Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Klassik fizika — kvant və nisbilik nəzəriyyələrinin meydana gəlməsinə qədər fizika elmində hakim istiqamət olmuşdur. Klassik fizikanın əsasları Avropa İntibah dövründə klassik mexanikanın banisi İsaak Nyuton başda olmaqla bir sıra alimlər tərəfindən qoyulmuşdur.
Klassik fizika aşağıdaki prinsiplərə əsaslanır:
- Səbəb nəticəni birmənalı şəkildə təyin edir (determinizm)
- Zaman və məkan mütləqdirlər – bu o deməkdir ki zaman və məkan materiyadan və onun hərəkətindən və zaman-məkan kəsimlərinin ölçülməsi seçilmiş hesablama sistemindən asılı deyil (başqa sözlə, müşahidəçiyə nəzərən ölçülən obyektin hərəkət sürətindən)
- Fiziki sistemi xarakterizə edən istənilən kəmiyyətin dəyişməsi kəsilməzdir – bu o deməkdir ki, fiziki sistemin bir vəziyyətdən başqa vəziyyete keçidi sonsuz aralıq keçidlərlə baş tutur. Bu zaman sistemin bütün fiziki parametləri başlanğıc və son vəziyyətlər arasında aralıq bir qiymət alır.
Klassik fizikanın fundamental nəzəriyyələri aşağıdakılardır:
- Klassik mexanika
- Termodinamika və statistik fizika
- Klassik elektrodinamika
XIX–XX əslərin astanasında klassik fizikada böhran
XX əsrin əvvəllərində klassik fizika çərçivəsində izahı mümkün olmayan bir sıra suallar yaranmağa başladı:
- Elektromaqnit şüalanmasının spektrləri. Klassik nəzəriyyə mütləq qara cismin şüalanma spektrlərinin qənaətbəxş təsvirini verə bilmirdi. İşığın qaz halında olan maddələrdən şüalanması və əksinə udulması zamanı müşahidə olunan xətti spektrləri də klassik fizika çərçivəsində öz cavablarını tapa bilmirdilər.
- Günəş və ulduzların enerji mənbələri. Klassik fizikanın ulduzların enerji mənbəyinə dair irəli sürdüyü fərziyyə bu enerjini dəqiq ifadə edə bilmirdi.
- 1896-cı ildə tərəfindən kəşf olunan və Mari və Pyer Kürilər tərəfindən tədqiq olunan radioaktivlik hadisləri atom daxilində ölçüləri və kütlələri ilə nisbətdə çox böyük enerji olduğuna dəlalət etdi. Bu enerjinin mənbəyini də klassik fizika izah edə bilmirdi.
- Xarici fotoeffektin qırmızı sərhəddi- şüalanmanın ixtiyari intensivliyində fotoeffektin müşahidə oluna bilmədiyi elektromaqnit şüalanmanın maksimal dalğa uzunluğu da klassik fizika ilə izah oluna bilinmirdi.
- Elektronun tecrübi müşahidəsi – XIX əsrin sonlarında kəşf olunmuş elektronun elektrik yükünün onun kütləsindən deyil, hərəkət sürətindən asılı olduğu müəyyən olunudu ki, bu da klassik fizikanın nəzəri əsaslarına ziddiyyət təşkil edirdi.
- XIX əsrin sonlarına doğru mütləq məkan konsepsiyası daha böyük şübhələr doğurmağa başladı. Bu konsepsiyaya görə mütləq məkan müşahidə oluna bilmir. Bu isə fizikanın təməl prinsiplərinə tamamilə ziddir, çünki fizikada müşahidə oluna bilməyən hadisə qəbul edilməzdir. Bununla belə bu ziddiyətin efir adlanan mütləq məkanı dolduran və elektromaqnit dalğalarının yayıla bildiyi sırf nəzəri material mühit hesabına aradan qaldırılmasına dair ümidlər hələ də tam ölməmişdi. Lakin 1887-ci ildə Maykelson tərəfindən həyata keçirilən təcrübə efirin mövcudluğunu müəyyən edə bilmədi.
Bu və ya digər müşahidə olunan hadisələrin klassik fizikanin nəzəriyyələri ilə uyğunsuzluq təşkil etməsi bu nəzəriyyələrin əsasında duran kütlənin, enerji və impulsun saxlanma qanunları kimi fundamental prinsiplərin universallığına dair şübhələrə səbəb oldu. Məşhur fransız riyaziyyatçısı və fiziki Anri Puankare bu vəziyyəti "fizikanın böhranı" adlnadırdı.
Bütün bu xarabalıq içində toxunulmaz olan nə qalıb? Prinsiplərin büsbütün məhvi fonunda riyazi fizika hansı mövqeyi tutmalıdır?
Yeni fizikanın təsəkkülü
1900-cü ilde alman fiziki Maks Plank ozunun şüalanmanın kvant nəzəriyyəsini irəli sürür. Bu nəzəriyyəyə görə işıq klassik nəzəriyyələrin söylədiyi kimi fasilsəsiz deyil, diskret (yeni porsiyalarla) şəkildə şüalanır. Plank bu porsiyalara kvant adı verdi. Bu nəzəriyyənin paradoksallığına baxmayaraq (belə ki burada işığın şüalanamsı eyni zamanda həm dalğa prosesi həm də hissəciklərin-kvantların axını kimi təsvir olunurdu) o bərk ve maye cisimlərin istilik şüalanmasının spektrlərini yaxşi təsvir edə bildi.
1905-ci ildə Albert Eynşteyn işığın kvant təbiəti mövqeyindən çıxış edərək fotoeffekt hadisəsinin riyazi təsvirini irəli sürür ve beləliklə fotoeffektin qırmızı sərhəddi problemidə öz həllini tapır. Eynşteyn Nisbilik nəzəriyyəsinə görə deyil, məhz bu işinə görə 1921-ci ildə layiq görülür. 1926-cı ildə Nils Bor atomun kvant nəzəriyyəsini irəli sürür. Buna görə elektronlar nüvə ətrafında sabit radiuslu, yəni stasionar orbitlər üzrə hərəkət edir. Bu zaman onlar nə şüa buraxır nədə ki udurlar. Elektron bir stasionar orbitdən digərinə keçdikdə işıq kvantlarının buraxılması (şüalanması) və ya udulması kəsilməz deyil, aralıq vəziyyəti olmadan sıçrayışla baş verir. Bu zaman udulan və ya buraxılan kvantın E-enerjisi, atomun stasionar hallardakı enerjiləri fərqinə bərabər olur. HV=E2-E1 Əgər keçid yuxarı səviyyədən aşağıya baş verirsə bu zaman spektrdə şülanma xətti əksinə baş verdikdə isə udulma xətti yaranır.
Borun bu postulatından çıxan nəticəyə görə elektromaqnit şüa dalğasının tezliyi, elektronun nüvə ətrafında fırlanma tezliyinə görə deyil, atomun stasionar hallardakı enerji fərqi ilə təyin olunur. Beləliklə, kvant prinsipi işıqdan savayı həm də elektronun hərəkətinə də şamil olundu. Bu nəzəriyyə elektromaqnit dalğaların qazlar tərəfindən udulma və ya buraxılması zamanı müşahidə olunan xətti spektrləri, kimyəvi birləşmələrin fiziki təbiətinin başa düşülməsi, kimyəvi elementlərin xassələri və Mendeleyevin dövri qanunu daha yaxşı başa düşməyə imkan verir.
Sonradan kvant mexanikası mikrodünyada baş verən proseslərin təsvirində əsas nəzəri alətə çevrildi. Kvant mexanikasının inkişafı ərzində klassik fizikanın qəti determinizm prinsipindən imtina edildi və Heyzenberqin qeyri-müəyyənlik prinsipi hakim prinsip kimi qəbul olundu.
Kvant təsəvvürləri sayəsində atomların nüvələrində və ulduzların dərinliklərində baş verən hadisələri, radioaktivliyi, elementar zərrəciklərin fizikasını, bərk cismin fizikası və aşağı temperaturlar fizikasını (yüksəkkeçiricilik və yüksək axıcılq) izah etmək mümkün oldu. Bu təsəvvürlər fizikanın bir çox tətbiqi sahələrində-atom energetikası, yarımkeçiricilər texnikası, lazerlər ve s. sahələrdə nəzəri baza rolunu oynadı.
Nisbilik nəzəriyyəsi
1905-ci ildə Albert Eynşteyn özünün Xüsusi nisbilik nəzəriyyəsini irəli sürdü. Burada zaman məkanın mütləqilliyi təkzib olunur, əvəzində onların hər ikisinin nisbiliyi fikri irəli sürülür. Hər hansı fiziki cismin zaman və məkan kəsimlərinin qiymətləri həmin cismin verilən hesablama sisteminə (koordinat sistemi) nəzərən hərəkət sürətindən asılıdır. Müxtəlif koordinat (hesablama) sistemlərində bu kəmiyyətlər müxtəlif qiymətlər ala bilər. Xüsusi halda, bir-birindən asılı olmayan fiziki hadislərin eyni vaxtda baş verməsi də nisbidir. Yəni bir koordinat sistemidnə eyni zamanda baş verən hadisələr, başqa hesablama sistemində zamanın müxtəlif anlarında baş verə bilər. Bu nəzəriyyə müşahidə oluna bilməyən mütləq məkan, mütləq zaman və efir anlayışlarından vaz keçməklə dünyanın məntiqi ziddiyətsiz kinematik mənzərəsini qurmağa imkan verdi.
Nisbilik nəzəriyyəsi təcrübi təsdiqi olmaması səbəbindən bir müddət fərziyyə olaraq qaldı. 1916-cı ildə isə Eynşteyn Ümumi nisbilik nəzəriyyəsini irəli sürdü. Qısa müddət ərzində bu nəzəriyyə Merkuri planetinin perilegiyasının anomal pressesiyasını izah etməklə öz təcrübi təsdiqini tapdı. Buna qədər klassik astronomiya bu anomaliyanı Günəş sistemində Merkuridən də Günəşə yaxın daha bir planetin olması hesabına uğursuzluqla həll etməyə cəhd edirdi. Müasir günümüzdə isə ümumi nisbilik nəzəriyyəsini təsdiqləyən daha çox təcrübi sübutlar əldə edilmişdir.
Klassik mexanika müasir günümüzdə
Bir çox hadisələrin klassik fizika çərçivəsində adekvat təsvirini əldə etmək mümkün olmasa da, o bəşər biliyinin "qızıl fondu"nun mühüm hissəsini təşkil edir və əksər fiziki və mühəndisi məsələlərdə öz əhəmiyyətini itirmir. Klassik fizika dünyanın bütün universitetlərinin tədris materialna daxildir.
Bu "yeni" fizikanın yalnız xüsusi hallarda üstünlük əldə etməsi ilə izah olunur:
- Kvant effektləri əhəmiyyətli dərəcədə ölçüləri atom ölçülərində olan mikrodünyada təzahür edir. Böyük məsafələrdə isə kvant tənlikləri klassik tənliklərə gəlib çıxır.
- Mikrodünya miqyaslarında əhəmiyyət kəsb edən Heyzenberq qeyri-müəyyənliyi makrodünya miqyaslarında fiziki kəmiyyətlərin ölçülməsində yol verilən xətalarla müqyisədə çox kiçik olduğundan öz əhəmiyyətini itirir.
- Relyativistik fizika neeng kütlələrə (qalaktikalar və s.) və işıq sürətlərinə yaxın hərəkət sürətlərinə malik cisimləri daha dəqiq təsvir edir.
Bundan əlavə klassik fizikanın riyazi aparatı gündəlik təcrübələr baxımında daha sadə və anlaşılandır və əksər hallarda klassik fizika üsulları ilə əldə olunan nəticələrin dəqiqliyi praktik tələblərə tam cavab verir. Beləliklə, "yeni fizika" nəinki klassik fizikanın üsul və nailiyyətlərinin tam inkarına gətirib çixarmadı, o eyni zamanda klassik fizikanı Puankarenin 1905-ci ildə səsləndirdiyi mütləq məhvə gətirib çıxarmadı. Bu isə determinizm, fiziki kəmiyyətlərin ölçülməsinin kəsilmezliyi və zaman və məkanın mütləqliyi kimi klassik prinsiplərdən imtina bahasına başa gəldi.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Klassik fizika kvant ve nisbilik nezeriyyelerinin meydana gelmesine qeder fizika elminde hakim istiqamet olmusdur Klassik fizikanin esaslari Avropa Intibah dovrunde klassik mexanikanin banisi Isaak Nyuton basda olmaqla bir sira alimler terefinden qoyulmusdur Klassik fizika asagidaki prinsiplere esaslanir Sebeb neticeni birmenali sekilde teyin edir determinizm Zaman ve mekan mutleqdirler bu o demekdir ki zaman ve mekan materiyadan ve onun hereketinden ve zaman mekan kesimlerinin olculmesi secilmis hesablama sisteminden asili deyil basqa sozle musahideciye nezeren olculen obyektin hereket suretinden Fiziki sistemi xarakterize eden istenilen kemiyyetin deyismesi kesilmezdir bu o demekdir ki fiziki sistemin bir veziyyetden basqa veziyyete kecidi sonsuz araliq kecidlerle bas tutur Bu zaman sistemin butun fiziki parametleri baslangic ve son veziyyetler arasinda araliq bir qiymet alir Klassik fizikanin fundamental nezeriyyeleri asagidakilardir Klassik mexanika Termodinamika ve statistik fizika Klassik elektrodinamikaXIX XX eslerin astanasinda klassik fizikada bohranXX esrin evvellerinde klassik fizika cercivesinde izahi mumkun olmayan bir sira suallar yaranmaga basladi Elektromaqnit sualanmasinin spektrleri Klassik nezeriyye mutleq qara cismin sualanma spektrlerinin qenaetbexs tesvirini vere bilmirdi Isigin qaz halinda olan maddelerden sualanmasi ve eksine udulmasi zamani musahide olunan xetti spektrleri de klassik fizika cercivesinde oz cavablarini tapa bilmirdiler Gunes ve ulduzlarin enerji menbeleri Klassik fizikanin ulduzlarin enerji menbeyine dair ireli surduyu ferziyye bu enerjini deqiq ifade ede bilmirdi 1896 ci ilde terefinden kesf olunan ve Mari ve Pyer Kuriler terefinden tedqiq olunan radioaktivlik hadisleri atom daxilinde olculeri ve kutleleri ile nisbetde cox boyuk enerji olduguna delalet etdi Bu enerjinin menbeyini de klassik fizika izah ede bilmirdi Xarici fotoeffektin qirmizi serheddi sualanmanin ixtiyari intensivliyinde fotoeffektin musahide oluna bilmediyi elektromaqnit sualanmanin maksimal dalga uzunlugu da klassik fizika ile izah oluna bilinmirdi Elektronun tecrubi musahidesi XIX esrin sonlarinda kesf olunmus elektronun elektrik yukunun onun kutlesinden deyil hereket suretinden asili oldugu mueyyen olunudu ki bu da klassik fizikanin nezeri esaslarina ziddiyyet teskil edirdi XIX esrin sonlarina dogru mutleq mekan konsepsiyasi daha boyuk subheler dogurmaga basladi Bu konsepsiyaya gore mutleq mekan musahide oluna bilmir Bu ise fizikanin temel prinsiplerine tamamile ziddir cunki fizikada musahide oluna bilmeyen hadise qebul edilmezdir Bununla bele bu ziddiyetin efir adlanan mutleq mekani dolduran ve elektromaqnit dalgalarinin yayila bildiyi sirf nezeri material muhit hesabina aradan qaldirilmasina dair umidler hele de tam olmemisdi Lakin 1887 ci ilde Maykelson terefinden heyata kecirilen tecrube efirin movcudlugunu mueyyen ede bilmedi Bu ve ya diger musahide olunan hadiselerin klassik fizikanin nezeriyyeleri ile uygunsuzluq teskil etmesi bu nezeriyyelerin esasinda duran kutlenin enerji ve impulsun saxlanma qanunlari kimi fundamental prinsiplerin universalligina dair subhelere sebeb oldu Meshur fransiz riyaziyyatcisi ve fiziki Anri Puankare bu veziyyeti fizikanin bohrani adlnadirdi Butun bu xarabaliq icinde toxunulmaz olan ne qalib Prinsiplerin busbutun mehvi fonunda riyazi fizika hansi movqeyi tutmalidir Yeni fizikanin tesekkulu1900 cu ilde alman fiziki Maks Plank ozunun sualanmanin kvant nezeriyyesini ireli surur Bu nezeriyyeye gore isiq klassik nezeriyyelerin soylediyi kimi fasilsesiz deyil diskret yeni porsiyalarla sekilde sualanir Plank bu porsiyalara kvant adi verdi Bu nezeriyyenin paradoksalligina baxmayaraq bele ki burada isigin sualanamsi eyni zamanda hem dalga prosesi hem de hisseciklerin kvantlarin axini kimi tesvir olunurdu o berk ve maye cisimlerin istilik sualanmasinin spektrlerini yaxsi tesvir ede bildi 1905 ci ilde Albert Eynsteyn isigin kvant tebieti movqeyinden cixis ederek fotoeffekt hadisesinin riyazi tesvirini ireli surur ve belelikle fotoeffektin qirmizi serheddi problemide oz hellini tapir Eynsteyn Nisbilik nezeriyyesine gore deyil mehz bu isine gore 1921 ci ilde Nobel mukafatina layiq gorulur 1926 ci ilde Nils Bor atomun kvant nezeriyyesini ireli surur Buna gore elektronlar nuve etrafinda sabit radiuslu yeni stasionar orbitler uzre hereket edir Bu zaman onlar ne sua buraxir nede ki udurlar Elektron bir stasionar orbitden digerine kecdikde isiq kvantlarinin buraxilmasi sualanmasi ve ya udulmasi kesilmez deyil araliq veziyyeti olmadan sicrayisla bas verir Bu zaman udulan ve ya buraxilan kvantin E enerjisi atomun stasionar hallardaki enerjileri ferqine beraber olur HV E2 E1 Eger kecid yuxari seviyyeden asagiya bas verirse bu zaman spektrde sulanma xetti eksine bas verdikde ise udulma xetti yaranir Borun bu postulatindan cixan neticeye gore elektromaqnit sua dalgasinin tezliyi elektronun nuve etrafinda firlanma tezliyine gore deyil atomun stasionar hallardaki enerji ferqi ile teyin olunur Belelikle kvant prinsipi isiqdan savayi hem de elektronun hereketine de samil olundu Bu nezeriyye elektromaqnit dalgalarin qazlar terefinden udulma ve ya buraxilmasi zamani musahide olunan xetti spektrleri kimyevi birlesmelerin fiziki tebietinin basa dusulmesi kimyevi elementlerin xasseleri ve Mendeleyevin dovri qanunu daha yaxsi basa dusmeye imkan verir Sonradan kvant mexanikasi mikrodunyada bas veren proseslerin tesvirinde esas nezeri alete cevrildi Kvant mexanikasinin inkisafi erzinde klassik fizikanin qeti determinizm prinsipinden imtina edildi ve Heyzenberqin qeyri mueyyenlik prinsipi hakim prinsip kimi qebul olundu Kvant tesevvurleri sayesinde atomlarin nuvelerinde ve ulduzlarin derinliklerinde bas veren hadiseleri radioaktivliyi elementar zerreciklerin fizikasini berk cismin fizikasi ve asagi temperaturlar fizikasini yuksekkeciricilik ve yuksek axicilq izah etmek mumkun oldu Bu tesevvurler fizikanin bir cox tetbiqi sahelerinde atom energetikasi yarimkeciriciler texnikasi lazerler ve s sahelerde nezeri baza rolunu oynadi Nisbilik nezeriyyesi1905 ci ilde Albert Eynsteyn ozunun Xususi nisbilik nezeriyyesini ireli surdu Burada zaman mekanin mutleqilliyi tekzib olunur evezinde onlarin her ikisinin nisbiliyi fikri ireli surulur Her hansi fiziki cismin zaman ve mekan kesimlerinin qiymetleri hemin cismin verilen hesablama sistemine koordinat sistemi nezeren hereket suretinden asilidir Muxtelif koordinat hesablama sistemlerinde bu kemiyyetler muxtelif qiymetler ala biler Xususi halda bir birinden asili olmayan fiziki hadislerin eyni vaxtda bas vermesi de nisbidir Yeni bir koordinat sistemidne eyni zamanda bas veren hadiseler basqa hesablama sisteminde zamanin muxtelif anlarinda bas vere biler Bu nezeriyye musahide oluna bilmeyen mutleq mekan mutleq zaman ve efir anlayislarindan vaz kecmekle dunyanin mentiqi ziddiyetsiz kinematik menzeresini qurmaga imkan verdi Nisbilik nezeriyyesi tecrubi tesdiqi olmamasi sebebinden bir muddet ferziyye olaraq qaldi 1916 ci ilde ise Eynsteyn Umumi nisbilik nezeriyyesini ireli surdu Qisa muddet erzinde bu nezeriyye Merkuri planetinin perilegiyasinin anomal pressesiyasini izah etmekle oz tecrubi tesdiqini tapdi Buna qeder klassik astronomiya bu anomaliyani Gunes sisteminde Merkuriden de Gunese yaxin daha bir planetin olmasi hesabina ugursuzluqla hell etmeye cehd edirdi Muasir gunumuzde ise umumi nisbilik nezeriyyesini tesdiqleyen daha cox tecrubi subutlar elde edilmisdir Klassik mexanika muasir gunumuzdeBir cox hadiselerin klassik fizika cercivesinde adekvat tesvirini elde etmek mumkun olmasa da o beser biliyinin qizil fondu nun muhum hissesini teskil edir ve ekser fiziki ve muhendisi meselelerde oz ehemiyyetini itirmir Klassik fizika dunyanin butun universitetlerinin tedris materialna daxildir Bu yeni fizikanin yalniz xususi hallarda ustunluk elde etmesi ile izah olunur Kvant effektleri ehemiyyetli derecede olculeri atom olculerinde olan mikrodunyada tezahur edir Boyuk mesafelerde ise kvant tenlikleri klassik tenliklere gelib cixir Mikrodunya miqyaslarinda ehemiyyet kesb eden Heyzenberq qeyri mueyyenliyi makrodunya miqyaslarinda fiziki kemiyyetlerin olculmesinde yol verilen xetalarla muqyisede cox kicik oldugundan oz ehemiyyetini itirir Relyativistik fizika neeng kutlelere qalaktikalar ve s ve isiq suretlerine yaxin hereket suretlerine malik cisimleri daha deqiq tesvir edir Bundan elave klassik fizikanin riyazi aparati gundelik tecrubeler baximinda daha sade ve anlasilandir ve ekser hallarda klassik fizika usullari ile elde olunan neticelerin deqiqliyi praktik teleblere tam cavab verir Belelikle yeni fizika neinki klassik fizikanin usul ve nailiyyetlerinin tam inkarina getirib cixarmadi o eyni zamanda klassik fizikani Puankarenin 1905 ci ilde seslendirdiyi mutleq mehve getirib cixarmadi Bu ise determinizm fiziki kemiyyetlerin olculmesinin kesilmezliyi ve zaman ve mekanin mutleqliyi kimi klassik prinsiplerden imtina bahasina basa geldi