Türkiyədə yəhudilərin tarixi

Türkiyədə yəhudilərin tarixi — yəhudilərin Anadoluda olduğu vaxt təxminən 2400 ili əhatə edir. Anadoluda yəhudi icmaları ən azı e.ə.V əsrdən bəri mövcud olmuşdu və Əlhambra qanunnaməsi ilə XV əsrin sonlarına doğru İspaniyadan qovulan İspan və Portuqal yəhudilərinin (Səfərad yəhudiləri) çoxu Osmanlı imperatorluğuna qəbul edilərək, Osmanlı yəhudilərinin əksəriyyətini təşkil etmişlər. Türk yəhudilərinin böyük əksəriyyəti bu gün İsraildə yaşasa da, müasir Türkiyə yəhudi icmalarına ev sahibliyi etməkdə davam edir.

Türkiyə yəhudiləri יהודים טורקים Djudios Turkos
Sayları və yaşadığı ərazilər
Cəmi:  Türkiyə 15.000–22.500  İsrail 280.000  ABŞ ~16.000  Kanada ~8.000
Dili	Çoxluq: ivrit dili Azlıq: Türk dili İngilis dili Ladino dili Yəhudi-yunan dialekti (böyük ehtimalla ölü dil)
Dini	İudaizm (çoxluq), dinsiz (azlıq)
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Osmanlı imperiyasında yaşamış yəhudi ravvin (1779).

XVII əsrin ortalarında İstanbullu yəhudi qadının təsviri. Recueil de divers portraits des principales dames de la Porte du Grand Turc, (~1650) da yer alan ve yaradıcısı G.la Çapelle olan bir qravür. (hazırda Yerusəlimdəki İsrail Muzeyindədir).

Tarixi

Bet İsrail sinaqoqunda Aypara və ulduz rəmzli Menora

Ege bölgəsindəki köhnə şəhər qazıntılarında tapılan bəzi xarabalıqlarda e.ə.IV əsrdə bölgədə yaşamış yəhudilərə aid məlumatlar və məskunlaşma yerlərinin mövcudluğu aşkar edilmişdir. Tarixçi Jozef Flavius məşhur mütəfəkkir Aristotelin "....Kiçik Asiyaya səyahətlərində fikir mübadiləsi apardığı yəhudilər haqqında ..." yazırdı. Anadolunun müxtəlif yerlərində, Ege bölgəsində (Sard, Afrodisias, Milet, Foça və s.), Bursa və Ankara ətrafında, Cənub-Şərqi Anadolu bölgəsində qədim yəhudi məskənlərinin qalıqları aşkar edilmişdir. İmperator Oktavian Avqust tərəfindən Kiçik Asiya yəhudilərinə verilən hüquqlar Ankara ətrafında tapılan tunc sütunun üzərində yazılmışdır.

Roma və Bizans imperiyası dövrü

Tövrata görə Nuhun gəmisi Ağrı dağının zirvəsinə endi. Əhdi-Cədiyə görə, Anadoludakı yəhudi əhalisi coğrafiyanın hər tərəfinə yayılmışdılar: İkoniumda (Konya) sinaqoq (Həvarilərin işləri 14:1) və Efesdə sinaqoq var idi (Həvarilərin işləri 19:1). Qalatiyalılara məktublarda Anadoluda yaşayan yəhudilərin olduğu bildirilir. Konkret dəlillərə görə, e.ə.IV əsrdə xüsusilə Manisada yəhudilərin olduğu məlumdur.

Sonrakı dövrdə Roma və Bizans imperiyalarının Anadoludakı ərazilərində əhəmiyyətli dərəcədə yunandilli yəhudi əhalisi var idi. Bu əhali cəmiyyətə yaxşı inteqrasiya olunmuşdu və müəyyən hüquqi müdafiələrdən istifadə edirdilər. Bizans imperatorlarının cəhdlərinə baxmayaraq, dövrün yəhudi əhalisi dinlərini dəyişdirmədilər.. Bizans döneminde Anadolu’da yaşayan Yahudilerin durumları, tarihçiler tarafından hâlâ araştırılmakta. Bizans dövründə Anadoluda yaşayan yəhudilərin vəziyyəti hələ də tarixçilər tərəfindən araşdırılır. Bəzi dəlillərə baxmayaraq, Bizans imperiyasının sərhədlərində yaşayan yəhudilərin Qərbi Avropadakı yəhudilərdən daha yaxşı vəziyyətdə olduqlarına inanılır.

Osmanlı imperiyası dövrü

Osmanlı idarəsi ilə ilk əlaqəsi olan Bursadakı ilk sinaqoq Etz Ha-Hayim (Həyat Ağacı) 1324-cü ildə Osmanlı idarəsinə keçdi. Sinaqoq bu gün də fəaliyyətdədir, lakin Bursadakı yəhudilərin sayı 140-a qədər azalıb. Osmanlı imperiyasında yəhudilərin vəziyyəti Sultanın ixtiyarından asılı idi. Məsələn, III Murad qeyri-müsəlmanların itaətkar olmasını və səfalət içində yaşamasını istəyirdi. Onlara məscidlərin və hündür binaların yaxınlığında yaşamaq, qul saxlamaq qadağası qoyulmuşdu. Amma digər sultanlar daha tolerant idilər. Türk hakimiyyəti altında ilk böyük hadisə imperatorun Konstantinopolu ilhaq etməsi oldu. Sultan II Mehmed Konstantinopolu ələ keçirdikdən sonra şəhər dağılmış vəziyyətdə idi. 1204-cü ildə səlibçilərin çoxsaylı mühasirələri və istilaları, 1347-ci ildə Qara ölümlə birgə şəhər əvvəlki şöhrətinin kölgəsi kimi idi. Mehmed şəhəri paytaxt etmək istədiyi üçün şəhəri yenidən qurmaq qərarına gəldi və buna nail olmaq üçün imperiyanın hər yerindən müsəlman, xristian və yəhudilərin yeni paytaxta gəlmələri haqqında əmr verdi. Bir neçə ay ərzində Balkanlar (Romaniotlar) və Anadoludan çoxlu yəhudi Konstantinopolda məskunlaşdı. Onlar şəhərin ümumi əhalisinin 10%-ni təşkil edirdilər. Yeni üzvlər cəmiyyətin inkişafına xeyli təsir göstərmişdilər. 1421-1453-cü illər arasında Aşkenazi yəhudilərinin Osmanlı imperatorluğuna köçməsi ilə yerli yəhudi əhalinin sayı artdı. Bu Aşkenazi yəhudiləri arasında fransız əsilli, alman əsilli ravvin İsaq Sərfati də (ivrit dili צרפתי – Sarfati, fransız) var idi. Sərfati Ədirnənin baş ravvini olduqdan sonra Avropadakı yəhudilərə məktublar yazıb, onları Osmanlı imperatorluğuna yaşamağa dəvət etdi.

Yəhudilərin Anadoluya köçünün ən sıx olduğu dövr II Mehmeddən sonra gələn II Bəyazid (1481-1512) dövrünə təsadüf edib. İspaniya və Portuqaliyadan qovulan yəhudilər Sultanın rəsmi dəvəti ilə imperatorluqda məskunlaşdılar. 1492-ci ildə yəhudi-türk münasibətlərində əsas məqamlardan biri baş verdi. 1492-ci ildə yəhudi-türk münasibətlərində əsas məqamlardan biri baş verdi. İspaniyadakı inkvizisiyadan qaçan 150.000 yəhudinin çoxu Osmanlı imperiyasında məskunlaşdı. Bu hadisə şəhər əhalisinin yenidən qurulması üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi, çünki Səlib yürüşləri zamanı və Qara ölüm səbəbindən əhalinin sayı 70.000-ə yaxın idi. Səfərad yəhudilərinin bəziləri də Salonikidə məskunlaşdılar. Gələn yəhudilərin Osmanlı imperiyasına çox böyük faydası oldu. Müsəlman türklər kommersiya təşəbbüsləri ilə o qədər də maraqlanmırdıqları üçün təbii olaraq ticarət işlərini azlıq qruplarının ixtiyarına buraxırdılar. Bundan əlavə, müsəlman türklər xristianlara etibar etmədikləri üçün alış-verişdə yəhudilərə üstünlük verirdilər. İspan yəhudilərinə imperiyanın zəngin şəhərlərində yaşamağa icazə verilirdi. Onlar daha çox Avropa şəhərlərinə (İstanbul, Sarayevo, Saloniki kimi), Qərbi və Şimali Anadolu şəhərlərinə (Bursa, Aydın, Tokat və Amasya) və Aralıq dənizi sahilindəki şəhərlərə (Qüds, Dəməşq və Misir) üstünlük verirdilər.

İzmir uzun müddət ispan yəhudiləri tərəfindən yaşayış yeri kimi istifadə edilməmişdir. Qüdsdəki yəhudi əhalisi 1488-ci ildəki 70 ailə artıq XVI əsrin əvvəllərində 1500-ə qədər artmışdı. Dəməşqdə 500 ailədən ibarət camaat var idi. İstanbulda isə 30 min yəhudi və 44 sinaqoq var idi. Bəyazid yəhudilərin Haliç sahilində yaşamasına icazə verdi. Misirin Qahirə şəhəri də öz qapılarını çoxlu sayda sürgün edilmiş yəhudiyə açdı. Salonikidə yəhudilər digər millətlərdən, dinlərdən və hətta ilkin yerli əhalidən çox idi və Saloniki Səfərad yəhudilərinin mərkəzinə çevrilmişdi. Onların Osmanlı imperiyası himayəsindəki vəziyyətləri hər nə qədər şişirdilmiş olsa da, yəhudilərin tolerantlıqla yaşadığını inkar etmək olmaz. Millət sistemində yəhudilər digər xalqlarla (pravoslav milləti, erməni milləti və s.) öz dinləri ilə tanınan bir icma kimi yaşamışlar. Yəhudilərin işə götürülməsində heç bir məhdudiyyət yox idi. Digər qeyri-müsəlmanlar kimi, yəhudilər də xərac (vergi) ödəməli idilər və digər qeyri-müsəlmanlar kimi onların geyiminə, at sürməsinə, orduya getməsinə müəyyən məhdudiyyətlər qoyulsa da, bəzən bu cür qadağalar və məhdudiyyətlər diqqətdən kənarda qalırdı.

Klassik Osmanlı dövründə (1300-1600) yəhudilər imperiyanın digər icmaları ilə birlikdə onlar da zəngin idilər. Digər Osmanlı ünsürlərini də nəzərə alan yəhudilər ticarət, diplomatiya və digər mühüm qurumlarda hakimiyyətə sahib idilər. Ərəblərlə yəhudilər arasında çox problem yox idi, lakin yəhudilərin özləri arasında birlik problemi var idi. Onlar Osmanlı imperatorluğuna bir çox fərqli yerlərdən öz adət-ənənələrini, fikir və mədəniyyətləri ilə gəldilər və gətirdiklərinə inadla bağlı qaldılar və fərqli icmalar yaratdılar.

Türkiyədə yəhudilərin tarixi XVIII-XIX əsrlərdə təsirini və gücünü itirmiş bir xronologiyaya çevrildi. Ticarətdə güclü mövqelərini yunanlara məğlub oldular.

Türkiyə Cümhuriyyəti dövrü

XX əsrin əvvəllərində Osmanlı imperiyasında yəhudilərin sayı 200000-ə çatmışdı. 1829-1913-cü illər arasında yeni xristian Balkan dövlətlərinin itirdikləri torpaqlar bu rəqəmə təsir etdi. Türkiyənin XX əsrdəki problemli tarixi və 1923-cü ildən sonra imperiyadan müasir qərb milli dövlətinə çevrilməsi qalan azlıqların əhalisinə mənfi təsir göstərdi.

Yeni qurulan Türkiyə Cümhuriyyətində Osmanlı imperiyasının yarı muxtar daxildən təşkil olunmuş azlıq sistemi mövcud deyildi. Azlıq olub-olmamasından asılı olmayaraq, insanlar dinindən, dilindən, irqindən asılı olmayaraq birbaşa dövlətə bağlıdırlar. Bu vəziyyət qarşısında yəhudilərin muxtariyyəti yox idi və qanun qarşısında yəhudi türkləri ilə müsəlman türkləri ayırd edilmirdi. Cümhuriyyətə keçid dövründə ortaya çıxan çətin mərhələlərdə türk yəhudiləri millətçilik anlayışının qarşısında deyil, yanında yer aldılar. Yeni qurulan bu dövləti türkləşdirmək cəhdləri dil çatışmazlığı olan azlıqlar üçün çətinliklər yaradırdı. Tədqiqatçı Mücahit Düzgünün fikrincə, bu, yəhudilərə qarşı sanksiya deyil, dövlətin yaradılması zamanı atılan zəruri addım idi. Dilin olmaması yəhudilərin siyasi və ictimai həyatına mane olacağı üçün yəhudi ziyalıları türkcənin yəhudi icmasında yayılması üçün səy göstərmiş, dərnəklər qurmuşdular. Yeni qurulan bu dövlətdə yəhudilərdə görülən xüsusiyyətlərdən biri də Atatürkə bağlılıqlarıdır. Türk yəhudisi olan məşhur yazıçı və siyasətçi Avram Qalanti məqalələrinin birində deyir:

Mustafa Kamaldan ilham alan boynu bükük məmləkətlər əsl müstəqilliklərinə nail olacaqlar və bir milyard insan bu fövqəlbəşər türkün komandanlıq etdiyi türk ordusuna bu fürsəti verdiyi üçün baş əyəcəkdir...Mustafa Kamal keçmişin və indinin ən böyük insanıdır. Avram Qalanti

Türk yəhudiləri 1922-1923-cü illər müharibələrində həmişə türklərə sadiq qalıblar. Yəhudi ziyalılarından David Fresko yəhudiləri daha da yaxşı vətəndaş olmağa və Türkiyəyə sədaqətlərini hər zaman davam etdirməyə dəvət edib:

Yəhudilər dörd əsrdir ki, Türkiyədə yaşayırlar. Bu uzun illər ərzində onlar din azadlıq, ədalət və tolerantlıq tapdılar. Bizim arzumuz müqəddəs və sevimli Vətənimizin hər sahədə tərəqqisini görməkdir. Biz öz Vətənimizə ürəkdən bağlıyıq. Heç bir mənfi niyyəyimiz yoxdur. Dinimiz bunu əmr edir. (Yəhudiliyin əsas prinsiplərindən biri: “Yaşadığım ölkənin qanunları mənim qanunlarımdır”). Biz bu yeni açılan dövrdəki hadisələrlə məşğul olmalıyıq ki, üzərimizə düşən vəzifələri yerinə yetirək. Çünki biz bu ölkənin övladlarıyıq. David Fresko

1920-ci illərin əvvəllərində dövlətlə yəhudilər arasında sevgi və sədaqət qarşılıqlı idi; Cenevrə yəhudilərinin İsmət İnönü və türk heyətinin şərəfinə təşkil etdiyi ziyafətdə İnönü türk yəhudilərinin asayişi, işi, tərəqqini sevdiklərini bildirib.Lozanna müqaviləsi imzalanıb azlıqlara yeni hüquqlar verilərkən yəhudi icmaları bu cür hüquqların Türkiyə dövlətinin haqqaniyyətinə zidd olacağına qərar verdilər və bu hüquqlardan imtina etdilər. Professor Mişon Ventura və hüquqşünas Kalev Qabay məsələnin hüquqi tərəflərini araşdırıb bu qərarı verdikdən sonra yəhudilərin bu cürə yanaşmasını İsmət Paşaya açıqladılar. İsmət Paşa da öz növbəsində məmnunluğunu bildirdi.

1933-cü ildə nasist Almaniyası ari olmayan dövlət qulluqçularının məcburi işdən çıxarılması haqqında qanun qəbul etdi. Bu qanunla yəhudi alimlər də işlərindən qovuldular. Albert Eynşteynin başçılıq etdiyi işsiz alimlər İsveçrədə birlik yaratdılar. Dərnəyin sözçüsü professor Şvarts Türkiyənin Milli Təhsil naziri ilə görüşüb və 34 yəhudi alimini Türkiyənin bir sıra universitetlərində, xüsusən də İstanbul Universitetində işlə təmin edə bilib.

1942-ci il Sərvət vergisi nəzəri cəhətdən bütün varlı türkləri əhatə etsə də, onun təsiri ən çox müsəlman olmayanlarda büruzə verdi. Sərvət vergisi hələ də Türkiyədə qeyri-müsəlmanlar arasında böyük fəlakət kimi tanınır və yəhudi icmasının sayına mənfi təsir göstərib. Vergi ödəyə bilməyən xeyli insan əmək düşərgələrinə göndərildi. Təxminən 30.000 yəhudi mühacirət etdi. Verginin, azlıqların iqtisadi gücünü hədəf aldığı düşünülürdü.

Yəhudilər 1922-1927-ci illərdə mətbuatda

1922-1927-ci illər arasında 5 il davam edəcək antisemit kampaniyaları başladı. Bu vəziyyət türk liderlərinin yəhudilərin lehinə dedikləri ilə tarazlaşdırılırdı. Təsvir-i Efkar qəzetində Əbuzziya Tevfikin İzmir baş ravvini Ribi Moşe ilə istehzalı görüşü antisemitizm kampaniyasının başlanğıcı oldu. Bu kampaniya İrəli qəzetinin “Qanımızı əmənlər” baş məqaləsində yəhudiləri ikiüzlülükdə ittiham etməklə davam etdi. Baş ravvinin vəkili Ribi Becerano o dövrdə İstanbul Hərbi valisi Refet Paşanı ziyarət edərək, “İrəli” qəzetinin bir nüsxəsini verib onun bu məsələyə müdaxiləsini xahiş edib. 1923-cü ilin fevralında “Qaragöz” yumor jurnalında yəhudilər ələ salınaraq, dərgidə alçaldıcı ifadələrə yer verildi. Ədirnənin “Paşaeli” qəzeti müsəlmanları istismar edən, hiylə ilə ticarət edən yəhudilərdən bəhs edirdi.

1927-1933-cü illər arasında

Yeni qurulan Türkiyə Cümhuriyyətində rejimin möhkəmlənməsi ilə cəmiyyət dincliyə qovuşdu. 1927-ci ilə qədər yəhudiləri təhlükə olaraq görən mətbuat bundan sonra azlıqları zərərsiz görməyə başladı. Bu dövrdə yəhudilər də vətəndaşlıq hüquqlarından daha çox faydalandılar:

• Elza Nineqo hadisəsindən sonra qüvvəyə minən yəhudilərin sərbəst hərəkətinə qoyulan qadağa aradan qaldırıldı.
• Yəhudi uşaqlarının türk məktəblərinə getməsinə icazə verildi.
• Digər türk məktəbləri kimi Trakyadakı yəhudi məktəblərinə də dövlət büdcəsindən yardım edildi.
• Sami Ginzbörq hadisəsi nəticəsində məhkəmə Sami Ginzbörqü təqsirsiz bilib, onun vətənpərvər olduğuna qərar verərək, onu namizəd göstərdi.
• “Türklüyü təhqir etmək” ittihamı ilə mühakimə olunan 3 yəhudi gəncə bəraət verildi.
• Qalatada yəhudi əhalisinin artması ilə Neve Şalom sinaqoqunun tikintisinə başlanıldı.

İkinci Dünya müharibəsi dövrü

1930-1940-cı illərdə Türkiyə nasist zülmündən qaçan avropalı yəhudilərin qapısına çevrildi.İkinci Dünya müharibəsi zamanı Türkiyə tərəfsiz qalmasına və alman yəhudilərinə viza qadağası qoyulmasına baxmayaraq, türk diplomatları (Nejdət Kent, Namık Kamal Yolqa, Səlahəttin Ülkümən və Behiç Erkin) ayrı-ayrılıqda çox çalışdılar və yəhudiləri Holokostdan xilas etmək üçün əllərindən gələni etdilər.Stenford Şou Türkiyənin 100 min yəhudini xilas etdiyini iddia edir. Tarixçi Rıfat Bali Türkiyənin 15 min yəhudini, İsrailli Balkanlar və Yaxın Şərq üzrə ekspert Tuvia Frilinq isə Türkiyənin 20 min yəhudini xilas etdiyini iddia edir. Rıfat Balinin sözlərinə görə,“Struma” gəmisinin bütün heyəti və göyərtəsindəki yəhudilərlə birlikdə batmasına görə məsuliyyəti Türkiyə daşıyır. Buna səbəb yəhudi qaçqınların Türkiyə sərhədlərinə enişinə icazə verilməməsi olub. Rubenşteyn məsələni bir addım da irəli apararaq, ingilislərin Fələstinə daha çox yəhudi gəlməsinin qarşısını almaq istədikləri üçün türklərə təzyiq etdiyini bildirirdi.

Trakya hadisələri

Avropanın hər ölkəsində olduğu kimi, antisemitizmlə birlikdə faşizm dalğası da yayılaraq Türkiyədə öz tərəfdarlarını toplamışdı. Bunun ən konkret nümunələrindən biri 1934-cü il Trakya hadisələridir.

Türkiyədə təkpartiyalılıq dövrünə təsadüf edən bu prosesdə böyük qəzetlər nasizmə qarşı çıxsa da, bəziləri az da olsa, nasizmə rəğbətlə baxırdı. Türkiyədə nasizmin ən önəmli rəğbətçilərindən biri Cevat Rıfat Atilhan idi. Turançı Atilhan Birinci Dünya müharibəsi zamanı Sinay cəbhəsində yüzlərlə yəhudi casusunu əsir götürdüyünü, onlarla casusunu da öz əli ilə asdığını iddia etmişdir. "Anadolu'" jurnalını nəşr etdirərək, antisemitizm yaymağa çalışırdı. Atilhan güc tətbiq etmə və qorxutma üsullarını bir neçə ay qonağı olduğu nasist Yulius Ştrayxerdən öyrənmişdi. Nasistlər onu “Herr Mayor” adlandırırdılar.

O, İstanbulda "Milli İnqilab" jurnalını nəşr etdirməyə başladı. Bu jurnalla Türkiyə tarixində ilk dəfə olaraq bir yayım təşkilatı antisemit olduğunu etiraf etdi. Jurnalda Nihal Atsız kimi məşhur pantürkistlər var idi. "Milli İnqilab" jurnalının bir çox səhifələri türk yəhudilərinə həsr olunmuşdu.

“Xəbər” qəzetindən Vala Nurəddin və “Vaxt” qəzetindən Mehmed Asım məqalələrində Milli İnqilaba və antisemitizmə etiraz edərək, yəhudilərin türk mədəniyyətinə inteqrasiyası və onların xidmətlərindən bəhrələnmələri lazım olduğunu müdafiə edirdilər.

Nihal Atsızın “Orhun” jurnalında yəhudilərə qarşı xəbərdarlıq yazısında:

Yəhudi adlı məxluqu dünyada yəhudidən və südü xarab olanlardan başqa heç kim sevməz. Çünki bəşəriyyət həmişə gücə, qəhrəmanlığa, xeyirxahlığa pərəstiş etsə də, yəhudi zillət, qorxaqlıq, pislik və həyasızlıq nümunəsi olmuşdur. Dilimizdəki “yəhudi kimi”, “cütcülük etmə”, “cüt bazarı”, “yəhudidən yumurta alan sarısını tapa bilməz” kimi sözlər irqimizin bu alçaq millətə verdiyi dəyəri göstərir. Hətta Almaniyadan qovulan yəhudiləri qəbul edən qonaqpərvər Fransada belə, o ölkədə olmuş dostlarımız deyirlər ki, yəhudilər haqqında ən sadə iltifat “murdar yəhudilər” ifadəsidir.. ...Yəhudiləri türkləşdirmək üçün cəmiyyətlər quraraq bizi aldatmaqdansa, namuslu türk təbəəsi olaraq qalmalıdırlar. Çünki onların türk olacağına heç vaxt ümid etmirik, istəmirik də. Ocağa nə qədər palçıq qoyulsa, dəmir olmaz, yəhudi nə qədər çalışsa da türk ola bilməz. Türk olmaq imtiyazdır, hər adama, xüsusən də yəhudi kimilərinə verilmir. Onlara xəbərdarlıq belədir: Qoy öz yerlərini bilsinlər. Sonra qəzəblənsək, almanlar kimi yəhudilər nəinki xəbərdarlıq edərik, əksinə daha da irəli gedib onları qorxudarıq. Atalarımızın dediyi kimi, yəhudini öldürməkdənsə, qorxutmaq lazımdır. Nihat Atsız

Bu cür antisemit yazıların qarşısını almaq üçün yəhudi nümayəndə heyəti 23 may 1934-cü ildə baş nazirə müraciət edərək kömək istədi. Ərizə iki gün sonra Baş nazirin müşaviri tərəfindən qəbul edildi, daha sonra Daxili İşlər Nazirliyinə, Ədliyyə Nazirliyinə və nəhayət Mətbuat Müdirliyinə verildi. Bir sözlə, bürokratiyada ilişib qaldı.

Eyni dövrdə Məcburi Məskunlaşma qanunu da qəbul edildi. Bu qanun əhalinin bəzi təbəqələrini miqrasiya etməyə və ya müəyyən yerlərdə yaşamamağa məcbur edirdi. Daha çox Şərqi və Cənub-Şərqi Anadolu üçün hazırlanan bu qanundan Trakyalılar yəhudilərə qarşı istifadə edirdilər. İsmət Paşanın adının arxasında gizlənilərək aparılan təbliğatda “Hökumət və İsmət Paşa bütün Trakya yəhudilərinin İstanbula sürgün edilməsini istəyir” deyilirdi.

Çanaqqalada yəhudilərə qarşı iqtisadi boykotun həddi aşınca fiziki hücuma çevrildi. Talan, döyülmə, zorlama, imzasız təhdid məktublarının göndərilməsi halları da olurdu. Bu zaman Kırklareli valisi məzuniyyətdə idi və Çanaqqalada baş verən hadisə bu şəhərdə də yaşandı. Kırklarelidən qaçan yəhudilərin bir qismi Ədirnəyə çatanda hadisənin ciddiliyini anlayan Ədirnəli yəhudilər mallarını tərk edərək İstanbula qaçdılar. Hadisələrin Ədirnə, Təkirdağ, Kırklareli, Çanaqqala, Uzun körpü, Silivri, Babaeski, Lüləburqaz, Çorlu və Lapsekidə eyni gündə başlaması bu işin bir neçə talançının işi olmadığı anlamına gəlirdi. Bu hadisələrdən sonra Trakyada yəhudilərin sayı azaldı, əksəriyyəti İstanbula, bir qismi isə xaricə qaçdı.

İkinci Dünya müharibəsinə girməzdən əvvəl türk yəhudilərinin vəziyyəti

• 1934: Hər kəsin bir soyadı olmasını vacib görən Soyad Qanunu qüvvəyə mindi. Bir çox azlığın türk soyadlarını götürdü; məsələn, yəhudi şairi Abraham Naon öz adını İbrahim Nom, jurnalist və filosof Moiz Kohen isə Munis Tekinalp olaraq dəyişdirdi.
• 1935: Yəhudilər Türkiyə Böyük Millət Məclisinə namizədliklərini verə bilərdilər. Dr. Abravya Marmaraes və İbrahim Nom liberal baxışları ilə Türkiyə Böyük Millət Məclisinə daxil ola biliblər.
• 1936: Cəmiyyətlər Qanunu yəhudi qurumlarının işini məhdudlaşdırdı və buna görə də bəzi yəhudi qurumları bağlanmağa məcbur oldu.
• 1938: Millət vəkili Səbri Toprak Fələstin və Avropadan Türkiyəyə yəhudi köçünün məhdudlaşdırılmasını və azlıqların türkcədən başqa bir dildən istifadə etmələrini, adlarını türk adları ilə dəyişdirmələrini və dinlərini İslama çevirmələrini qadağan etməyi təklif etdi. Bu qanun layihələri parlamentin digər üzvləri tərəfindən rədd edildi.

“Ulus” qəzetinin 26 yanvar 1938-ci il tarixli xəbərində Cəlal Bayarın Yalovaya səfəri zamanı dediyi sözlər:

Ölkəmizdə yəhudi məsələsi yoxdur. Heç bir azlıq problemi yoxdur. Biz kənar təsirlər altında saxta yəhudi problemi yaratmaq fikrində deyilik. Xarici cərəyanların bizə təsir etməsinə imkan verməyəcəyik. Cəlal Bayar

İkinci Dünya müharibəsi zamanı və sonrasında türk yəhudiləri

1940-cı illərin əvvəllərində əcnəbilərin Türkiyəyə girişinə məhdudiyyətlər qoyulsa da, Türkiyə qapılarını yəhudi qaçqınlarının üzünə açıq saxladı. 1942-ci ildə valyutanın dəyərini itirdiyi və iqtisadiyyatın zəiflədiyi bir vaxtda Sərvət vergisi qəbul edildi. Yəhudiləri dərindən yaralayan bu durum nəticəsin də, bəziləri ölkəni tərk etmək məcburiyyətində qaldılar.

İkinci Dünya müharibəsi illərində Nasist Almaniyası ilə çox yaxşı münasibətlər quran Türkiyədə ən çox təşvişə düşən məhz yəhudilər idi. Amma Türkiyənin II Dünya müharibəsində bitərəflik qərarından sonra türk yəhudilərinin vəziyyəti bir qədər də olsa yüngülləşdi. 1944-cü ildə Reyxin dağılmaq ərəfəsində olması, Türkiyəyə Balkan yəhudilərinə yardımının açıq və kütləvi olmasına imkan yaratdı. Minlərlə yəhudinin Avropadan xilas olunaraq, Fələstinə gəlməsinə şərait yaradıldı.

Əvvəllər dini və irqi şərtlər axtaran Türkiyə Hərbi Akademiyaları bu şərtləri qaldırdıqlarını elan etdikdə iki yəhudi gənc Hərbi Akademiyaya daxil olmaq üçün müraciət etdi. Bu xəbərə sevincini gizlətməyən Orxan Seyfi Orxon:

Hərbi Akademiyaya daxil olmaq istəyini bildurmək türklüyü, türk mədəniyyəti və türk vətənini canından çox sevmək və qucaqlamaq deməkdir...Mən bu iki yəhudi vətəndaşını qılınclarını vətən yolunda parıldadan, illərdir biri-birindən ayrı düşmüş bir toplumu qalib addımlarla milli birliyə doğru aparan türk zabitləri kimi görürəm. Orxan Seyfi Orxon

Trakya hadisələri və Sərvət vergisi ilə sarsılan yəhudilərin dövlətə inamı, antisemitizmin 1946-cı ildə CHP-nin yeni Baş naziri Rəcəb Pekərin "XX əsrin rüsvayçılığıdır!" deməsi ilə yenidən güclənməyə başladı.

1947-ci ildə Urfanın Kəndirli məhəlləsində yaşayan 7 nəfərlik yəhudi ailəsinin ölümü nəticəsində törədilən qırğına görə yəhudi icması məsul görülürdü. Burada yaşayan bütün yəhudi kişilər həbs edilərək 3 ildən sonra, sərbəst buraxıldı. Bu müddət ərzində ictimaiyyət yəhudiləri boykot etdi. Bu hadisədən sonra şəhərdə yəhudilərin sayı azaldı.

1948-ci ildə İsrail dövlətinin qurulması ilə başlayan 1948-ci il Ərəb-İsrail müharibəsindən sonra Türkiyə hökumətinin bitərəf qalmasına baxmayaraq, ictimaiyyət və mətbuat ərəblərin tərəfini tutdu. “Bomba”, “Dava”, “Davar” kimi satirik jurnallar ilə yanaşı, “Səhnə” və “Milli İnqilab” qəzetləri də İsraillə türk yəhudiləri arasında fərq qoymadan müharibənin gedişatını birtərəfli, həqiqətdən uzaq və yəhudiləri alçaldıcı şəkildə təqdim edirdi.

Ərəb-İsrail müharibəsinin sona çatması ilə 4000 yəhudi İsrailə köç etdi. Bunun üzərinə Həsən Saka hökuməti yəhudilərin Türkiyədən çıxışına qadağa qoysa da, sonradan bu qadağa aradan qaldırıldı. Türk yəhudisi Dr. Əli Saul, Demokrat İzmir qəzetində İsrailə köçən yəhudilərin türk təbliğatçısı olacağını və Türkiyənin də bundan faydalanacağını qeyd etdi.

1949-cu ildə Şəmsəddin Günaltay İsrailə birbaşa tranzit qadağasını ləğv etdi. XX əsrin əvvəllərində Türkiyədə iki yüz min yəhudi var idisə, 1950-ci illərdə bu rəqəm qırx minə qədər enmişdi.

Türkiyədən İsrailə immiqrasiya

Türkiyə Cümhuriyyəti qurulanda İsrailə immiqrasiya yəhudilər arasında o qədər də populyar deyildi, Fələstinə isə immiqrasiya çox az idi. Türkiyə Cümhuriyyəti qurulanda İsrailə immiqrasiya yəhudilər arasında o qədər də populyar deyildi, Fələstinə isə immiqrasiya çox az idi. 1934-cü ildə Trakyada baş verən zorakılıq Fələstinə immiqrasiyanı xeyli artırdı. Hesablamalara görə, 1934-cü ildə Türkiyədən Fələstinə 521, 1935-ci ildə isə 1445 yəhudi köç etmişdi. Sərvət vergisi 1943-1944-cü illər arasında 4000 yəhudinin Fələstinə köç etməsinə səbəb oldu.. Türkiyədəki yəhudilər İsrail dövlətinin qurulmasını dəstəklədilər. 1948-ci ildə İsrail dövlətinin qurulması ilə Türkiyədən immiqrasiya xeyli artdı. Bu köçlər digər məcburi köçlərdən fərqli idi, çünki yəhudilər könüllü olaraq İsrailə köç etmişdilər. 1948-ci ilin noyabrında Türkiyə ərəblərin təzyiqi ilə mühacirət hüququnu ləğv etdiyi üçün İsrailə immiqrasiya dayandırıldı. Amma İsrail dövləti Türkiyə tərəfindən tanındıqdan sonra bu qadağa götürüldü və immiqrasiya davam etdi. 1951-ci ildən sonra Türkiyədən immiqrasiya azalsa da, bu günə qədər heç dayanmayıb. 1950-ci illərin ortalarında İsrailə köçənlərin 10%-i Türkiyəyə qayıtdı. Ümumiyyətlə, türk yəhudiləri İsraildəkilərə qarışsalar da, türk mədəniyyətini və Türkiyə ilə əlaqələrini qoruyub saxladılar. Onlar, həmçinin möhkəm İsrail-Türkiyə münasibətlərinin tərəfdarıdırlar.

Demokrat partiyası dövrü

6-7 sentyabr hadisələri yunanları hədəfə alsa da, İstanbulun yəhudi və erməni icmaları da bu hədəfdən kənarda qalmadı. Zərər əsasən onların əmlakına dəydi (yəhudilərə, ermənilərə və yunanlara məxsus 4000 mağaza və 1000 ev dağıdıldı). Hadisələr azlıqları böyük ziyan vurdu və ölkənin hər yerindən 10.000 yəhudi Türkiyəni tərk etdi.

Bu gün

Yerusəlim Yəhudi Universitetinin məlumatına görə, Türkiyədə 15 minə yaxın yəhudi yaşayır. Dünya Yəhudi Konqresinin 2010-cu il məlumatlarına görə, Türkiyədə 23.000-ə yaxın yəhudi yaşayırdı. Türkiyədə yəhudilərin 95%-i İstanbulda, 2500-ə yaxın yəhudi İzmirdə, daha kiçik qruplar isə Adana, Ankara, Bursa, Çanaqqala, İskəndərun və Kırklarelidə yaşayır. Səfərad yəhudiləri Türkiyədəki yəhudilərin 96%-ni, qalanları isə əsasən Aşkenazi yəhudiləridir. Türk yəhudiləri qanuni olaraq baş ravvin tərəfindən təmsil olunur. Roş Bet Din və üç ravvin tərəfindən yaradılmış dini şura ravvin İsaaq Halevaya kömək edir. Yəhudi icmasının dünyəvi işlərinə cavabdeh olan 35 məsləhətçi var və 14 nəfərdən ibarət komitə gündəlik işlərlə məşğul olur. 2001-ci ildə 500-cü ildönümü Fondunun Türkiyə yəhudiləri muzeyini yaradılıb. 500-cü ildönümü Fondu 1982-ci ildə 113 yəhudi və müsəlman türk vətəndaşı tərəfindən Səfərad yəhudilərinin Osmanlı imperiyasına gəlişinin 500-cü ildönümünü qeyd edən bir fonddur..

Türkiyədə antisemitizm

Populist antisemitizm Osmanlı imperiyasında Avropa ilə müqayisədə olduqca nadir idi. 1948-ci ildə İsrail dövlətinin qurulması ilə antisemitizmin artdığı görüldü. Antisemitizm tez-tez kitablarda, qəzetlərdə və jurnallarda görünür və onların əksəriyyəti əsasən islamçı fraksiyayalardan gəlir. Təl-Əviv Universitetinin tədqiqatçıları qeyd ediblər ki, kitab və jurnallardakı antisemitizm təhsilli insanların İsrail və yəhudilər haqqında təsəvvürlərinə mənfi təsir göstərib. Yəhudilərə qarşı zorakılıqlar arasında; 2003-cü ildə yəhudi diş həkimi yəhudi olduğu üçün öldürülməsi, 2009-cu ildə yəhudi tələbələrin sözlü hücuma məruz qalması və bir yəhudi əsgərə hücum edilməsi də var idi. İstanbuldakı Neve Şalom sinaqoquna üç dəfə hücum edilib. İlk hücumda 6 sentyabr 1986-cı ildə ərəb terrorçu 22 yəhudiyə silahlı hücum edib. Hücum fələstinli hərbçi Əbu Nidal tərəfindən həyata keçirilib. 1992-ci ildə Hizbullah tərəfindən bombardman edildi, lakin heç kim xəsarət almadı. 15 noyabr 2003-cü ildə Bet-İsrail və Neve Şalom sinaqoqlarına qarşı həyata keçirilən kamikadze hücumlarında hücum edənlər də daxil olmaqla 28 nəfər həlak olmuş, 300-dən çox insan yaralanmışdı.

Türkiyədəki yəhudilər ara-sıra olan zorakılıqlara baxmayaraq, Türkiyədə özlərini təhlükəsiz hiss edirlər. 2000-ci illərdə antisemitizmin artmasına baxmayaraq, İsrailə immiqrasiya nadir idi. 2008-ci ildə cəmi 112 yəhudi mühacirət edib, 2009-cu ildə isə bu rəqəm cəmi 250-yə qədər yüksəlib. Ancaq 2010-cu ildə Qəzzaya Yardım Donanmasına edilən müdaxilələrlə antisemitizm artdı və bu daha aydın şəkildə göstərildi. Müsəlmanlar yəhudi iş yerlərindən (xüsusilə də tekstil) heç nə almamağa qərar verdilər, nəticədə İsrailə immiqrasiya artdı. 2010-cu ilin sentyabrında yəhudi vətəndaşlarının sayı 23.000-dən 17.000-ə düşüb. Bəzi araşdırmalara görə, son illərdə yəhudilərin İsrailə köçmək istəyi 100% artıb..

Mətbuatda antisemitizm

Türkiyənin yazılı və vizual mediasında antisemit şərhlərə və müzakirələrə tez-tez rast gəlinir. Hrant Dink Fondunun 2017-ci il Mediada Nifrət nitqi və Ayrı-seçkilik nitqi hesabatına əsasən, milli və yerli mediada etnik, milli və dini nifrət nitqini özündə cəmləyən 5296 mətndən 1251-i (24%) yəhudiləri hədəf almışdır. Bu rəqəm 2018-ci ildə 4839 antisemit məqalədən 1133-nü təşkil edib və nisbət dəyişilməz qalıb (24%). Məlumatlara görə, milli mətbuatda “Yeni Akit” və “Milli Gazete”, yerli mətbuatda isə “Yeni Konya” və “İstiqlal” qəzetləri ən çox antisemit məzmun verən qəzetlər olub. Digər bir araşdırmaya görə, 2013-cü ildə mətbuatda dərc olunan antisemit xəbərlərin 58%-i şişirtmə, təhrifə, 33%-i söyüş, təhqir və təhqirlərə, 9%-i isə müharibə diskursuna və düşmənçiliyə söykənirdi.

2003-cü ildə Neve Şalom və Bet-İsrail sinaqoqlarına edilən hücumların səbəbkarlarından olan İlyas Kuncakın oğlu Nurullah Kuncakdan alınan müsahibədə və "Milliyət" qəzetində dərc olunan antisemit açıqlamalara görə və bu açıqlamaların sahibi Nurullah Kuncak, jurnalist Elif Korap və “Milliyet” qəzetinin keçmiş məsul redaktoru İstanbul Bağçılar Mətbuat prokurorluğu tərəfindən qəzetin direktoru Eren Güvener haqqında iddia qaldırılmışdır. İşin dövlət qurumundan açılması Türkiyə Cəza Məcəlləsinin nifrət əleyhinə çıxış kimi şərh olunacağına ümidlər yaradıb və mətbuatda “Türkiyə hüquq sistemində ilk antisemitizm davası” kimi yer almışdı. İşin dövlət müəssisəsindən açılması, Türk Cəza Qanununun nifrətə qarşı şərhinə ümidlər yaradıb və mətbuatda “Türkiyə hüquq sistemində ilk antisemitizm davası” kimi yer alıb.

2004-cü ildə “Vakit” qəzetindəki köşə yazısında Adolf Hitler tərəfdarı açıqlamalarını verən Əbdürrəhim Karakoç 2007-ci ildə yekunlaşan dava nəticəsində 1 il 3 ay həbs cəzasına məhkum edilib.

1835-ci ildən baş ravvinlər

Abraham Levi Paşa	1835–1839
Samuel Hayim	1839–1841
Moiz Fresko	1841–1854
Yacob Avigdor	1854–1870
Yakir Geron	1870–1872
Moses Halevi	1872–1909
Haim Nahum	1909–1920
Sabetay Levi	1920–1922
İsaq Ariel	1922–1926
Chaim Bejerano	1926–1931
Çaim İsaq Saki	1931–1940
Rafael Saban	1940–1960
David Asseo	1961–2002
İsaq Haleva	2002-günümüz

Həmçinin bax

• Türkiyə yəhudiləri muzeyi
• Aşkenazi yəhudiləri
• Səfərad yəhudiləri
• Ladino dili
• Yəhudilər
• İudaizm
• Osmanlı imperiyasındakı yəhudilərin tarixi
• Şalom (qəzet)
• İsrail–Türkiyə münasibətləri

İstinadlar

1. World Jewish Population, 2018 (PDF) (Hesabat). (#archive_missing_date) tarixində (PDF).
2. "Turkey Virtual Jewish History Tour - Jewish Virtual Library". jewishvirtuallibrary.org. (#archive_missing_date) tarixində .
3. "Why Jews in Terror-stricken Turkey Aren't Fleeing to Israel Yet". haaretz.com. (#archive_missing_date) tarixində .
4. Israel Central Bureau of Statistics - Estimated numbers of Turkish born Jews in Israel 2012-08-14 at the Wayback Machine  (ivr.)
5. Hiçyılmaz, Ergun; Altındal, Meral. Büyük sığınak : Türk Yahudilerinin 500 yıllık serüveninden sayfalar. İstanbul: Cep Kitapları. ISBN .
6. Josephus Flavius, Contra Apionem, 1-176
7. George Alexandrovič Ostrogorsky, History of the Byzantine State
8. For a sample of views, see J. Starr The Jews in the Byzantine Empire, 641–1204; S. Bowman, The Jews of Byzantium;, R. Jenkins Byzantium; Averil Cameron, "Byzantines and Jews: Recent Work on Early Byzantium", Byzantine and Modern Greek Studies 20
9. The Oxford History of Byzantium, C. Mango (ed.) (2002)
10. "International Jewish Cemetery Project – Turkey". 7 Haziran 2011 tarixində .
11. M. J. Akbar, "The shade of swords: jihad and the conflict between Islam and Christianity", 2003, (p. 89)
12. The Black Death 2008-07-09 at the Wayback Machine, Channel 4 – History.
13. Inalcik, Halil. “The Policy of Mehmed II toward the Greek Population of Istanbul and the Byzantine Buildings of the City.” Dumbarton Oaks Papers 23, (1969): 229–249.pg236
14. Avigdor Levy; The Jews of the Ottoman Empire, New Jersey, (1994)
15. "Arşivlenmiş kopya". 14 Kasım 2016 tarixində .
16. , "The Jews of Islam", New York (1984), ss. 135 – 136
17. H.Inalcik; The Ottoman Empire: The Classical Age 1300–1600, Phoenix Press, (2001)
18. B. Lewis, The Jews of Islam, PUP, (1987) 137–141
19. D. Quataert, The Ottoman Empire, 1700–1922, CUP, 2005
20. Mücahit Düzgün, Cumhuriyet'in İlanından İsrail'in Kuruluşuna Kadar Türkiye'deki Yahudiler
21. Çetin Yetkin, Türkiye'nin Devlet Yaşamında Yahudiler, Afa yayınları, İstanbul 1992 s.241
22. Avram Galanti, Türkler ve Yahudiler, Gözlem Yayınevi, İstanbul 1995 s.45
23. Davit Fresko, El Tyempo Gazetesi, Yeni Dönemin Eşiğinde, 27 Ekim 1922
24. Avner Levi, Türkiye Cumhuriyeti'nde Yahudiler, İletişim yayınları, İstanbul 1996
25. Moşe Sevilla-Şaron, Türkiye Yahudileri, İletişim yayınları, İstanbul 1993 s.101
26. Klaus-Derlev GROTHUSEN, 1933 Yılından Sonra Alman Bilim Adamlarının Türkiye'ye göçü, Belleten, sayi 180 T.T.K Ankara s.537
27. Faik Ökte, "The tragedy of the Turkish Capital Tax", Kent 1987
28. "A Jewish Voice for Turkish democracy". 9 Mart 2014 tarixində .
29. "David Ben-Gurion". Jewishmag.com. (#archive_missing_date) tarixində .
30. Mallet, Laurent-Olivier: La Turquie, les Turcs et les Juifs - Histoire, Représentations, Discours et Stratégies. Istanbul, Editions ISIS, 2008, 614p.[1] 2021-02-28 at the Wayback Machine
31. "Arşivlenmiş kopya". 28 Eylül 2017 tarixində .
32. "Journal of Turkish Weekly: Turkey and The Holocaust: Turkey's Role in Rescuing Turkish and European Jewry from Nazi Persecution, 1933-1945". (#archive_missing_date) tarixində .
33. Rıfat N. Bali, Bir Türkleştirme Serüveni (1923-1945): Cumhuriyet Yıllarında Türkiye Yahudileri, İletişim Yayınları, 2000, , pp. 346-352.  (türk.)
34. "Arşivlenmiş kopya". (#archive_missing_date) tarixində .
35. Rubinstein, The Myth of Rescue, London, 2002, p. 249, n. 13
36. "Arşivlenmiş kopya". 17 Ekim 2014 tarixində .
37. Zafer Toprak, 1934 Trakya Olaylarında C.H.F.'nin Sorumluluğu, Toplumsal Tarih Dergisi, sayı 34, s.19
38. Rıfat N. Bali, 1934 Trakya Olayları, Tarih ve Toplum Dergisi sayi 186 ve 187
39. Vakit gazetesi, Türkiye'de Antisemitizm var mıdır?, 20 Mayıs 1934
40. Orhun, MUSA'NIN NECİP(!) EVLATLARI BİLSİNLER Kİ sayı 7 s.139-140 1934
41. "Nihal Atsız sitesi". 28 Aralık 2009 tarixində .
42. Ulus Gazetesi, 26 Ocak 1938
43. Azınlıklar Nasıl Azınlık Oldu. Uluslararası Nefret Söylemi Konferansı (Türkçe). Agos. (#archive_missing_date) tarixində .
44. İlker Aytürk. "Aliya to Mandatory Palestine and Israel." Encyclopedia of Jews in the Islamic World. Executive Editor Norman A. Stillman. Brill Online , 2012. Reference. NEW YORK UNIVERSITY (NYU). 05 December 2012 <http://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopedia-of-jews-in-the-islamic-world/aliya-to-mandatory-palestine-and-israel-COM_0001450 2012-11-14 at the Wayback Machine>
45. Toktas, Sule. "Turkey’s Jews and Their Immigration to Israel." Middle Eastern Studies 42.3 (May 2006): 507. Print.
46. Toktas, Sule. "Turkey’s Jews and Their Immigration to Israel." Middle Eastern Studies 42.3 (May 2006): 508. Print.
47. Toktas, Sule. "Cultural Identity, Minority Position and Immigration: Turkey's Jewish Minority vs. Turkish-Jewish Immigrants in Israel." Middle Eastern Studies 44.3 (2008): 511-25. Print.
48. Toktas, Sule. "Turkey’s Jews and Their Immigration to Israel." Middle Eastern Studies 42.3 (May 2006): 513. Print.
49. Dilek Güven, Nationalismus, Sozialer Wandel und Minderheiten: Die Ausschreitungen gegen die Nichtmuslime der Tuerkei (6/7 September 1955), Universitaet Bochum, 2006
50. On the history of the Jews in Turkey from the multi-party period onward, see Rifat Bali, Model Citizens of the State: The Jews of Turkey during the Multi-Party Period. Lanham, MD: Fairleigh Dickinson University Press and Rowman & Littlefield Publishing Group, 2012.
51. "Chief Rabbinate of Turkey - Numbers: Total is estimated at around 23.000. The 25th community in size according to WJC data". (#archive_missing_date) tarixində .
52. "Arşivlenmiş kopya". 12 Aralık 2017 tarixində .
53. http://www.americanthinker.com/2009/02/turkeys_prime_minister_leads_h.html (#bare_url_missing_title). (#archive_missing_date) tarixində .
54. "Arşivlenmiş kopya". (#archive_missing_date) tarixində .
55. Helicke, James C. "Dozens killed as suicide bombers target Istanbul synagogues". Londra. (#archive_missing_date) tarixində .
56. Arsu, Sebnem; Filkins, Dexter. "20 in Istanbul Die in Bombings At Synagogues". 16 Kasım 2003. (#archive_missing_date) tarixində .
57. Reeves, Phil. "Mystery surrounds 'suicide' of Abu Nidal, once a ruthless killer and face of terror". Londra. (#archive_missing_date) tarixində .
58. "Bombings at Istanbul Synagogues Kill 23". 16 Kasım 2003. (#archive_missing_date) tarixində .
59. "İstanbul'daki saldırılarda yaralanan Celal Dilsiz hayatını kaybetti". (#archive_missing_date) tarixində .
60. "15 Kasım 2003 Tarihinde Meydana Gelen Sinagog Saldırıları İle İlgili Vali Muammer Güler in Yaptığı Basın Açıklaması". İstanbul Valiliği. (#archive_missing_date) tarixində .
61. "Arşivlenmiş kopya". (#archive_missing_date) tarixində .
62. "Arşivlenmiş kopya". (#archive_missing_date) tarixində .
63. "Arşivlenmiş kopya". (#archive_missing_date) tarixində .
64. "Arşivlenmiş kopya". (#archive_missing_date) tarixində .
65. http://www.salom.com.tr/haber-113455-ulusal_basinda_antisemitizm_hiz_kesmiyor.html (#bare_url_missing_title). (#archive_missing_date) tarixində .
66. Eryılmaz, Kadir; “Ulusal Basında Nefret Suçları 10 Yıl 10 Örnek” İstanbul: Yön Matbaası, 2010.
67. (PDF) https://hrantdink.org/attachments/article/2003/Medyada-Nefret-Soylemi-ve-Ayrimci-Soylem-2018.pdf (#bare_url_missing_title). (#archive_missing_date) tarixində (PDF).
68. "Arşivlenmiş kopya" (PDF). (#archive_missing_date) tarixində (PDF).
69. (PDF) http://www.multeci.org.tr/wp-content/uploads/2016/10/Nefret-Soylemi-ve-Nefret-Sucu-Paneli-Notlari-Izmir-14.06.2014.pdf (#bare_url_missing_title). (#archive_missing_date) tarixində (PDF).
70. https://www.hurriyet.com.tr/turk-hukuk-sisteminde-ilk-anti-semitizm-davasi-254526
71. https://t24.com.tr/haber/hitleri-oven-vakit-yazarina-ceza,58215 (#bare_url_missing_title). (#archive_missing_date) tarixində .
72. Hirschberg, Derovan (EJ2), p.246.

Xarici keçidlər

Vikianbarda Türkiyədə yəhudilərin tarixi ilə əlaqəli mediafayllar var.

•  (türk.)
•  (türk.)
• Neve Şalom sinaqoqu (İstanbul, Türkiyə) rəsmi sayt 2006-06-20 at the Wayback Machine  (türk.)
• qəzet 2008-12-11 at the Wayback Machine  (türk.)
• Osmanlı-Türk Səfərad Mədəniyyəti Araşdırma Mərkəzi 2020-09-30 at the Wayback Machine  (türk.)
• Türkiyə, Yəhudilər və Holokost  (türk.)
• İstanbulda yəhudi həyatı  (türk.)
• "Hayalet Evler: Türk-Yahudi Mimarisinden Örnekler", Beyaz Arif Akbas,Ekim 2012, YGY, isbn: 978-1480206502 2016-01-12 at the Wayback Machine