Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Əbülbərəkat — Əbülbərəkat Əvhədüz — zaman Hibətullah ibn Əli ibn Məlkaəl Bağdadi (1080, Bаlаd, Səlahəddin mühafəzəsi – 1165, Bağdad) – filosof, fizik, psixoloq və təbib. İvrit dilində Natanel adı ilə əsər yazmışdır.
| Əbülbərəkat | |
|---|---|
| Doğum tarixi | 1080 |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 1165 |
| Vəfat yeri | |
| İstiqaməti | islam fəlsəfəsi |
| Əsas maraqları | fəlsəfə |
Həyatı
Həyatı haqqında məlumat azdır. Yəhudi ailəsində dünyaya gəlmişdir. Müxtəlif mənbələrdə Əvhədüz-zaman, Seyyidül-hükəma, Feyləsufül-əvan kimi ləqəblərlə xatırlanır. Bağdad mühitində yetişən Əbülbərəkatın müəllimlərindən yalnız Əbül-Həsən Səid ibn Hibətullahın adı çəkilir. 1143-cü ildə Bağdadda Navarre-Yəhudi filosofu İbrahim ibn Ezranın oğlunu qonaq kimi qəbul edərək, evində saxlamışdır. İslamı qəbul edəndə İbrahimin oğlu İshaq (Əbu Səd) da ondan nümunə götürərək, islamı qəbul etmişdir. Bir neçə hökmdar və əmirin yanında çalışan Əbülbərəkat islam dinini qəbul etdikdən sonra xəlifə Müktəfi-Liəmrillaha [1136–60] xidmət etmiş və onun təklifi ilə "Məqalə fil-əql" risaləsini yazmışdır.
Fəlsəfi görüşləri
Başda Platon və Aristotel olmaqla İbn Sina, Yəhya ən-Nəvi və Əbu Bəkr ər-Razinin fikirlərindən faydalanmışdır.
Əbülbərəkatın sifətlərlə (ilahi atributlar) bağlı görüşlərində əşərilərin, xüsusilə Cüveyni və Qəzzalinin təsiri hiss olunur. İslam tarixində özünəməxsus yeri olan Əbülbərəkatın fəlsəfi sistemindən başda Fəxrəddin Razi olmaqla, Nəsirəddin Tusi, Şeyx Şərif Cürcani, Cəlaləddin Dəvvani və b. faydalanmışlar.
Əbülbərəkat psixologiyaya dair məsələlərdə İbn Sinada olduğu kimi, can mövzusunu "Təbiyyat" bölməsində araşdıraraq, Platonun nəbati, heyvani və düşünən can təsnifini qəbul etmişdir. O, can haqqında həm Aristotelin "bədənin bir funksiyası", həm də Platonun "bədəni hərəkət etdirən sadə bir cövhər" tərifini natamam hesab etmişdir. Filosofun fikrincə, bu təriflər canı "mən"dən ayrı, sırf maddi, yaxud mücərrəd varlıq kimi göstərir. Can bədənə daxil olan potensiya olub, qeyri-maddidir; bu potensiya bədəndə müxtəlif davranış və hərəkətləri yaradır. Can öz-özlüyündə ayrı-ayrı potensial qüvvələrə malik deyil; tək, tam və bölünməz olan can və onun "idrak alətləri" vardır. Can qeyri-cismani ağıldır və o, bədənlə birlikdə mövcuddur. Bütün planetlərin və ulduzların səmavi canları mövcuddur. Əbülbərəkat "Əl-Kitabül-mötəbər"in "İlahiyyat" hissəsinin əvvəlində öz epistemologiyasını və bu baxımdan məşşailərlə başlıca fikir ayrılıqlarını ortaya qoyur. Ona görə, idrak və bilginin meydana gəlməsi subyekt və obyekt arasındakı münasibətin nəticə sində reallaşır. Farabidə olduğu kimi, Əbülbərəkat da bilgilərin təsnifini maddi varlıqlar haqqında, məhfumlar haqqında, sözlər və mənalar haqqında bilgilər ("elmül-əlfaz vəl-kinayat") şəklində verir. Əbülbərəkata görə, varlıq idrakdan öncə gəlir. Bəzi şeylərin insanların bir qismi, yaxud əksəriyyəti tərəfindən dərk edilməməsi onların yoxluğuna dəlalət etmir. Çünki "idrak varlığın şərti deyil, varlıq idrakın şərtidir". Bununla bərabər, filosof konseptualist bir yanaşma ilə zehni varlıqların (məhfumlar və formalar) idrak edənlər tərəfindən fərqli şəkildə qəbul olun duğunu da göstərmişdir. "Vücud" və "mövcud" anlayışlarını fərqli mənalarda işlətmiş, zehnin heç bir xarici təcrübədən asılı olmadan açıq-aydın qavradığı mütləq varlığa vücud, duyğularla dərk edilən xarici varlığa isə mövcud adını vermişdir. İbn Sina, Sührəvərdi və Dekart kimi Əbülbərəkat da insanın varlığı dərk etməsinin çıxış nöqtəsi kimi öz "mən"ini qavramağı ön plana çəkirdi. Şeylərin öz mövcudiyyətlərini Tanrının varlığından aldıqları üçün ərəz və məcazi varlıq olduqlarını bildirməklə vəhdəti-vücud fəlsəfəsinə yaxınlaşırdı.
"Əl-Kitabül-mötəbər fil-hikmət" əsəri
Əbülbərəkat öz fikirlərini ən məşhur əsəri olan də "Əl-Kitabül-mötəbər fil-hikmət" əsəri ["Hikmətə dair mötəbər (yaxud düşün cələrdən ibarət) kitab"] sistemləşdirmişdir. Əsər üç hissədən ibarətdir: 1) məntiq; 2) təbiyyat və psixologiya; 3) ilahiyyat. Əbülbərəkat kitabın quruluşunu İbn Sinanın "əş-Şəfa" əsərindən götürmüşdür. Müəllif əsərdə "varlıq kitabı" ("səhifətül-vücud"), yaxud həqiqətin əsl mənbəyi hesab etdiyi və "varlıq nüsxəsi" ("nüsxətül-vücud") adlandırdığı "nəsnələr dünyası"nı incələdiyini bildirir. Filosofa görə, varlıq içində nöqsan olmayan bir kitab, Allahın varlıq haqqındakı elmi isə "ümmül-kitab"dır ("kitabın anası"). Varlıq kitabını yazan Allahdır və bu kitabı oxumaq "bəsirət sahibləri" üçün hər hansı bir filosofun kitabını oxumaqdan daha sadə və faydalıdır. Əbülbərəkat məntiq sahəsində məşşai ənənəyə sadiq qalmış, məntiqin yalnız istilahları ("ləfzlər") deyil, anlayışları öyrəndiyini bildirməklə məşşai ənənəsindən ayrılmışdır. İnsanın bilgi əldə etməsində ilkin bilgilərin (təriflərin) rolunu xüsusi vurğulamış, Aristotel və müsəlman məntiqçilərindən fərqli bir yanaşma ilə tərifin növlərini bilginin dəyəri baxımından hədd, rəsm və təmsil olaraq sıralandırmışdır. Hədd bilinməsi istənilən şeyi özünə aid (zati) xüsusiyyətləri ilə ifadə edən tərifdir. Rəsmdə isə keçici xüsu siyyətlər əks olunur. Bu baxımdan insanı "düşünən canlı" kimi tanıdan tərif hədd, "oxuyub-yazan canlı" kimi tanıdan tərif isə rəsmdir. Təmsil (analogiya) bir şeyi öz bənzərləri, bir bütövü ayrı-ayrı hissələri, yaxud bir mücərrəd məfhumu konkret şeylərlə tanıtma metodudur. Təmsil epistemoloji dəyəri baxımından digər iki növdən sonra gəlsə də, xüsusilə təhsildə faydalı metodlardan biridir. Əbülbərəkat öz naturfəlsəfəsində cismin ən başlıca xüsusiyyətinin hərəkət olması üzərində təmərküzləşən aristotelçi görüşləri qəbul etmiş, hərəkətin növləri mövzusunda məşşailərin izi ilə getsə də, məkan və zaman anlayışlarında onlardan ayrılmışdır. Məşşailərin "hərəkət olmadığı halda zaman da yoxdur" ideyasını rədd edən Əbülbərəkat zamanın hərəkətdən öncə gəldiyini bildirərək, aristotelçilərin öz görüşlərini isbatlamaq üçün "Əshabi-kəhf " hadisəsini dəlil gətirmələrinə qarşı çıxmış, mağarada yatanların yuxu vəziyyətində hərəkətsiz olduğu üçün zamanı yaşamadığını deyil, zamanın onların şüurunda olmadığını göstərmişdir. Filosof İbn Sinanın zamanı cismin bir ərəzi (aksidensiyası) kimi qiymətləndirməsini yanlış hesab etmişdir. Belə ki, insan zehni zamanı cisimdə, yaxud varlıqda deyil, varlığı zamanda qavrayır. Əbülbərəkata görə, mütləq zaman anlayışına sahib ola bilən insan keçmişin, indinin və gələcəyin şüuruna yiyələnir. Bu halda zamanı həm zehni, həm də ontoloji bir gerçəklik kimi göstərən Əbülbərəkatın fikrincə, zaman hərəkətin deyil, varlığın ölçüsüdür və buna görə, var olan hər şey zamana tabedir. Hətta Tanrı da zamandan xaric deyil. Bu səbəbdən də zamanın başlanğıcı olmadığı kimi, sonu da yoxdur.
İstinadlar
- Hibat Allah Abu'l-Barakat Al-Baghdaadi // Internet Philosophy Ontology project (ing.).
- // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). СПб.. 1890–1907.
- Azərbaycan Milli Ensiklopediyası. Bakı: NPB. 2019. səh. 600.
Ədəbiyyat
Анри Корбэн. История исламской философии.Arxiv surəti 29 iyun 2011 tarixindən (Wayback Machine) saytında
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Ebulberekat Ebulberekat Evheduz zaman Hibetullah ibn Eli ibn Melkael Bagdadi 1080 Balad Selaheddin muhafezesi 1165 Bagdad filosof fizik psixoloq ve tebib Ivrit dilinde Natanel adi ile eser yazmisdir EbulberekatDogum tarixi 1080Dogum yeri Balad Selaheddin muhafezesi IraqVefat tarixi 1165Vefat yeri BagdadIstiqameti islam felsefesiEsas maraqlari felsefeHeyatiHeyati haqqinda melumat azdir Yehudi ailesinde dunyaya gelmisdir Muxtelif menbelerde Evheduz zaman Seyyidul hukema Feylesuful evan kimi leqeblerle xatirlanir Bagdad muhitinde yetisen Ebulberekatin muellimlerinden yalniz Ebul Hesen Seid ibn Hibetullahin adi cekilir 1143 cu ilde Bagdadda Navarre Yehudi filosofu Ibrahim ibn Ezranin oglunu qonaq kimi qebul ederek evinde saxlamisdir Islami qebul edende Ibrahimin oglu Ishaq Ebu Sed da ondan numune goturerek islami qebul etmisdir Bir nece hokmdar ve emirin yaninda calisan Ebulberekat islam dinini qebul etdikden sonra xelife Muktefi Liemrillaha 1136 60 xidmet etmis ve onun teklifi ile Meqale fil eql risalesini yazmisdir Felsefi gorusleriBasda Platon ve Aristotel olmaqla Ibn Sina Yehya en Nevi ve Ebu Bekr er Razinin fikirlerinden faydalanmisdir Ebulberekatin sifetlerle ilahi atributlar bagli goruslerinde eserilerin xususile Cuveyni ve Qezzalinin tesiri hiss olunur Islam tarixinde ozunemexsus yeri olan Ebulberekatin felsefi sisteminden basda Fexreddin Razi olmaqla Nesireddin Tusi Seyx Serif Curcani Celaleddin Devvani ve b faydalanmislar Ebulberekat psixologiyaya dair meselelerde Ibn Sinada oldugu kimi can movzusunu Tebiyyat bolmesinde arasdiraraq Platonun nebati heyvani ve dusunen can tesnifini qebul etmisdir O can haqqinda hem Aristotelin bedenin bir funksiyasi hem de Platonun bedeni hereket etdiren sade bir covher terifini natamam hesab etmisdir Filosofun fikrince bu terifler cani men den ayri sirf maddi yaxud mucerred varliq kimi gosterir Can bedene daxil olan potensiya olub qeyri maddidir bu potensiya bedende muxtelif davranis ve hereketleri yaradir Can oz ozluyunde ayri ayri potensial quvvelere malik deyil tek tam ve bolunmez olan can ve onun idrak aletleri vardir Can qeyri cismani agildir ve o bedenle birlikde movcuddur Butun planetlerin ve ulduzlarin semavi canlari movcuddur Ebulberekat El Kitabul moteber in Ilahiyyat hissesinin evvelinde oz epistemologiyasini ve bu baximdan messailerle baslica fikir ayriliqlarini ortaya qoyur Ona gore idrak ve bilginin meydana gelmesi subyekt ve obyekt arasindaki munasibetin netice sinde reallasir Farabide oldugu kimi Ebulberekat da bilgilerin tesnifini maddi varliqlar haqqinda mehfumlar haqqinda sozler ve menalar haqqinda bilgiler elmul elfaz vel kinayat seklinde verir Ebulberekata gore varliq idrakdan once gelir Bezi seylerin insanlarin bir qismi yaxud ekseriyyeti terefinden derk edilmemesi onlarin yoxluguna delalet etmir Cunki idrak varligin serti deyil varliq idrakin sertidir Bununla beraber filosof konseptualist bir yanasma ile zehni varliqlarin mehfumlar ve formalar idrak edenler terefinden ferqli sekilde qebul olun dugunu da gostermisdir Vucud ve movcud anlayislarini ferqli menalarda isletmis zehnin hec bir xarici tecrubeden asili olmadan aciq aydin qavradigi mutleq varliga vucud duygularla derk edilen xarici varliga ise movcud adini vermisdir Ibn Sina Suhreverdi ve Dekart kimi Ebulberekat da insanin varligi derk etmesinin cixis noqtesi kimi oz men ini qavramagi on plana cekirdi Seylerin oz movcudiyyetlerini Tanrinin varligindan aldiqlari ucun erez ve mecazi varliq olduqlarini bildirmekle vehdeti vucud felsefesine yaxinlasirdi El Kitabul moteber fil hikmet eseriEbulberekat oz fikirlerini en meshur eseri olan de El Kitabul moteber fil hikmet eseri Hikmete dair moteber yaxud dusun celerden ibaret kitab sistemlesdirmisdir Eser uc hisseden ibaretdir 1 mentiq 2 tebiyyat ve psixologiya 3 ilahiyyat Ebulberekat kitabin qurulusunu Ibn Sinanin es Sefa eserinden goturmusdur Muellif eserde varliq kitabi sehifetul vucud yaxud heqiqetin esl menbeyi hesab etdiyi ve varliq nusxesi nusxetul vucud adlandirdigi nesneler dunyasi ni incelediyini bildirir Filosofa gore varliq icinde noqsan olmayan bir kitab Allahin varliq haqqindaki elmi ise ummul kitab dir kitabin anasi Varliq kitabini yazan Allahdir ve bu kitabi oxumaq besiret sahibleri ucun her hansi bir filosofun kitabini oxumaqdan daha sade ve faydalidir Ebulberekat mentiq sahesinde messai eneneye sadiq qalmis mentiqin yalniz istilahlari lefzler deyil anlayislari oyrendiyini bildirmekle messai enenesinden ayrilmisdir Insanin bilgi elde etmesinde ilkin bilgilerin teriflerin rolunu xususi vurgulamis Aristotel ve muselman mentiqcilerinden ferqli bir yanasma ile terifin novlerini bilginin deyeri baximindan hedd resm ve temsil olaraq siralandirmisdir Hedd bilinmesi istenilen seyi ozune aid zati xususiyyetleri ile ifade eden terifdir Resmde ise kecici xusu siyyetler eks olunur Bu baximdan insani dusunen canli kimi tanidan terif hedd oxuyub yazan canli kimi tanidan terif ise resmdir Temsil analogiya bir seyi oz benzerleri bir butovu ayri ayri hisseleri yaxud bir mucerred mefhumu konkret seylerle tanitma metodudur Temsil epistemoloji deyeri baximindan diger iki novden sonra gelse de xususile tehsilde faydali metodlardan biridir Ebulberekat oz naturfelsefesinde cismin en baslica xususiyyetinin hereket olmasi uzerinde temerkuzlesen aristotelci gorusleri qebul etmis hereketin novleri movzusunda messailerin izi ile getse de mekan ve zaman anlayislarinda onlardan ayrilmisdir Messailerin hereket olmadigi halda zaman da yoxdur ideyasini redd eden Ebulberekat zamanin hereketden once geldiyini bildirerek aristotelcilerin oz goruslerini isbatlamaq ucun Eshabi kehf hadisesini delil getirmelerine qarsi cixmis magarada yatanlarin yuxu veziyyetinde hereketsiz oldugu ucun zamani yasamadigini deyil zamanin onlarin suurunda olmadigini gostermisdir Filosof Ibn Sinanin zamani cismin bir erezi aksidensiyasi kimi qiymetlendirmesini yanlis hesab etmisdir Bele ki insan zehni zamani cisimde yaxud varliqda deyil varligi zamanda qavrayir Ebulberekata gore mutleq zaman anlayisina sahib ola bilen insan kecmisin indinin ve geleceyin suuruna yiyelenir Bu halda zamani hem zehni hem de ontoloji bir gerceklik kimi gosteren Ebulberekatin fikrince zaman hereketin deyil varligin olcusudur ve buna gore var olan her sey zamana tabedir Hetta Tanri da zamandan xaric deyil Bu sebebden de zamanin baslangici olmadigi kimi sonu da yoxdur IstinadlarHibat Allah Abu l Barakat Al Baghdaadi Internet Philosophy Ontology project ing Ibn Ezra Isaak Abu Sad Enciklopedicheskij slovar Brokgauza i Efrona V 86 tomah 82 t i 4 dop SPb 1890 1907 Azerbaycan Milli Ensiklopediyasi Baki NPB 2019 seh 600 EdebiyyatAnri Korben Istoriya islamskoj filosofii Arxiv sureti 29 iyun 2011 tarixinden Wayback Machine saytinda