğunlaşdırmaq Kindinin fəlsəfi təlimində əsas cizgini əmələ gətirir. Kindiyə görə, üç cəhətdən fəlsəfə dinə uyğundur: a) məqsəd və məzmunda oxşar olmaq; b) tək həqiqəti əks etdirmək; c) hər ikisini öyrənmək zərurəti. Traktatlarından məlum olur ki, Kindi dinin müdafiəçisi olmuş, ağıl qarşısında vəhyin birinciliyini etiraf etmişdir. Qədim yunan fəlsəfəsini dərindən mənimsəməsinə baxmayaraq, bu böyük ərəb filosofunun Allaha imanı şəksiz olmuşdur. Fəlsəfəni yaxşı öyrənməyi ona dini apologetikada əzmkarlıq aşılamışdı. Bu cəhətinə görə digər müsəlman peripatetiklərindən fərqlənmiş, filosoflar əleyhinə əsərlər yazmış XII əsr ilahiyyatçısı Əbu Hamid əl-Qəzalinin tənqidlərinə tuş gəlməmişdi.
Mənbə
- Məmmədov E. N. Orta əsr İslam fikrində din və fəlsəfə. AMEA Z. Bünyadov adına Şərqşünaslıq institutu. Bakı: İdrak, 2019, s. 96–103.
Əsərləri
- Risalə fil Akl Manaslk.
- Risalə fi Mahiyyətin Nəvmi ver hayali bəsər.
- Risalə fil Cəvahiril Xəmsə.
- Risalə fil illətis Səlci vəl Bərdi vəl Bərki vəs Səvaiki vər Radi vəz Zəmhərir.
- Risalə fiş Şubat.
- Risalə fi Vəl Eləl Həsənə İhtiyaratil Əyyam.
- De İntellecto Secondum Aristoteles et Platonem.
- Risalə fi İhtilafil Manazır.
- Fi Marifəti Kuval Ədviyətil Murəkkəbə.
- Risalə fi'l-İlleti'i-Ləvni'l-Lazəvərdi
- Risalə fi´l-hilə li-def´i´l-ahzan.
- Risalətü Əflatun ila Furfuriyus fi hakikati nəfyi´l-həm.
İstinadlar
- Bibliothèque nationale de France Bibliothèque nationale de France: Yaʿqūb ibn Isḥāq Abū Yūsuf al- Kindī (0801?-0867?) (fr.). 2011.
- AA.VV. Encyclopaedia of Islam, Encyclopédie de l’Islam (fr.). 1986. Vol. 5. P. 122.
- Badawi A. R. Histoire de la philosophie en Islam (fr.). // Études de Philosophie Médiévale Paris: Librairie philosophique J. Vrin, 1972. Vol. 60. P. 386. 886 s. ISSN 0249-7921
- Corbin H. Histoire de la philosophie islamique (fr.). 1964. P. 218.
- https://www.google.fr/books/edition/History_of_Islamic_Philosophy/3xJjNG5CNdwC?hl=fr. S. 199.
- Corbin H. Histoire de la philosophie islamique (fr.). 1964. P. 217.
- Maktutor riyaziyyat tarixi arxivi. 1994.
- Abboud, Tony (15 January 2006). Al Kindi: The Father of Arab Philosophy. The Rosen Publishing Group, Inc. ISBN 9781404205116.
- Crone, Patricia (1980). Slaves on Horses: The Evolution of the Islamic Polity. Cambridge and New York: Cambridge University Press. pp. 110–111. ISBN 978-0-521-52940-2.
- Corbin, Henry (1993). History of Islamic Philosophy. London: Keagan Paul, p. 154.. ISBN 9781135198886.
- Bulaç Ali. İslam düşüncesinde din-felsefe, vahiyakıl ilişkisi. İstanbul: İz Yayıncılık, 2003, s. 122.
- 52. Corbin Henry. İslam felsefesi tarihi / Hüseyin Hateminin tərcüməsi ilə. Çap yeri və ili göstərilməyib, s. 281.
- Taylan Necip. Anahatlarıyla islam felsefesi. İstanbul: "Ensar", 2000, s. 161.
- Bulaç Ali. İslam düşüncesinde din-felsefe, vahiyakıl ilişkisi. İstanbul: İz Yayıncılık, 2003, s. 122.
- Fahri Macit. İslam felsefesi tarihi / Kasım Turhanın tərcüməsi ilə. İstanbul: "İklim", 1987, s. 62.
- Corbin Henry. İslam felsefesi tarihi / Hüseyin Hateminin tərcüməsi ilə. Çap yeri və ili göstərilməyib, s. 281.
- Taylan Necip. Anahatlarıyla islam felsefesi. İstanbul: "Ensar", 2000, s. 61.
- Kindi. Felsefi risaleler / Mahmut Kayanın tərcüməsi ilə. İstanbul: "İz", 1994, s. 1.
- سليمان دنيا. التفكير الفلسفي االسالمي. المغرب: مطبعة السنة المحمدية، 1967 s. 277.
- Kindi. Felsefi risaleler / Mahmut Kayanın tərcüməsi ilə. İstanbul: "İz", 1994, s. 67.
- Kindi. Felsefi risaleler / Mahmut Kayanın tərcüməsi ilə. İstanbul: "İz", 1994, s. 2.
- Kindi. Felsefi risaleler / Mahmut Kayanın tərcüməsi ilə. İstanbul: "İz", 1994, s. 159–151.
- Kindi. Felsefi risaleler / Mahmut Kayanın tərcüməsi ilə. İstanbul: "İz", 1994, s. 31.
- Kindi. Felsefi risaleler / Mahmut Kayanın tərcüməsi ilə. İstanbul: "İz", 1994, s. 57.
- Alper Ömer Mahir. İslam felsefesinde akıl-vahiy, din-felsefe ilişkisi. İstanbul: "Ayışığı" 2000, s. 216–217.
- Alper Ömer Mahir. İslam felsefesinde akıl-vahiy, din-felsefe ilişkisi. İstanbul: "Ayışığı" 2000, s. 44.
- Kindi. Felsefi risaleler / Mahmut Kayanın tərcüməsi ilə. İstanbul: "İz", 1994, s. 48.
- İbn Rüşd. Faslul Makal / Bekir Karlığanın tərcüməsi ilə. İstanbul: İşaret yayınları, 1992, s. 28.
- Taylan Necip. İslam düşüncesinde din felsefeleri. İstanbul: İrfan yayınları, 1997, 39 s.
- تاريخ الفلسفة في االسالم لألستاذ ج. د. بور وتعريب الدكتور أبو ريده، بيروت: دار النهضة العربية، 1981 s. 181.
- Kindi. Felsefi risaleler / Mahmut Kayanın tərcüməsi ilə. İstanbul: "İz", 1994, s. 160.
- جميل صليبا. تاريخ الفلسفة العربية. بيروت: دار الكتاب العالمي، 1995 s. 130.
- Bayrakdar Mehmet. İslam felsefesine giriş. Ankara: TDV yayınları, 1998, s. 180.
- Kindi. Felsefi risaleler / Mahmut Kayanın tərcüməsi ilə. İstanbul: "İz", 1994, s. 4.
- Fahri Macit. İslam felsefesi tarihi / Kasım Turhanın tərcüməsi ilə. İstanbul: "İklim", 1987, s. 64.
- Alper Ömer Mahir. İslam felsefesinde akıl-vahiy, din-felsefe ilişkisi. İstanbul: "Ayışığı" 2000, s. 72–73.
- Kindi. Felsefi risaleler / Mahmut Kayanın tərcüməsi ilə. İstanbul: "İz", 1994, s. 5.
- Kindi. Felsefi risaleler / Mahmut Kayanın tərcüməsi ilə. İstanbul: "İz", 1994, s. 3–4.
Ədəbiyyat
- Adil Əsədov. İnsan təfəkkürü: qaynaqları, tarixi tipləri, perspektivləri. Bakı, 1992
Xarici keçidlər
- İlk İslam filosofu Əl Kindi (801–866).
- Din və fəlsəfə: İslam fəlsəfəsi nə vaxtdan başlanır?
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Ebu Yusif Yaqub ibn Ishaq ibn Sebbah el Kindi ereb أبو يوسف يعقوب إبن إسحاق الكندي 801 gum Kufe Abbasiler xilafeti teq 873 Bagdad Abbasiler xilafeti ereb filosofu El Kindi الكنديEbu Yusif Yaqub ibn Ishaq ibn Sebbah el KindiDogum tarixi 801 Dogum yeri gum Kufe Abbasiler xilafeti Vefat tarixi teq 873 Vefat yeri Bagdad Abbasiler xilafetiVetendasligi Abbasiler xilafetiEsas maraqlari riyaziyyat felsefe Islam etiqad mezhebleri d mentiq etika fizika kimya psixologiya farmakologiya Vikianbarda elaqeli mediafayllarHeyatiEl Kindi Kufede Mehemmedin muasirleri olan El Esas ibn Qeys neslinden olan Kinda qebilesinin aristokrat ailesinde anadan olmusdur Bu nesil Ebdulrehman ibn Mehemmed ibn el Esasin usyanindan sonra gucden dusmesine qeder erken Islam dovrunde Kufe qebilesinin zadeganliginin en gorkemli ailelerinden aid idi Atasi Ishaq Kufenin valisi idi ve el Kindi ilkin tehsilini orada almisdi Daha sonra tehsilini basa catdirmaq ucun Bagdada getdi burada Abbasi xelifeleri el Mamun 813 833 cu iller ve el Mutesim 833 842 terefinden himaye olundu Elmlere meylini nezere alan xelife el Memun onu Bagdadda Yunan felsefi ve elmi metnlerinin tercume edilmesi ucun onun terefinden qurulan Hikmet Evine teyin etdi Gozel xettatligi ile de meshur idi ve bir arada el Mutevekkil terefinden xettatliqla mesgul idi El Memun olenden sonra qardasi el Mutesim xelife oldu El Kindinin movqeyi onun dovrunde daha da mohkemlenmisdir El Vetiqin 842 847 xususen el Mutevekkilin 847 861 dovrunde ise El Kindinin ulduzu sonmusdu Bununla elaqedar muxtelif nezeriyyeler movcuddur bezileri El Kindi nin Hikmet Evinde elmi reqabete dozmemesini digerleri el Mutevekkilin qeyri enenevi muselmanlari elece de qeyri muselmanlari tez tez teqib etdiyini sebeb getirmis Bir zamanlar el Kindi doyulmus kitabxanasi ise muveqqeti musadire edilmisdir Islamsunas Henry Corbine gore 873 cu ilde El Kindi El Mutemidin hakimiyyeti dovrunde Bagdadda tenhaliqda olduyunu iddia edirdi FelsefesiMuselman rasional fikri tarixinde dinle felsefeni uygunlasdirmaga cehd gostermis ilk filosof hesab olunan Kindinin terefdarlari ve eleyhdarlari onun felsefe ve seriet arasinda korpunun yaradilmasi ucun oynadigi rolunu etiraf edirler 60 62 O felsefi telimle vehyi uygunlasdiran bir tefekkurun tesiri altinda hereket edirdi Eks iddialar qarsisinda islami eqli delillerle mudafie etmeyi ohdesine goturen ve bu isi bacariqla icra eden Kindi muselman peripatetizminin esasini qoyub tarixde filosof kimi taninsa da ilahi biliyi felsefeye tehkim etmemis yasadigi dovrde beseri agili biliyin yegane menbeyi ve vasitesi hesab eden noqteyi nezere qarsi cixaraq peygemberlik institutunun zeruriliyi ideyasini mudafie etmisdi Din ve felsefe munasibetleri Muselman rasional fikri tarixinde dinle felsefeni uygunlasdirmaga cehd gostermis ilk filosof hesab olunan Kindinin terefdarlari ve eleyhdarlari onun felsefe ve seriet arasinda korpunun yaradilmasi ucun oynadigi rolunu etiraf edirler O felsefi telimle vehyi uygunlasdiran bir tefekkurun tesiri altinda hereket edirdi Eks iddialar qarsisinda islami eqli delillerle mudafie etmeyi ohdesine goturen ve bu isi bacariqla icra eden Kindi muselman peripatetizminin esasini qoyub tarixde filosof kimi taninsa da ilahi biliyi felsefeye tehkim etmemis yasadigi dovrde beseri agili biliyin yegane menbeyi ve vasitesi hesab eden noqteyi nezere qarsi cixaraq peygemberlik institutunun zeruriliyi ideyasini mudafie etmisdi Kindinin felsefi teliminde felsefenin dinle eksliyi inkar olunur onlarin bir biri ile uygunlasdirilmasina cehd edilir Kindi din ve felsefe arasinda hec bir ziddiyyetin olmadigini bildirmis felsefe ve dinin terifini vermis menbeleri ve bilik vasitesi kimi oynadiqlari rollari acib gostermisdir Kindi Abbasi xelifesi Motesime ithaf etdiyi Risale fi l felsefe el ula Ilk felsefe haqqinda traktat adli eserinde felsefenin mahiyyeti ve oyrendiyi movzudan behs edir Filosofa gore felsefe varligin mumkun derkidir Kindi iddia edirdi ki Sani Uca Yaradan ve dusunce alemi agil tefekkur haqqinda sual vermek felsefede esas meqseddir Felsefi idrak heqiqet haqqinda biliyi kesb vasitesidir Demeli bu vasite istenilen heqiqeti yaradan Ilk Heqiqet haqqinda elmin ozudur Gorunduyu kimi Kindi meqsedleri baximindan dinle felsefeni eyni tutmusdur Amma Kemmiyye kutub Erustutalis Aristotelin kitablarinin sayi traktatinda Kindinin bu movzuya ferqli munasibet beslemesi maraq dogurur O bu traktatda felsefi biliyi beseri bilik olaraq seciyyelendirir onu ilahi bilikden ayirir Kindi bildirirdi ki felsefi usullarla bilik qazanmaq ucun niyyet edib sey gostermek kifayetdir beseri biliyi kesbde istek ve zehmet zeruridir Ilahi biliye sahib olmaq ucun ise isteye zehmet gerek qalmir Bele bilikler ilahi lutfun semeresidir Demeli ilahi bilik beseri bilikden ustundur xususidir Bu sebebden ilahi heqiqet haqqinda bilikler ancaq peygemberlerde tecelli edir Riyaziyyat mentiq ve tebiet elmlerini ise felsefi tefekkuru olan her bir kes oyrene bilir Demeli gosterilmis traktatlarda Kindi felsefi biliyi ilahi bilikle eyni tutmus heqiqetin onlarda eks olundugunu bildirmisdir Daha sonra iddia etmisdir ki felsefi bilik agilla dini bilik ise vehy ve ilhamla kesb olunur Lakin onun felsefi teliminde umumi noqteyi nezer budur ki felsefe ve din ayri ayriliqda iki heqiqeti ifade etmir Yuxarida qeyd etdik ki Kindiye gore Allah ve agil haqqinda bilik vermek felsefenin meqsedini emele getirir Dinin movzusu ve meqsedine gelince filosof deyirdi ki din ilahiyyat tek Allah ve exlaq haqqinda bilik kesb etdiren faydali her bir seyden varliqlardan behs eden sahedir Mehz peygemberlerin Sani Uca Allahdan oyrendiyi bilikler butovlukde bele biliklerdendir Cunki peygemberler Allahin birliyi Onun beyendiyi ustun exlaqi meziyyetlerin zeruriliyi fezilete zidd pisliklerin qadagan edilmesi haqqinda bilikler getirmisler Demeli Kindiye gore dinin movzusu Allah ve exlaqdir Bu baximdan filosof ustuortulu sekilde gosterir ki xosbextliyi temin etmek dinin meqsedini emele getirir Qeyd edilenlerden melum olur ki felsefe ve din movzu ve meqsed baximindan oxsardirlar Felsefe varliqlardan behs eden biliklerin mecmusu olub Allahin derk olunmasi ve exlaqin askara cixarilmasina xidmet edir Dinin de movzusu eynidir Din ve felsefe yolu elde olunan bilikler vasitesile heqiqete catmaq bununla da dunya ve axiretde xosbext olmaq hem dinin hem de felsefenin qarsisinda duran meqseddir Kindi dinle felsefeni uygunlasdirarken onlarin movzu ve meqsed baximindan oxsar olmagi faktini esas goturur Yeni bu fakt dinle felsefe arasinda uygunluq yaratmaga imkan verir Hemcinin Kindi bildirmisdir ki din ve felsefe heqiqeti temsil etdiyi ucun onlari bir birine uygunlasdirmaq zeruridir Filosof problemi bu cur qoymusdu ortaq movzu ve meqsede sahib olmaq dinle felsefenin eyni heqiqeti temsil etmesi menasina gelirmi Eger felsefe ve din eyni heqiqeti temsil etmirse onda onlari bir biri ile uygunlasdirmaq nece mumkun ola biler Kindi bu suallara cavab tapa bilmisdi O deyirdi felsefe ve din movzu ve meqsed baximindan bir oldugu kimi heqiqeti ifade etmekde de birdir Demeli onlari bir birinden ayirmaq olmaz Filosofa gore insan tebieti etibari ile derk eden varliqdir Onun derketme qabiliyyeti ve ya agili bil quvve potensial seviyyesinden bil fel aktiv seviyyesine kecdikde varliq aleminin muxtelif kateqoriyalarina dair bilikler qazanmagi bacarir Bu bilikler zenn deyil qetilik ifade edir Bu ise o demekdir ki Kindinin felsefi teliminde feal agil konkretdir varliqlara aid oldugu ucun heqiqeti temsil edir Kindi deyirdi Felsefe varligi derk etmekdirse onda bu derketme bizi heqiqete aparib cixaracaqdir Vehyin verdiyi bilikler de konkret sekilde heqiqeti ifade edir Amma bu bilikler Allahin komeyi ilhami ve vehyi sayesinde elde edilir Ele ise peygemberlere nazil edilen telimler agila muvafi qdir felsefi 100 bilikle uygunlasmaga qabildir Demeli din ve felsefe heqiqet haqqinda bilikleri kesb etdirme meselesinde oxsardirlar Lakin Kindi kesb olunmaq baximindan felsefi bilikle dini bilik arasinda ferq qoyur Bele ki felsefi bilikler davamli arasdirma ve dusunmenin mehsulu oldugu halda dini bilikler ferqlidir Vehy menseli bilikler yalniz peygemberlere xas mocuzevi ve fovqeltebii menbeden baslangic goturur Amma felsefe agla din ise vehye esaslandigi ucun vehyi biliklerle elaqedar yoxdan yaradilma oldukden sonra cismen dirilme ve peygemberlik meselelerini agilla izah etmek mumkun deyildir Kindi problemi hell etmek ucun peygemberlik telimini teqdim edir Filosof Kindi E M vehyi biliklerin ancaq agilla derk edilmesi iddiasini redd etse de peygemberlik telimini esas goturmekle dinle felsefeni uygunlasdirmaga cehd gostermisdir Buna baxmayaraq o vehyi bilikleri rasional biliklerden ustun hesab etmisdir Bele bilikler peygemberler ucun imtiyaz olub onlardan basqalarina verilmir Bu onlara aid mocuzedir ve onlari basqa insanlardan ferqlendirir Adi insanlar bele bilikleri elde ede bilmezler Duzdur agilli insanlar bu biliklerin Allahdan geldiyine inanirlar amma onlara sahib ola bilmirler Odur ki onlar peygemberlerin haqqa cagirisina inanib itaet gosterirler Filosoflar ise mentiqi delilleri esas goturur dusunmeye ehemiyyet verirler Quranin delilleri ilahi menbeden geldiyi ucun daha qeti ve tutarli olub felsefi delillerden daha inandiricidir Hemcinin Kindi konkret oldugu ucun vehyi biliklerin ustun oldugunu iddia edir Filosof Quran 101 ayelerinden misal getirmekle vehyi biliyin qudreti ve ustunluyunu isbatlayir Meselen Kindiye gore Toz olmus sumukleri kim dirilde biler sualina Quranda oldugu qeder qisa ve tutarli cavabi hec bir insan vere bilmez O bildirirdi ki Quranin Onlari ilk defe yoxdan yaradan dirildecekdir O her bir mexluqu yaradilisindan evvel de sonra da cox gozel taniyandir cavabinda aydinliq ve yigcamliq baximindan en parlaq insan zekasinin teqdim ede bileceyi istenilen mentiqi delilden ustun pesekarliq ve ustaliq vardir Kindi dinle felsefeni uygunlasdirmaq ucun te vil qaydasina da muraciet etmisdir Filosof deyirdi ki Quran ayeleri ve felsefi muddealar ilk baxisdan bir birine zidd gorunerse problemi hell etmek ucun dini biliklerin ifade olundugu maddi qabigin dilin tebii ki sohbet ereb dilinden gedir xirdaliqlarini esas goturmekle ayeleri yozmaq te vil etmek lazimdir Eks halda hemin ayelerin heqiqi menasi bize qaranliq qalacaqdir Heqiqet haqqinda Kindinin traktatlarinda bele bir noqteyi nezer esas goturulub ki heqiqet tekdir bu heqiqeti hem din hem de felsefe catmaq isteyir Kindi yazirdi Etibarli Mehemmedin dedikleri ve Allahdan aldigi vehyi eqli deliller tesdiqleyir Buna baxmayaraq agilla muqayisede asan yigcam ve qeti oldugundan vehye verilen birincilik Kindinin yaradiciliginda din ve felsefe problemi ile elaqeli muhum meseledir Kindi fi losofl arla muqayisede peygemberlerin ustun oldugunu etiraf etmisdi Vehyi agildan ustun tutsa da filosof felsefe ve eqli delilleri redd edenleri sert sekilde tenqid edirdi Yalniz saglam tefekkuru olmayanlar ve cehalet bataqliginda bogulanlar onu felsefeni M E inkar ede bilerler Dinin adindan felsefeni kufr elmi adlandiranlar Kindini cox narahat edirdi O buna sebeb olanlari kafir adlandirmaqdan cekinmirdi Heqiqeti axtaran saxtakarlar sexsi menafe ve ehtiras aletine cevirdikleri dinin adindan istifade ederek felsefeni oyrenmeyi redd etmesinler deye uzun uzadi mubahiselerden cekinmeliyik Kim kufrdur behanesi ile heqiqeti arasdirmagi redd ederse kafi rdir Cunki heqiqeti oyrenmek rububiyyet ve tovhidi oyrenmek demekdir Kindi gostermisdir ki felsefeni redd edenler isteristemez onu oyrenmelidirler Cunki felsefeni oyrenmeyin lazimli olub olmadigini subut etmek gerekdir felsefeni inkar edenler bunu isbatlamalidirlar Subut gosterib sebebleri tapmaq ise felsefenin isidir Demeli felsefeni oyrenmek zeruridir Kindinin yaradiciliginda o da oz eksini tapib ki heqiqet nesillerin nailiyyetidir insan zeruri bilikleri tekbasina elde ede bilmez Heqiqet uzun esrler erzinde zeka karvaninin ciddi seyinin zeruri etdiyi eqli biliklerde eks olunmusdur Ele ise bize heqiqeti catdiranlara minnetdarligimizi bildirmeliyik Haradan ve kimden gelirse gelsin cazibesine heyran qalib heqiqeti menimsemekden cekinmemeliyik Cunki heqiqet axtarisina cixanlar ucun ondan daha qiymetli hec ne yoxdur Vehy haqqinda Felsefi eserlerinin tehlili bizde bele bir qenaet formalasdirir ki vehyin birinciliyini etiraf etmekle dini muddealara istinad edib eqli bilikleri vehyi biliklerle uygunlasdirmaq Kindinin felsefi teliminde esas cizgini emele getirir Kindiye gore uc cehetden felsefe dine uygundur a meqsed ve mezmunda oxsar olmaq b tek heqiqeti eks etdirmek c her ikisini oyrenmek zerureti Traktatlarindan melum olur ki Kindi dinin mudafiecisi olmus agil qarsisinda vehyin birinciliyini etiraf etmisdir Qedim yunan felsefesini derinden menimsemesine baxmayaraq bu boyuk ereb filosofunun Allaha imani seksiz olmusdur Felsefeni yaxsi oyrenmeyi ona dini apologetikada ezmkarliq asilamisdi Bu cehetine gore diger muselman peripatetiklerinden ferqlenmis filosoflar eleyhine eserler yazmis XII esr ilahiyyatcisi Ebu Hamid el Qezalinin tenqidlerine tus gelmemisdi MenbeMemmedov E N Orta esr Islam fikrinde din ve felsefe AMEA Z Bunyadov adina Serqsunasliq institutu Baki Idrak 2019 s 96 103 EserleriRisale fil Akl Manaslk Risale fi Mahiyyetin Nevmi ver hayali beser Risale fil Cevahiril Xemse Risale fil illetis Selci vel Berdi vel Berki ves Sevaiki ver Radi vez Zemherir Risale fis Subat Risale fi Vel Elel Hesene Ihtiyaratil Eyyam De Intellecto Secondum Aristoteles et Platonem Risale fi Ihtilafil Manazir Fi Marifeti Kuval Edviyetil Murekkebe Risale fi l Illeti i Levni l Lazeverdi Risale fi l hile li def i l ahzan Risaletu Eflatun ila Furfuriyus fi hakikati nefyi l hem IstinadlarBibliotheque nationale de France Bibliotheque nationale de France Yaʿqub ibn Isḥaq Abu Yusuf al Kindi 0801 0867 fr 2011 AA VV Encyclopaedia of Islam Encyclopedie de l Islam fr 1986 Vol 5 P 122 Badawi A R Histoire de la philosophie en Islam fr Etudes de Philosophie MedievaleParis Librairie philosophique J Vrin 1972 Vol 60 P 386 886 s ISSN 0249 7921 Corbin H Histoire de la philosophie islamique fr 1964 P 218 https www google fr books edition History of Islamic Philosophy 3xJjNG5CNdwC hl fr S 199 Corbin H Histoire de la philosophie islamique fr 1964 P 217 Maktutor riyaziyyat tarixi arxivi 1994 Abboud Tony 15 January 2006 Al Kindi The Father of Arab Philosophy The Rosen Publishing Group Inc ISBN 9781404205116 Crone Patricia 1980 Slaves on Horses The Evolution of the Islamic Polity Cambridge and New York Cambridge University Press pp 110 111 ISBN 978 0 521 52940 2 Corbin Henry 1993 History of Islamic Philosophy London Keagan Paul p 154 ISBN 9781135198886 Bulac Ali Islam dusuncesinde din felsefe vahiyakil iliskisi Istanbul Iz Yayincilik 2003 s 122 52 Corbin Henry Islam felsefesi tarihi Huseyin Hateminin tercumesi ile Cap yeri ve ili gosterilmeyib s 281 Taylan Necip Anahatlariyla islam felsefesi Istanbul Ensar 2000 s 161 Bulac Ali Islam dusuncesinde din felsefe vahiyakil iliskisi Istanbul Iz Yayincilik 2003 s 122 Fahri Macit Islam felsefesi tarihi Kasim Turhanin tercumesi ile Istanbul Iklim 1987 s 62 Corbin Henry Islam felsefesi tarihi Huseyin Hateminin tercumesi ile Cap yeri ve ili gosterilmeyib s 281 Taylan Necip Anahatlariyla islam felsefesi Istanbul Ensar 2000 s 61 Kindi Felsefi risaleler Mahmut Kayanin tercumesi ile Istanbul Iz 1994 s 1 سليمان دنيا التفكير الفلسفي االسالمي المغرب مطبعة السنة المحمدية 1967 s 277 Kindi Felsefi risaleler Mahmut Kayanin tercumesi ile Istanbul Iz 1994 s 67 Kindi Felsefi risaleler Mahmut Kayanin tercumesi ile Istanbul Iz 1994 s 2 Kindi Felsefi risaleler Mahmut Kayanin tercumesi ile Istanbul Iz 1994 s 159 151 Kindi Felsefi risaleler Mahmut Kayanin tercumesi ile Istanbul Iz 1994 s 31 Kindi Felsefi risaleler Mahmut Kayanin tercumesi ile Istanbul Iz 1994 s 57 Alper Omer Mahir Islam felsefesinde akil vahiy din felsefe iliskisi Istanbul Ayisigi 2000 s 216 217 Alper Omer Mahir Islam felsefesinde akil vahiy din felsefe iliskisi Istanbul Ayisigi 2000 s 44 Kindi Felsefi risaleler Mahmut Kayanin tercumesi ile Istanbul Iz 1994 s 48 Ibn Rusd Faslul Makal Bekir Karliganin tercumesi ile Istanbul Isaret yayinlari 1992 s 28 Taylan Necip Islam dusuncesinde din felsefeleri Istanbul Irfan yayinlari 1997 39 s تاريخ الفلسفة في االسالم لألستاذ ج د بور وتعريب الدكتور أبو ريده بيروت دار النهضة العربية 1981 s 181 Kindi Felsefi risaleler Mahmut Kayanin tercumesi ile Istanbul Iz 1994 s 160 جميل صليبا تاريخ الفلسفة العربية بيروت دار الكتاب العالمي 1995 s 130 Bayrakdar Mehmet Islam felsefesine giris Ankara TDV yayinlari 1998 s 180 Kindi Felsefi risaleler Mahmut Kayanin tercumesi ile Istanbul Iz 1994 s 4 Fahri Macit Islam felsefesi tarihi Kasim Turhanin tercumesi ile Istanbul Iklim 1987 s 64 Alper Omer Mahir Islam felsefesinde akil vahiy din felsefe iliskisi Istanbul Ayisigi 2000 s 72 73 Kindi Felsefi risaleler Mahmut Kayanin tercumesi ile Istanbul Iz 1994 s 5 Kindi Felsefi risaleler Mahmut Kayanin tercumesi ile Istanbul Iz 1994 s 3 4 EdebiyyatAdil Esedov Insan tefekkuru qaynaqlari tarixi tipleri perspektivleri Baki 1992Xarici kecidlerIlk Islam filosofu El Kindi 801 866 Din ve felsefe Islam felsefesi ne vaxtdan baslanir