Qars və Naxçıvanda müsəlman üsyanları — Qars vilayəti ərazisində və keçmiş Rusiya İmperiyasının İrəvan quberniyasının Naxçıvan, Sürməli, Şərur, İrəvan qəzalarında bu ərazilərin Ermənistan Demokratik Respublikasının tərkibinə daxil edilməsinə qarşı müsəlmanların silahlı üsyanları. Üsyanlar türk milliyətçilərinin, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hakimiyyətinin dəstəyi ilə həyata keçirilmişdir. Üsyan İrəvan hökuməti tərəfindən yatırılmışdır.
Qars və Naxçıvanda müsəlman üsyanları | |||
---|---|---|---|
Azərbaycan-Ermənistan müharibəsi | |||
| |||
Tarix | 1 iyul 1919–28 iyul 1920 | ||
Yeri | Qars vilayəti, Naxçıvan, Sürməli, Şərur, İrəvan | ||
Nəticəsi | Üsyanın yatırılması | ||
Münaqişə tərəfləri | |||
| |||
Komandan(lar) | |||
| |||
Tərəflərin qüvvəsi | |||
| |||
Üsyanlardakı məqsədlərdən biri də Anadolu və Qafqazdakı türklər arasında pantürkist koridor yaratmaq idi. Üsyanlar ilki 1 iyul 1919-cu ildə başlamış və 1920-ci ilin 28 iyulunda bitmişdir.
Osmanlı ordusunun Cənubi Qafqazdan geri çəkilməsindən sonra yerli müsəlmanlar bu bölgələrin Ermənistana birləşdirilməsinə qarşı müqavimət göstərə bilmələri üçün silahlandırıldılar. 1919-cu ilin yazında Qafqazdakı Britaniya komandanı ermənilərə qurulmuş bu qurumları ortadan qaldırmağa yardım etdi. Lakin bir neçə ay sonra Anadoludan və Azərbaycandan göndərilmiş şəxslərin, yerli əhalinin qətiyyəti nəticəsində erməni administraisyası çökdü və bölgə tamamilə Azərbaycan türklərinin əlinə keçdi. Bu 1920-ci ilin yayında ermənilərin tam əks-hücuma keçməsinə qədər belə davam etdi.
Ermənilərin Naxçıvanı işğal etmək üçün göndərilmiş ordusu Azərbaycanı həmin ilin yazında işğal etmiş bolşevik ordusu tərəfindən durduruldu. Qars bölgəsi qısamüddətli erməni hakimiyyətinə tabe etdirilsə də, 1920-ci ilin sentyabrında Kazım Qarabəkir Paşanın başlatdığı hücum nəticəsində Ankara hökumətinin əlinə keçdi. Üsyanlar zamanı təşkil edilmiş müsəlman-türk ordusu tərəfindən məğlub edilmiş erməni ordusuna Qafqazın şimalında olan Anton Denikin silah-sursat göndərmişdi.
Zəmin
Oktyabr inqilabı və Cənubi Qafqazda rus hakimiyyətinin çökməsindən sonra, 4 iyun 1918-ci ildə imzalanmış Batum müqaviləsi ilə Ermənistan Osmanlı imperiyası qarşısında bəzi bölgələrə olan iddiasından əl çəkdi. Bu bölgələrə Qars, İrəvan quberniyasının qərb hissələri (Sürməli və Naxçıvan uyezdləri və ya müasir Naxçıvan və Türkiyənin İğdır ili) daxil idi.
Müharibədə Osmanlı imperiyasının məğlub ayrılması ilə imzalanmış Mudros atəşkəsinə görə Osmanlı ordusu keçmiş rus imperiyası torpaqlarından çıxmalı idi. Brest-Litovsk sülhü ilə Rusiyadan alınmış Qars və Batum oblastlarındakı Osmanlı ordusu Antanta dövlətləri nümayəndələrinin yerlərdəki vəziyyəti öyrənməsinə qədər geri çəkilməyə bilərdi. Özünün müstəqilliyini elan etmiş Cənubi Qafqaz dövlətlərinin gələcəyi qeyri-müəyyən olaraq qalmaqda idi. Birinci Dünya müharibəsində Mərkəz dövlətlərinin məğulb olmasına görə, əvvəllər imzalanmış Brets-Litovsk və Batum sülh müqavilələri qüvvədən düşmüş elan edilmişdi. Bundan istifadə edən Ermənistan və Gürcüstan Anadoludan torpaq qoparmaq istəyində idilər. Eyni zamanda, yeni yaranmış Ermənistan, Gürcüstan və Azərbaycan respublikalarının beynəlxalq tanınması və sərhədlərinin müəyyənləşdirilməsi problemi qalmaqda idi. 1918-ci ilin oktyabrında Ermənistan bütün İrəvan quberniyası və Qars oblastına, Tiflis quberniyasının Borçalı və Axalkalaki qəzalarına, Yelizavetpol quberniyasının müəyyən bölgələrə - Zəngəzur qəzasının hamısına, Cavanşir, Qaryagin Şuşa və Qazax qəzalarının dağlıq hissələrinə - iddialar irəli sürdülər. Etnik baxımdan qarışıq olan bu yerlərdə bir-iki istisna olmaqla ermənilər heç bir yerdə əhalinin əksəriyyətini təşkil etmirdilər. Buna baxmayaraq, ermənilər iddialarını bu yerlərin "qədim və orta əsrlərdə erməni dövlətçiliyinə daxil olduğu" və "əhalinin çox hissəsinin emrənilərdən təşkil edildiyi" ilə əsaslandırmağa çalışırdılar. Hətta bəzi dairələrdə, ermənilər dənizə çıxış əldə edə bilmək üçün Batuma belə iddia qaldırmışdılar. Keçmiş İrəvan qubernatorluğunun cənub əyalətləri olan Şərur və Naxçıvan da Ermənistanın ərazi iddialarının Britaniya işğalçı hakimiyyəti tərəfindən dəstəkləndiyi ərazilər sırasında idi. Lakin bu rayonların Ermənistanın tərkibinə daxil edilməsi yerli müsəlman əhalinin, əsasən, bu dövrdə bu ərazilərdə mütləq çoxluğa malik olan tatarların (azərbaycanlıların) istəklərinə zidd idi. Baxmayaraq ki, o zaman yerli azərbaycanlılar, hətta Türkiyənin dəstəyi ilə belə, nizami erməni qoşunlarına müqavimət göstərə bilməzdilər, lakin erməni qoşunlarının erməni-gürcü döyüşünə cəlb olunması səbəbindən ermənilər bu ərazilərə nəzarətin yaradılmasını təxirə saldılar. Osmanlı ordusunun bu bölgələri boşaltması 1918-1919-cu illərdə baş verdi. Bölgələrin boşaldılması ilə formalaşdırılmış müsəlman-türk qurumları Ermənistan və Gürcüstanın qərbə doğru genişləmə istəkləri qarşısında buraxıldı. Müharibədə ağır bir şəkildə məğlub olmasına baxmayaraq Osmanlı türklərindən olan şəxslər Britaniyanın Cənubi Qafqazdan çıxmasından sonra yerli əhalini erməni hakimiyyyətinə qarşı üsyana başlamağa təşviq edirdi. Bu təşviqlər və ermənilərin yerli əhaliyə qarşı etnik təmizləmə siyasəti 1919-cu ilin yayında yerli türklərin üsyana başlamasına səbəb oldu.
Dövrün müasiri olan qaynaq yazır:
1919-cu ilin yayından etibarən, repatriasiya məsələsi geniş yayılmış müsəlman üsyanları ilə tamamilə kölgədə qaldı. Sözügedən repatriasiya məsələsini ermənilərin həyatda qalması məsələsinə dönüşdürmüşdü.
1921-ci ildə C. E. Bechhofer Roberts yazırdı:
İğdır cəbhəsində General Sebo kürdləri kənarda saxlayırdı...Ararata tərəf [Ağrı dağı] Qəmərli cəbhəsi idi. Orada düşmən, təbii ki, türk yardımçıları tərəfindən dəstəklənən və onların agentləri tərəfindən təşviq edilən Tərtər idi. Düşmən ixtiyarında olan Naxçıvana gedən yol uzaq Şərqdədir.
Böyük Britaniya qüvvələrinin gəlişinə qədər Naxçıvan
4 iyun 1918-ci ildə imzalanmış Batum müqaviləsinə görə Naxçıvan qəzasının 2/3 hissəsi, Şərur-Dərələyəz qəzasının Şərur hissəsi və İrəvan quberniyasının İrəvan qəzasının cənub hissəsi Osmanlı imperiyasına verildi. Yerdə qalan bölgələr – Şərur-Dərələyəzin Dərələyəz hissəsi, Naxçıvan qəzasının Ordubad hissəsi Ermənistan ilə Azərbaycan arasında mübahisəli ərazi elan edildi. Azərbaycan, Ermənistan və Gürcüstan Osmanlı dövlətinin dəvəti ilə İstanbulda toplanan konfransa nümayəndələr göndərdi. Konfransın məqsədi Cənubi Qafqaz dövlətləri arasındakı ərazi münaqişəsini Mərkəz dövlətlərinin 4 üzvü ilə müzakirə etmək idi. Osmanlı müdafiə naziri Ənvər paşa ilə 1918-ci ilin yayında baş tutan görüşlərində ermənilər Dərələyəzə olan iddialarını dilə gətirdilər və bu iddialar Azərbaycan nümayəndələrinin etirazı ilə qarşılandı. Azərbaycan tərəfi öz iddialarını Dərələyəzin əsasən müsəlmanlar tərəfindən məskunlaşdırıldığı ilə əsaslandırırdı. Naxçıvan məsələsində də, xüsusən osmanlılar tərəfindən ələ keçirilməmiş Ordubad ilə bağlı da iki dövlət arasında münaqişə var idi.
Riçard Hovanisiyanın İttihad və Tərəqqi Cəmiyyəti daxilində mötədillərdən biri kimi qələmə verdiyi Üçüncü Osmanlı ordusu komandanı Vehib Paşaya görə, Ermənistan Yeni Bəyazid və İrəvanın hissələrindən, Üçmüədzin və Aleksandropoldan ibarət ola bilərdi. Bu o anlama gəlirdi ki, Osmanlı nə Dərələyəzi, nə də Ordubadı Ermənistanın bir hissəsi olaraq görmür. Bundan başqa, Ordubad Naxçıvanın digər yerlərini Qarabağ ilə birləşdirirdi və Osmanlı imperiyası da Qarabağı Azərbaycanın bir hissəsi kimi tanıyırdı. Buna görə də Ordubad Ermənistanın bir hissəsi ola bilməzdi, bundan da başqa, Ordubadın ermənilərə veriləcəyi halda, Azərbaycanla Osmanlı imperiyası arasında birbaşa əlaqə olmaz və bu da onun regionda strateji məqsədlərinin həyata keçirilməsinə mane olardı.
Ermənilərin İstanbul konfransı boyunca Şərur-Dərələyəz və Naxçıvan üçün cəhdləri heç bir nəticə vermədi. 30 oktyabr 1918-ci ildə Mondros atəşkəsinin imzalanması ilə Osmanlı imperiyasının Cənubi Qafqazdakı nəzarəti Böyük Britaniya ilə əvəz edildi. Bu dəyişiklik erməni hakimiyyətində yeni ümidlərin meydana çıxmasına şərait yaratdı. Bundan yararlanan erməni hökuməti Antanta dövlətlərinə qarşı aktiv diplomatik cəhdlərə başladı. Məqsəd Paris Sülh konfransında Antanta dövlətlərinin buna yönəlik razılığını almaq idi. Ermənistanın Versal sülh konfransındakı nümayəndəliyinin rəhbəri Avetis Ahoroniyan 17 may 1919-cu ildə konfrans rəhbərliyinə memorandum təqdim etdi. Memorandumda Naxçıvana və Şərur-Dərələyəzə olan torpaq iddiaları da əks etdirilmişdi.
Azərbaycan türklərinin üsyanları
Zəngibasar
Bölgədən keçən Zəngi çayına görə (müasir dövrdə Hrazdan adlandırılır) Zəngibasar adlandırılan (bölgənin əsas məntəqəsi də Zəngibasar adlandırılmaqda idi və müasir Masis bölgəsinin bir hissəsini əhatə etməkdə idi) bölgə Ermənistanın müasir Ararat bölgəsinin şimal-qərbində və Ermənistanın paytaxtı İrəvandan cəmi 9 km cənub-qərbdə yerləşməkdə idi. Orada ümumilikdə 26 türk yaşayış məntəqəsində 30 min insan yaşamaqda idi. Erməni hakim dairələrinin bölgəyə Azərbaycan türklərindən nümayəndələr təyin etməsinə baxmayaraq, onların real hakimiyyəti Uluxanlıdakı məntəqələrindən o tərəfə keçmirdi. Həmçinin bölgə əhalisi Azərbaycan və Anadoludan gəlmiş şəxslərin ermənilərə qarşı mübarizəyə başlamağı ehtiva edən təbliğatına məruz qalırdılar.
Eyni zamanda yerli əhalinin 1918-ci ildən etibarən ermənilər tərəfindən etnik təmizləməyə məruz qalması bu təbliğat üçün münbit zəmin formalaşdırmışdı.
Vedibasar
Ararat vilayətinin cənubunda yerləşən Vedibasar bölgəsi əsasən Azərbaycan türkləri tərəfindən məskunlaşdırılmışdı və Böyük Vedinin açar məntəqəsi idi. 1 iyul 1919-cu ildə Böyük Vedidən olan süvari dəstə Dəvəli dəmiryolu stansiyasına hücum edərək emrəni əsgərlərini öldürdülər. 3 gün sonra 400 hərbçidən ibarət olan erməni ordusu Böyük Vediyə ultimatum göndərərək hücumda iştirak edən süvarilərin onlara təhvil verilməsini istədilər. Böyük Vedi buna meaxniki silahlardan açılan atəşlə cavab verdilər və bu atəşlə 160 erməni öldürüldü. Növbəti 10 gün ərzində erməni silahlıları kəndə durmadan hücum etsələr də, onu ələ keçirib yağmalaya bilmədilər. Kənd sakinləri effektiv şəkildə müdafiə olunmaqda idi. 10 avqust 1919-cu ildə Drastamat Kanayan hücuma keçib 5 döyüçən kəndi ələ keçirib Böyük Vedi yüksəkliklərinə çatsa da, məntəqəni ələ keçirə bilmədi.
14 iyul 1919-cu ildə Azərbacanın Ermənistandakı nümayəndəsi və müsəlmanların uğurlu müqavimət göstərməsində mühüm rol oynamışMəhəmməd xan Təkinski Bakıya göndərdiyi məktubda bunları qeyd edirdi:
Böyük Vedidəki vəziyyət ciddidir, Ermənistan bütün qüvvələrini cəmləşdirməkdədir. Hərbi səfərbərlik elan edilmişdir. Müsəlmanlar Azərbaycanın hərbi müdaxiləsi ilə azad edilə bilər...Müsəlmanların inadkar müqaviməti ingilisləri qəzəbləndirmişdir. Döyüşlər davam etməkdədir. Müsəlmanların yardım üçün müraciətinə cavab olaraq mən elan etdim ki, Azərbaycan indilik ordu ilə yardım edə bilməz, lakin müsəlmanların bütün itkiləri və onlara vurulmuş zərər dərhal Azərbaycan tərəfindən kompensasiya ediləcəkdir. Bütün Şərur-Naxçıvan-Ordubad və Qars bölgəsində böyük hadisələrin baş verəcəyi gözlənilir. Bir gün belə itirmədən, hərbi təşkilatlar üçün böyük məbləğdə pul göndərin.|author=Mahammad khan Takinski}}
Üç gün əvvəl Təkinski Azərbaycan hökumətinə ermənilərin Böyük Vedidə 200 itki ilə nəticələnən və yerli əhalinin "iki artilleriya və səkkiz pulemyot" ələ keçirməsi ilə nəticələnən uğursuz əks-hücum barədə məlumat vermişdi. Ermənilər bütün bu məğlubiyyətlərini guya bu üsyanlarda türk zabitlərinin iştirakı ilə əlaqələndirsələr də, tarixçi Cəmil Həsənli orada bir dənə belə türk zabitinin olmadığını yazmaqdadır.
Bundan bir ay əvvəl, 1919-cu ilin iyununda Bakıya yazmış olduğu məktubda Məhəmməd xan Təkinski bunları qeyd edirdiI:
Ermənilər Bakını işğal edəcəklərinə ümid edərək Dobrarmiyanın Könüllü ordu hərəkətinə sevinirlər, baxmayaraq ki, iyunun 1-də Xatisov naharda məni müstəqilliyin özünü [qoruması] məsələsində Ermənistan və Azərbaycanın ümumi maraqlarının olduğuna təminat verdi. Dobarmiya ilə mürəkkəb vəziyyət yarandığı zaman Ermənistan bizə düşmən mövqe alacaq, buna görə də, tez bir zamanda hərbi təşkilatlara pul ayıraraq Şərur-Naxçıvan bölgəsində Ermənistana təhdid formalaşdırmaq lazımdır. Gördüyüm tədbirlər sayəsində artıq Şəruro-Naxçıvan [və] Ordubad mənimlə daim əlaqə saxlayan Milli Şuranın ətrafında birləşiblər.
Şərur-Naxçıvan
İrəvan yaxınlığında baş vermiş üsyanlardan cəsarətlənən Xəlil Sami bəy yerli süvari dəstəyə komandanlıq etmək üçün Şərqi Bəyazid istiqamətindən Şərura keçdi. Sonradan Britaniya komandanlığı Naxçıvandakı erməni hakimiyyətinin "gücsüz" olduğu xəbərini aldı, bunu sonrakı günlərdə baş verən millətlərarası toqquşmalar da göstərdi. Naxçıvan şəhəri üzərində ingilislər tərəfindən qurulmuş erməni hakimiyyəti yerli əhali tərəfindən ortadan qaldırıldı, erməni ordusu məğlub edildi və qovuldu. 21 iyulda Təkinski öz hökumətinə erməni hakimiyyətinin Şərurdan qovulduğunu yazdı. Yerli əhalinin bu üsyanı bütün Naxçıvana yayıldı və Gülüstan məntəqəsindəki ermənilər Arazı keçərək İrana qaçdılar. 6 min erməni Dərələyəzə, Yeni Bəyazid qəzasına və Zəngəzur qəzasına qaçdı. Üsyan nəticəsində Şərur-Naxçıvanda 45 erməni kəndinin dağıdılmasına və onların 10 min əhalisinin qırğına məruz qalmasına, o cümlədən ermənilərin məskunlaşdığı Yuxarı Əylis kəndinin və onun 1400 əhalisinin dağıdılmasına görə məsuliyyət Xəlil Sami bəydə idi. Həmin ilin sonlarında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin hərb naziri Səməd bəy Mehmandarov öz hökumətinə şikayət edirdi ki, Şərur-Naxçıvan bölgəsindəki İran agentləri yerli əhalini İrana keçməyə şirnikləndirir.
Ermənistana təsirləri
General A. Denikin bu hadisələr haqqında yazırdı:
İyul hadisələri Ermənistan ordusunu çarəsiz vəziyyətdə qoydu: tüfəng ehtiyatının tam olmaması və cəmi 300 min üç xətli patronun olması onun döyüş qabiliyyətini məhdudlaşdırdı və səfərbərliyi mənasız etdi. Bu arada ölkənin bütün cənubu və cənub-şərqi müsəlman qiyamının məngənəsində idi. [Üsyan] cənubdan İrəvana doğru yayıldı, Qars və Aleksandropolu təhdid etdi və Sadaxlı yaxınlığında neytral zonada ölkənin yeganə qida damarını (dəmiryolunu) kəsmək təhlükəsi ilə asılı qaldı.
Üsyanların yatırılması
Qızıl ordunun Azərbaycanı işğal etməsindən bir neçə ay sonra – 18 iyun 1920-ci ildə, erməni hökuməti İrəvanın təxminən 15 km cənub-qərbindəki üsyanlarını davam etdirən zəngibasarlılara erməni hakimiyyətinə tabe olmaq barədə ultimatum göndərdi. Ultimatuma cavab verilməsini gözləmədən erməni ordusu növbəti gün bu kəndlərə tam qüvvəsi ilə hücuma başladı. Baş vermiş döyüşlərdə Ermənistanın baş nazirinin oğlu leytenant Aram Xaçaznuni öldürüldü. 21 iyunda çoxsaylı erməni ordusu silah-sursatı qat-qat zəif olan Azərbaycan türklərinə qalib gəldi və İrəvanın ətrafınfa öz hakimiyyətini təmin etdi. Yerli əhali ermənilərin soyqırımına məruz qalmamaq üçün qonşu Sürməli qəzasının Aralıq bölgəsinə qaçdılar. Döyüşün sonlanmasından sonra Ərəş və Nuxa qəzalarından gəlmiş könüllü erməni döyüşçüləri türklər tərəfindən boşaldılmış evləri yağmalamağa başladılar.
Zəngibasar və qələbədən sonra özünə inamı artan erməni hərbi dairələri Vedibasarı və Şərur-Naxçıvanı ələ keçirmək hazırlıqlarına başladı. Vedibasara hücum 11 iyulda başladı və növbəti gün erməni silahlıları bölgəni və Vedibasarı ələ keçirdilər. Bununla da onlar, İrəvan və Şərur-Dərələyəz qəzalarının sərhədində yerləşən və Qurd Keçidi adlandırılan keçidə çatdılar. Beləliklə d, buralardakı türklər yenə evlərini tərk etməyə məcbur oldular və bu dəfə cənuba – Şərura yönəldilər.
14 iyulda erməni hücumu Qurd Keçidi vasitəsiylə Şərura doğru davam etdirildi. Bölgə iki gün sonra ələ keçirildi və yerli əhali Araz çayını keçərək İrana qaçmağa məcbur oldu. Ermənilərin Naxçıvan qəzasına daxil olmasından əvvəl Naxçıvandakı Milli Şura sülh təklifi ilə çıxış etdi. Güman edilir ki, sülh təklifi güc toplamaq üçün edilmişdi, hər bir halda, ermənilər hücumlarını davam etdirdilər. Nəticədə, Naxçıvanın 40 km şimal-qərbində yerləşən Şahtaxtı ermənilər tərəfindən ələ keçirildi. Bu zaman, artıq aprel ayında Azərbaycanı işğal etmiş bolşevik ordusu Naxçıvanın cənubuna çatdı. Bu ordunun məqsədi Anadoludakı Ankara hökuməti ilə quru əlaqəsi formalaşdırmaq idi. "Sovet Rusiyası və Qırmızı Türkiyə birləşmiş ordularının komandanı" Polkovnik Tarxov, Şahtaxtıdakı ermənilərə müraciət etdi və Naxçıvanda sovet hakimiyyətinin yaradıldığını bildirdi. Beləliklə də, erməni yürüşü sonlandırıldı.
Yürüşü zamanı Qacar İranının XİN rəhbəri ermənilərə müraciət edərək hücumun sürətini azaltmağa çalışdı. O, bildirdi ki, "Naxçıvan sakinləri Maku sərdarı və Təbrizdəki hakimiyyət dairələri vasitəsiylə müdafiə üçün müraciət etmişdirlər" və onlar "keçmiş Qacar təbəələri və əsasən, şiələr olduğu üçün" hökumət "bu müraciətə biganə qala bilməz".
Oltu və Zəngibasara hücumun Türkiyədəki müzakirələri
Ermənilərin hücumları Türkiyə Böyük Millət Məclisinin də müzakirəsinə çıxarılmışdı. 1920-ci il avqustun 14-də Ərzurumdan olan millət vəkillərinin sorğusuna cavab olaraq Mustafa Kamal Atatürkün Məclisdə verdiyi izahatda Gəncədə bolşeviklərə qarış Nuru paşanın komandanlığı altında üsyanın baş verməsindən istifadə edən erməni qoşunlarının iki istiqamətdə — 19 iyun tarixində Oltu Milli Şurası üzərinə, digər qismi də Zəngibasar Milli Şurası üzərinə hücuma keçdiyi bildirilir. Onun sözlərinə görə, həm Zəngibasar Şurası, həm də Oltu Şurası gerçəkdən Ermənistan Cümhuriyyətini təhdid etmək durumunda idilər. Atatürk ermənilərin hücumuna qarşı türk ordusunun bəzi önləmlər almaq məcburiyyətində qaldığını söyləyir və əlavə edir ki, Bəyazid istiqamətindən lazımi qədər qüvvəni Zəngibasar Milli Şurasının silahlı qüvvələri daxilinə keçirmişlər. Arazın güneyinə çəkilmiş Milli Şura qüvvələri ilə Türkiyədən göndərilən qüvvələrin birləşməsindən sonra həm Zəngibasara, həm də Oltuya qarşı hücuma keçən erməni qüvvələri durdurulmuşdu. Bundan sonra Mustafa Kamal Atatürk erməni silahlı qüvvələrinin zirehli qatardan istifadə edərək iyulun 10-dan etibarən İrəvan-Culfa dəmiryolu boyunca güneyə doğru irəlilədiyini söyləyir.
Türk və kürdlərin üsyanları
Sürməlidə
1918-ci ilin əvəvlərində Sürməli qəzasında müsəlmanlarla (Azərbaycan, Anadolu türkləri və kürdlər) ermənilər arasında ciddi toqquşmalar yaşandı. Bu zaman Osmanlı ordusu bölgədə irəliləmiş, ardınca isə geri çəkilməyə məcbur qalmışdı. Bu zaman isə Van və Sasun bölgəsindən gələn ermənilər Sürməliyə daxil olmuşdular. Növbəti il, İrəvan ətrafındakı Zəngibasarakı üsyan tam sürəti ilə irəliləyərkən Aralıqdakı müsəlmanlar Ərzurumdan olan bir hərbçinin ətrafında təşkilatlanaraq zəngibasarlılara yardım üçün erməni silahlılarına hücumlar təşkil etdilər. Avqustun əvvəlində, komandanlığındakı hərbi dəstə Sürmə ətrafındakı erməni qarnizonunu bölgədən qovdu. Nəticədə xeyli sayda erməni və Yezidi İğdıra, oradan da Araz çayını keçərək Üçmüədzin qəzasına (müasir Armavir və Araqotsotn əyalətləri) çaçdı. Beləliklə, bundan sonra Sürməlidəki erməni hakimiyyəti qəzanın inzibati mərkəzi olan İğdırın ətrafındakı Sürməli ovası ilə məhdudlaşdırıldı. Sentyabrda kürd süvarilərinin ermənilər üzərinə yürüşləri davam etdi və üsyan edən kürd kəndləri ermənilər tərəfindən yandırıldı.
Kağızmanda
17 avqust 1919-cu ildə Ömər ağa və Həsən bəyin rəhbərliyindəki mindən çox kürd tayfa üzvləri Kağızman dairəsinin inzibati mərkəzi olan Kağızmandakı emrənilərlə döyüşürdülər. Onlar polkovnik Şağrutyanın komandanlıq etdiyi erməni döyüşçülərin buranı boşaltmasını istəyirdilər. Növbəti gün ermənilər kürdləri məğlub etib geri çəkilməyə məcbur etdilər. Döyüşlər 28–30 avqust tarixində də davam etdi. Bu zaman kürdlər Sarıqamışdakı erməni qüvvələrini mühasirəyə almağa çalışsalar da uğursuz oldular və Başköy ilə Gürbüzlərə geri çəkildilər. İki gün sonra emrənilər Gümrüdağını ələ keçirib, tayfa üzvlərini Qazilər məntəqəsinə geri çəkilməyə məcbur etdilər. Yolların və dəmiryollarının türklər və kürdlər tərəfindən kəsilməsinə görə, Sarıqamışdan 6 min erməni və yunan başqa yerlərə yollandılar. Sentyabrın əvvəllərində erməni ordusu Qars bölgəsindəki əvvəlki hakimiyyətini bərpa edib, yunan, rus və erməni kəndliləri əvəvlki yerlərinə geru qaytardı. Bununla paralel şəkildə, bölgədə yaşayan türklər və kürdlər də ermənilərin gəlməsi ilə yaşadıqları geri tərk etdilər.
Ərdahan və Qarsda
Qars oblastını ələ keçirən erməni hakimiyyəti mahallara yerli əhalidən nümayəndələr təyin etmişdi. Bunlar 40 kənddən ibarət Çıldır, 42 kənddən ibarət Ağbaba (müasir Amasiya), 45 müsəlman, 20 rus malakan kəndindən ibarət Zəruşad (müasir Arpaçay) mahalları idi. Buraya təyin edilən müsəlmanlar Qars və Ərdahan dairələrindəki yerli əhalinin erməni hakimiyyətinə sadiqliyini təmin etməli idi. Bundan başqa, bölgədə Anadolu və Azərbaycan türklərinin nümayəndələri yerli əhalini ermənilərə qarşı mübarizəyə qaldırmağa çalışsa da, erməni hakim dairələri yerlilərin silahlarını əllərindən almağa çalışmırdı. 12 yanvar 1920-ci ildə bu nümayəndələr yerli əhaliyə təlim keçib ermənilərin yaşadığı Qızıl-Çaxçaxda (müasir Akyaka) yerləşən qatar stansiyasını ələ keçirməyə cəhd etdi. 24 yanvarda Çıldır, Ağbaba və Zəruşaddakı erməni hakimiyyətinə tamamilə son qoyuldu və növbəti gün bölgədə hərbi rejim elan edildi. Polkovnik Hovhannes Mazmanyan 28 yanvarda bölgədə olanlara tamamilə bitərəf yanaşan malakan rusları təmsilçi kimi istifadə etmək qərarına gəldi. Onlar müsəlmanları erməni hakimiyyətinə tabe olmağa dəvət etməli idilər. Lakin bu cəhd uğursuzluqla nəticələndi. Bundan qısa müddət sonra, Mazmanyan, 1 fevral tarixində mübarizəyə qalxmış kəndlilərin kəndlərini bombardman edib ordu ilə kəndlərə daxil olmağa başladı. Zəruşad kəndləri yenidən ələ keçirildi. Bundan 9 gün sonra Zəruşad kəndləri rəsmi şəkildə erməni hakimiyyətini qəbul etdilər və bir qədər sonra Qarsda bunu şəxsən təstiqlədilər. Çıldırlılar 14 martda tabe olsalar da, erməni ordusu onların məntəqələrini bombardman etməyə davam edirdi. Bu hadisələr nəticəsində 10 mindən çox insan öz evlərini tərk etməyə məcbur oldu. Onların çoxu Azərbaycana köçdü.
Penek
Ermənilərin Zəngibasar üsyançılarına qarşı əks hücumu ilə eyni vaxtda kürdlərin nəzarətində olan Oltu dairəsində (indiki Ərzurum vilayətinin şərqində) Penekdə kömür ehtiyatlarını ələ keçirməyə cəhd etdilər. Ermənilərin müsəlmanların əksəriyyəti təşkil etdiyi torpaqları birləşdirmə siyasəti muxtariyyət verməklə döyüşsüz mülki birləşdirmə ilə hərbi yolla və ya təhdid yolu ilə birləşdirmə arasında haçalanmışdı. Qars general-qubernatorunun qəzəbinə görə, Oltu məsələsində sonuncu siyasət üstünlük təşkil etdi. Həm erməni, həm də türk sənədləri bölgədə fəaliyyət göstərən türk hərbi nümayəndələrinin olduğunu göstərməkdədir. Buna baxmayaraq, 19 iyun 1920-ci ildə başlayan ermənilərin hücumu Oltu dairəsinin şərq hissəsinin ələ keçirilməsi ilə sonlandı. 22 iyunda Penekə hücum edən ermənilər bölgənin türk-kürd müdafiəçilərini məğlub etməyi bacardılar. Beləliklə də, yeni terk-erməni sərhədi Oltu çayından keçməyə başladı.
Antanta dövlətlərinin reaksiyası
Naxçıvanla bağlı fəaliyyətləri
Mudros atəşkəs müqaviləsi ilə Cənubi Qafqazda hadisələrin axarı dəyişməyə başladı. Müqavilənin 11-ci maddəsinə görə, orduların bir hissəsinin çıxarılmasına əmr verilmişdi, yerdə qalan qüvvələrə isə hadisələrin öyrənilməsindən sonra qərar veriləcəkdi. Müqavilədə dəqiq olaraq hansı hissələrin artıq evaukasiya edildiyi, hansı hissələrin isə qarşıdakı zaman ərzində ediləcəyi dəqiq olaraq göstərilməmişdi. Osmanlı ordusu geri çəkilərkən yerli əhalinin özünü qoruması üçün müəyyən qurumlar formalaşdırdı. Bunlardan biri də 22 noyabr 1918-ci ildə Naxçıvanda qurulan Araz Türk Respublikası idi. İngilislər bölgəyə gəldikdən sonra bunun Osmanlı türklərinin istəyi formalaşdırıldığını düşünərək bu qurumu ləğv etdilər. Beləliklə, 26 yanvar 1919-cu ildə "inzibati şura kimi yerli Tatar hökuməti" ilə birlikdə Naxçıvanda Böyük Britaniya hərbi nümayəndəliyi qurulur. Bu şuranın məqsədi Paris Sülh Konfransında bölgənin gələcəyinə qərar veriləcəyi vaxta qədər sabitliyi qorumaq idi. Bununla da, bölgə artıq Osmanlı hakimiyyətindən çıxmış olurdu.
Hovanisyana görə, erməni hökumətinin Böyük Britaniyanın yerli "tatar" əhali ilə hərbi nümayəndəlik qurmasını qəbul etməsinin səbəbi onun buna qarşı çıxacaq hərbi gücünün olmaması idi. Bu qərar Britaniyanın 7 fevral 1919-cu il tarixli memorandumuna uyğun gəlirdi və ona görə, "Qafqazın erməni vilayətləri" Osmanlı İmperiyası ərazisində yaradılacaq yeni erməni dövlətinə birləşdirildiyi halda, sərhəd Oltu, Qars, Aleksandropol, İrəvan və Culfa məntəqələrini (Naxçıvan daxil olmaqla) əhatə etməli idi. Tarixçi Kəmalə İmranlı-Lowe bunu belə şərh edir:
Müttəfiq dövlətlərin Şərqi Anadolu və Cənubi Qafqaz vilayətlərindən ibarət Ermənistanın yaradılması ilə bağlı planlarını, həmçinin "nahiyə"nin qəza və ya dairə demək olduğunu və "Culfa" adlı bir dairənin və ya qəzanın olmadığını nəzərə alsaq, belə bir fikir söyləmək olar ki, Britaniya memorandumu Culfaya qədər Naxçıvan qəzasının böyük bir hissəsini və Şərur-Dərələyəz qəzasının Şərur hissəsini nəzərdə tuturdu.
1918-ci ildə ABŞ prezidenti Vudro Vilson tərəfindən elan edilmiş prinsiplərə görə, mübahisə qaynağı olan bölgələrin taleyinə referendumla qərar verilməli idi. Müsəlmanların üstünlükdə olduğu Naxçıvan və Şərur-Dərələyəz qəzalarında bunun üçün referendum keçirilmədi və qəzalar Britaniya tərəfindən Ermənistana verildi. 30 aprel 1919-cu ildə Azərbaycan hökuməti Britaniyaya bu qərara görə rəsmi şəkildə etiraz etdi Qarabağ işinin Naxçıvanla müqayisəsinin əleyhinə danışdı. Etirazda bu bölgələrin coğrafi mövqelərinin və əhalinin etnik nisbəti göstəricilərinin fərqli olduğu qeyd edilmiş, Zəngəzur, Cavanşir, Şuşa və Cəbrayıl qəzalarının Azərbaycanın mərkəzində yerləşdiyi, dolğun müsəlman əhali ilə əhatələndiyi, əhalinin də əksər hissəsini müsəlmanlar təşkil etdiyi bildirilmiş, Qarabağ bölgəsindəki erməni əhalinin kiçik qruplar şəklində yaşadığı, heç bir yerdə əksəriyyəti təşkil etmədiyi elan edilmişdi. Naxçıvan, Sürməli və Şərur-Dərələyəzdə isə vəziyyət belə deyildi və müsəlmanlar əhalinin əksəriyyətini təşkil edirdilər. Azərbaycan hökumətinin etiraz mətninə görə, Qarabağdakı Zəngəzur, Cavanşir, Şuşa və Cəbrayıl qəzaları Azərbaycan hökuməyinin inzibati sferasındadır və onun yalnız çox kiçik bir hissəsi Andronik tərəfindən müvəqqəti ələ keçirilmişdir. Beləliklə, sözgedən bölgələrin Azərbaycan hakimiyyətinə transferi sadəcə əvvəlki vəziyyətin bərpa olunması kimi qiymətləndirilməli idi. Naxçıvan ilə birlikdə, Şərur-Dərələyəz, Sürməli və İrəvan qəzasının bəzi hissələrinin heç bir zaman Ermənistana daxil olmadığı qeyd edilir, bu bölgələrin Ermənistana verilməsinin əvvəlki vəziyyəti bərpa etmədiyi, əksinə yeni bir vəziyyət formalaşdırdığı yazılırdı. Azərbaycan hökumətinin etirazı cavabsız buraxıldı və Naxçıvanda erməni hakimiyyəti 3 may 1919-cu ildə quruldu. Hər bir halda, iyun ayının sonlarında gələn hesabatlardan aydın olur ki, ermənilər ilə müsəlmanlar arasında münasibətlər bu zaman kəsiyində çox pisləşmişdir. 18–20 iyul tarixində Naxçıvan müsəlmanların üsyanı başladı, üsyanı yatıra bilməyən ermənilər 25 iyulda qaçmağa başladılar.
11 avqust 1919-cu ildə hesabat üçün yazılmış sənəddə Naxçıvandakı erməni hakimiyyətinin uyğunsuzluğu qeyd edilmişdi. Sənədə görə, ermənilər artıq mövcud olan, Britaniya qubernatoru nəzarətində fəaliyyət göstərən "tatar" inzibati orqanları ilə əməkdaşlıq etmək əvəzinə, dərhal yerli şuraları dağıtmış və "tatar" inzibati tənzimləmələrini ləğv etmişdirlər. Bundan da əlavə, müsəlman əhalisini, xüsusən də mülklərini qorumaq üçün silaha ehtiyacı olan bir çox sürü sahibi kənd əhalisini tərksilah etmək cəhdləri qan tökülməsinə səbəb olmuş və Britaniya hakimiyyətini Ermənistan hökumətinə bunu ləğv etməyi tövsiyə etməyə məcbur etmişdi. Bunları qeyd edən, britaniyalı müvəqqəti ali komissar vəziyyətin qaneedici olmadığını da yazırdı. O, xəbərdarlıq etdi ki, əhalinin əksəriyyətinin ermənilərə qarşı bu qətiyyətli müqaviməti son həddə çatacaq. Avqustun əvvəlində azərbaycanlılar Naxçıvanı Azərbaycan Cümhiruyyətinin ayrılmaz hissəsi kimi elan etdilər.
Təklif edilən neytral bölgə
Ermənistana təyin edilən Müttəfiqlər Ali Komissarı Uilyan N. Haskell, Qarabağın Azərbaycana tabe etdirilməsindən bir həftə sonra İrəvan quberniyasının cənubunda – ermənilərə qarşı mübarizənin getdiyi Şərur-Naxçıvan da daxil olmaqla – neytral bölgənin yaradılmasını təklif etdi. 29 avqust 1919-cu ildə, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin baş naziri Fətəli xan Xoyski bu təklifi qəbul etsə də, Dərələyəz bölgəsinin də buraya daxil edilməsini tələb etdi. Bundan başqa, Azərbaycan bu qurumun xərclərini qarşılayacaq və Culfa ilə Bakı arasında dəmiryolu çəkəcəkdi. Azərbaycan tərəfindən imzalanmış bu təklif Haskell tərəfindən erməni rəsmilərinin qarşısına gətirilən zaman onlar onu rədd etdilər. Ermənilər bu təklifin Naxçıvanı texniki olaraq Azərbaycanın bir hissəsi olacağı ilə əsaslandırırdılar. Həmçinin onlar Şərur-Dərələyəzin bir hissəsi olan Dərələyəzin bu quruma daxil ediləcəyi halda, ermənilərin oradakı sabit hakimiyyətlərini itirəcəyini və İrəvan ilə Zəngəzurun ermənilər tərəfindən idarə edilən hissəsi ilə əlaqənin kəsiləcəyini düşünürdülər. Erməni rəsmiləri üsyançıların nəzarəti altında olan ərazilərlə məhdudlaşan Amerika qubernatorluğunun yaradılmasında təkid edirdilər, lakin Azərbaycan hökuməti Zəngəzuru Ermənistandan qoparmaq məqsədinə nail ola bilməyəcəyindən bu, rədd edildi.
Andronikin Qarabağdan getməsindən bir qədər sonra Qarabağ erməniləri 1919-cu ilin avqustunda Azərbaycanın hakimiyyətini tanıdılar. Bu tanınmada Britaniyanın dəstəyi çox mühüm idi. Britaniyanın həmin dəstəyi Naxçıvanda ermənilərə verməsinə baxmayaraq, onlar Naxçıvanı özlərinə tabe edə bilmədilər. Erməni baş nazir Ovannes Xaçaznuni öz xatirələrində də qeyd edir ki, ermənilər Naxçıvan və Şərurda hətta öz silahları ilə belə hakimiyyətlərini qura bilmədilər. Tarixçi İmranlı-Lowe bunu onunla əlaqələndirir ki, Naxçıvandakı müqavimət yerli müsəlman xalqa əsaslandığı halda, Qarabağdakı müqavimət yad idi və əsasən, Türkiyə ermənilərinin ideallarına əsaslanırdı. Britaniya XİN hesabatlarında da bu əks etdirilmişdir və bunun Türk erməniləri arasında qaynaqlandığı, onların ideallarını əks etdirdiyi qeyd edilmişdir. Elə buna görə də, 1919-cu ilin avqustunda Qarabağ erməniləri Azərbaycan hakimiyyətini tanıyarkən Ermənistan Respublikası buna şiddətli formada etiraz etmişdi.
Əvvəlcədən Haskell və Azərbaycan hökuməti arasında formalaşdırılmış razılaşma mətni erməni tələbləri əsasında bir qədər dəyişdirildi və Azərbaycan hökumətinə göndərildi. Azərbaycan XİN rəhbəri Məmməd Yusif Cəfərov Haskellə yazdığı məktubda hökumətinin narahatlığını, dövlətinin iddialarının əhalinin öz müqəddəratını təyin etmə prinsipinə əsaslandığını bildirdi. Haskell buna sərt bir şəkildə qarşı çıxdı və neytral zonanın yaradılmadığı halda, Denikinlə neytral zona yaradılması və ya hansısa başqa problemin həll edilməsi üçün heç bir şey etməyəcəyini bildirdi. Cavab məktubunda Azərbaycan tərəfi İrəvan quberniyasının Şərur-Dərələyəz və Naxçıvan qəzalarında qubernatorluğun yaradılmasına qarşı olmadıqlarını, lakin razılaşma mətninin bəzi maddələrinin etirazla qarşılandığını bildirdilər. Cavabında Haskell bu qubernatorluğun yaradılacağını və Şərur ilə Naxçıvan qəzalarından ibarət olacağını bildirdi. Davamında o, tezliklə Parisə yollanacağını, Azərbaycan hökumətinin bu müvəqqəti razılaşmanı dəstəkləməsi şərti ilə mübahisəli ərazilərin tam mülkiyyətinə dair Azərbaycan iddialarını təqdim etmək niyyətində olduğunu bildirdi. 4 oktyabr tarixində yazılmış cavab məktubunda Azərbaycan tərəfi etiraz etmədiyini, lakin Paris sülh konfransında Azərbaycanın ədalətli, Vilsonun xalqların hüquqlarına dair bəyan etdiyi prinsiplərə və Azərbaycan xalqının faktiki olaraq müəyyən edilmiş iradəsinə uyğun olaraq tənzimlənmiş tələblərinin onun tərəfindən də müdafiə ediləcəyinə ümid etdiyini bildirdi.
25 oktyabr 1919-cu ildə Şərur və Naxçıvanda müttəfiq qubernatorluğu yaradıldı və amerikalı polkovnik Edmund L. Daley onun qubernatoru təyin edildi. Müttəfiqlərin neytral zona kimi qubernatorluq yaratmasının elan edilməsindən qısa müddət əvvəl Haskellin Parisə getməsindən sonra onun vəzifələrini icra edən müavini polkovnik Ceym Rhea Bakıya səfər etdi. Bakıdakı görüşmələri zaman Rhea Azərbaycan hökumətindən Naxçıvana öz nümayəndələrini göndərməyi, beləliklə də yerli əhaliyə neytral zonaya razı olduğunu göstərməyi təklif etdi. Azərbaycan hökuməti əhalini çaşdıra bilməyəcəyini və Azərbaycan hökuməti tərəfindən təsdiq olunmayan və onların hazırladığı layihəyə uyğun gəlməyən sərəncamın yaradılmasında iştirak etməyəcəyini əsas gətirərək bundan imtina etdi. Bu, polkovnik Rheanın təkbaşına Naxçıvana qayıtmasına və Paris Sülh Konfransında Ermənistan və Azərbaycan tərəfindən əraziyə iddialar həll olunana qədər erməni mülahizələri əsasında neytral zonanın yaradılmasını bəyan etməsinə mane olmadı. Hər bir halda, polkovnik Rhea qubernatorunu deyil, öz nümayəndəsini bölgəyə göndərməli idi. Onun nümayəndəsi yerli xalq tərəfindən qəbul edilmədi. Galust Galoyana görə, Haskell 1920-ci ilin yanvarında neytral zona fikrindən əl çəkdi, çünki onun yerli əhalinin müqavimətini dağıdacaq və qubernatoru hakimiyyətdə saxlayacaq qədər ordusu yox idi. Beləliklə də, nə Britaniyanın hərbi qubernatorluğu, nə Britaniya tərəfindən təşkil edilən erməni hakimiyyəti, nə də ABŞ tərəfindən rəhbərlik edilən neytral zona uzun müddət davam etmədi. Bu tədbirlərdən heç biri problemi həll etmədi və yerli əhali bu tədbiq edilən rejimlərin hər birini ortadan qaldırdı.
Amerikan araşdırması
işçiləri tərəfindən aparılan araşdırma nəticəsində üzə çıxarıldı ki, Şərurdan olan 7 min erməni qaçqın, bundan əlavə, 8 kənddən birində qalan 2400 erməni öz evlərinə dönə bilmirlər. Xəlil Sami bəy Naxçıvanın üsyançı hakimiyyətini təmsil edərkən Amerika rəsmiləri ilə görüşündə bölgənin bir daha Ermənistan tərəfindən idarə olunmasına heç vaxt imkan verməyəcəklərini bəyan etdi. Cəmiyyətin işçilərindən biri olan Klarens Usşer bildirirdi ki, Naxçıvan-Şərur bölgəsindəki bütün etməni kəndləri müsəlmanlar tərəfindən boşaldılmışdır.
Anton Denikinin Könüllü Ordusunun yardımı
Erməni əsilli ABŞ tarixçisi Riçard Hovanisyan iddia edir ki, Könüllü Ordunun komandanı Anton Denikin Ermənistanı müdafiə etməyə çalışırdı. Çünki o, başa düşürdü ki, Osmanlı türklərinin Cənubi Qafqaza daxil olması onun Şimali Qafqazdakı vəziyyətini pisləşdirəcəkdi. Bundan başqa, Azərbaycan və Gürcüstan, Ermənistan və Cənubi Rusiya arasında gizli hərbi ittifaqdan şübhələnsələr də, bütün hərbi qüvvələrini Denikinə qarşı yönəldə bilmədilər. Sentyabrın əvvəlində, Cənubi Rusiya Silahlı Qüvvələrindən (Könüllü Ordu) Ermənistana 3 milyon patron göndərildi.
Ermənistan ərazisində qalmış müsəlmanların üsyanları Ermənistanın təhlükəsizliyi üçün böyük təhlükə formalaşdırmışdı. Bunun üçün Ermənistan hökuməti Cənubi Qafqazdan çəkilən Böyük Britaniya ordularını fikirlərindən daşındırmağa çalışırdı. Ermənistan üçün yaranmış çətin hərbi-siyasi vəziyyəti müzakirə etmək üçün toplanan parlament nümayəndələri qeyd etdilər ki, hökumət Paris Sülh Konfransının yardımına bel bağlaya bilməz, bu zaman Britaniya ordusu Cənubi Qafqazı tərk etməkdə idi və Ermənistan hər tərəfdən çevrələnmiş vəziyyətdə idi. Parlament ölkənin təhlükədə olduğunu elan etmək qərarına gəldi. Bundan başqa, təlimat verildi ki, təkcə Antanta dövlətlərindən yox, eyni zamanda başqa dövlətlərdən də yardım alınmasına çalışılsın.
Ermənistan parlamentinin nümayəndəsi S. Torosyan öz nitqində bunları demişdi:
Bir il əvvəl, məğlub edilmiş Ermənistan Türkiyə tərəfindən təhdid edilirdi, lakin Ermənistan ümid bəsləyirdi ki, o, müttəfiqlər üçün döyüşdüyünə görə xilasolmaya inana bilər. Onun ümidləri darmadağın oldu…İngiltərənin nümayəndələri biganədirlər və bu məsələyə biganəlik nümayiş etdirirlər, beləliklə, hökumətin hal-hazırkı siyasətini radikal bir şəkildə dəyişmək lazımdır. Hökumət xarici dünya ilə diplomatik münasibətlər saxlamağa davam etməlidir. O, Ermənistanın qonşuları ilə razılığa gəlməlidir.
Deputat A. Xondkaryan da öz növbəsində qeyd etdi ki, Ermənistan Respublikasının hakimiyyəti siyasi xəttini kökündən dəyişməlidir:
Orientasiyamız məhvə aparır. Siyasi ideyalarımız şimala yönəlməlidir və biz ancaq Rusiyaya arxalanmalıyıq. …İndiyə qədər Amerika yoxdur, ingilislər bizim təhlükəsizliyimizə zəmanət vermir, ona görə də biz Rusiyaya üstünlük verməliyik. Ermənistan Rusiya ilə müttəfiqlik əlaqələri ilə bağlanmalıdır.
Beləliklə də, Ermənistanın xarici siyasi kursunun dəyişdirilməsi və Şimali Qafqazda fəaliyyət göstərən ağ qvardiyaçı Könüllü Ordu ilə rəsmi əlaqələrin bərpa edilməsi təklif edildi. Bununla paralle şəkildə, Könüllü Ordunun rəhbərliyi və baş qərərgahı Ermənistanda olan hadisələri maraqla izləməkdə idi. 17 avqust 1919-cu ilə aid və Könüllü Ordunun Baş qərərgah rəisi polkovnik M. Zinkeviçə göndərilmiş gizli hesabatda qeyd edilirdi ki, müsəlmanlar bütün cinahlardan Ermənistanı çevrələmişdir, parlament və Ermənistan hökuməti fərqindədir ki, obu vəziyyətdə onlara yardım edə biləcək yeganə qüvvə Cənubi Rusiyadır (yəni Könüllü Ordu). Zinkeviç təklif etdi ki, Ermənistana mir milyon patron göndərilsin, mümkün olduöu qədər qısa müddətdə ona kredit təmin edilsi, taxıl almağına imkan yaradılsın və s. Bütün bu yardımlar Könüllü Orduya və "Xüsusi Toplantı"ya Ermənistan Respublikasına təsir edə bilmək üçün mühüm təsir rıçarkları təmin edə bilərdi. General Anton Denikin öz xatirələrində M. Zinkeviçin tələbinin yerinə yetirildiyini göstərir:
Biz öz imkanlarımız daxilində Ermənistana müəyyən köməkliklər göstərirdik, əsasən onun qaçqınlarına qayğı və onların yenidən təxliyəsi ilə məşğul olurduq. Gürcüstan ərazisindən çörəyin göndərilməsi mümkün deyildi və onunla 1919-cu ilin yanvarında göndərilən nəqliyyat gürcülər tərəfindən tutuldu və ya keçməsinə icazə verilmədi. Lakin iyul ayında, ən çətin məqamda biz böyük çətinliklərlə Gürcüstandan yan keçərək, Batumdan vasitəsiylə Ərdahana, quru yolu ilə, bir neçə milyon patron olan nəqliyyat vasitəsini İrəvana daşıya bildik.
Belə bir çətin vəziyyətdə Könüllü Ordunun bu yardımları Ermənistana çox kömək etdi. Daşnaksütyun partiyasının nümayəndəsi Ruben öz xatirələrində qeyd edir ki, Ermənistan Respublikasına özünün ən çətin vaxtında verilən patron və sursatlar olmasaydı, "Ermənistan bir il əvvəldən yox olardı…Ermənistan birbaşa yardım aldı…döyüş sursatları şəklində, yalnız Rusiyadan".
Nəticə
Ermənistanın öz ərazisində və özünə birləşdirməyə çalışdığı bölgələrdə baş vermiş sonuncu üsyanın da yatırılmasından 5 ay sonra Sovet Rusiyası ilə Kamalist Türkiyə arasında bölüşdürüldü. Bundan əlavə isə, artıq sentyabrda Ermənistana etdiyi müsəlman qırğınlarına görə hücum edən Ankara hökuməti qısa müddət ərzində onu darmadağın etmişdi. Ağbaba bölgəsi istisna olmaqla, Sürməli və Qars bölgələrinin hamısı Kamalist Türkiyəyə verildi. Bu ərazi dəyişiklikləri 1921-ci ildə imzalanan Qars və Moskva müqavilələri ilə bir daha təstiqləndi. Bunun əksinə olaraq isə, İrəvan quberniyasının çox hissəsi Ermənistana verildi. Şərur-Dərələyəz qəzasının Şərur olan hissəsi Azərbaycanın hakimiyyəti altında Naxçıvanın bir hissəsi olaraq qaldı, Dərələyəz isə Ermənistana verildi. Naxçıvan qəzasının əsasında isə Naxçıvan MSSR yaradıldı və Azərbaycanın tərkib hissəsində saxlandı.
Qeydlər
- Batum müqaviləsinə əsasən, Osmanlı imperiyası keçmiş Qafqaz canişinliyinin cənub-qərb hissəsini ələ keçirirdi. Bu bölgədə 197 min müsəlman yaşamaqda idi.
- Azərbaycan türkləri nəzərdə tutulur
İstinadlar
- Hovannisian, 1982. səh. 75
- Bechhofer Roberts, 1921. səh. 263
- Hovannisian, 1982. səh. 118–119
- Hovannisian, 1996. səh. 84
- Hovannisian, 1971. səh. 245
- Hovannisian, 1996. səh. 63
- Hovannisian, 1982. səh. 107
- Current History, 1920. səh. 496
- Hovannisian, 1982. səh. 64
- Hovannisian, 1971. səh. 231
- Hovannisian, 1982. səh. 76
- Andersen, Andrew; Egge, Georg. "The Second Phase of Territorial Formation: Insurgencies, Destabilization and Decrease of Western Support" (rus). 6 may 2016 tarixində .
- Andrew Andersen and Georg Egge. Muslim Uprisings in Kars and Sharur-Nakhichevan and the failure of American Mediation, 07/1919 – 10/1919. 2016-05-06 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-11-22.
In Kars territory fierce fighting that occurred throughout July and August around Karaurghan, Karakurt and Bashkey west of Kaghyzman and in the area of Merdenek – Novo-Selim – Beghli Akhmed west of Kars, resulted in a series of Armenian successes against Kurdish and Turco-Tatar tribes enforced by regular Turkish troops and often commanded by Turkish officers.
- Hovannisian, 1971. səh. 237–238
- Hovannisian, 1967. səh. 199
- Hovannisian, 1996. səh. 296–302
- Hovannisian, 1971. səh. 27
- Hovannisian, 1971. səh. 201
- Kayaloff, 1972. səh. 125–126
- Hovannisian, 1971. səh. 220
- Allen və Muratoff, 2011. səh. 498
- Hovannisian, 1982. səh. 66
- Hakobyan, 2017
- Der Matossian, 2020. səh. 23
- Somakian, 1992. səh. 311
- Andersen və Egge, 2014
- Imranli-Lowe, 2016. səh. 295
- Imranli-Lowe, 2016. səh. 295-296
- Hovannisian, 1996. səh. 290–296
- Չհայտարարված պատերազմը թեժանում է
- Hovannisian, 1982. səh. 66–76
- Hasanli, 2015. səh. 283
- Hasanli, 2015. səh. 284
- Səfərli, 2010. səh. 30
- Hovannisian, 1982. səh. 66–71
- Hovannisian, 1982. səh. 236–238
- Ագուլիսի կոտորածը եւ պատժիչ պատասխանը
- Hovannisian, 1982. səh. 229
- Петросян, 2012. səh. 288-297
- Hakobyan, 2023
- Հայաստանի զորքերը գրավում են Զանգիբասարը [այսօր՝ Մասիս]․ 23 հունիս, 1920, 2021
- Զանգիբասարի եւ Օլթիի գրավումը
- Hovannisian, 1974. səh. 48
- Hovannisian, 1980. səh. 28
- Hovannisian, 1996. səh. 295–296
- Payaslian, 2007. səh. 166–167
- Վեդիբասարի գրավումը
- Hovannisian, 1996. səh. 306
- Hovannisian, 1996. səh. 310–313
- Պայքար Նախիջեւանի համար
- Hovannisian, 1996. səh. 317–318
- Hovannisian, 1996. səh. 425
- Elçin Qaliboğlu. 1918-1920-ci illərdə ermənilərin azərbaycanlılara qarşı törətdikləri soyqırım. Xalq Cəbhəsi. 2020. səh. 13.
- Hovannisian, 1982. səh. 84
- Hovannisian, 1982. səh. 84–85
- Կարսի մարզի Զարուշատի մահմեդական շրջանը հպատակվում է Հայաստանին․ 15 փետրվարի, 1920, 2022
- Hovannisian, 1996. səh. 117–122
- Çetinkaya, 2006. səh. 98
- Hille, 2003. səh. 173
- Imranli-Lowe, 2016. səh. 308-309
- Imranli-Lowe, 2016. səh. 309
- Imranli-Lowe, 2016. səh. 309-310
- Altstadt, 1992. səh. 102
- Hovannisian, 1982. səh. 198
- Imranli-Lowe, 2016. səh. 311-312
- Imranli-Lowe, 2016. səh. 312
- Imranli-Lowe, 2016. səh. 312-313
- Hovannisian, 1982. səh. 104–107
- Tsutsiev, 2014. səh. 74–76
Mənbə
- New Republics in the Caucasus: Armenia, Azerbaidjan, and Georgia: Their Mutual Relations and Their Present Status. 11. Current History (1916–1940). Vol. 11, No. 3, Part II. 1920.
- Richard G. Hovannisian. The Republic of Armenia: From Versailles to London, 1919–1920. 2. Berkeley: University of California Press. 1982. ISBN .
- Carl Eric Bechhofer Roberts. In Denikin's Russia And The Caucasus, 1919–1920: Being A Record Of A Journey To South Russia, The Crimea, Armenia, Georgia, And Baku In 1919 And 1920. 1921.
- Richard G. Hovannisian. The Republic of Armenia: From London to Sèvres, February–August 1920. 3. Berkeley: University of California Press. 1996. ISBN .
- Richard G. Hovannisian. The Republic of Armenia: The First Year, 1918–1919. 1. Berkeley: University of California Press. 1971. ISBN .
- Richard G. Hovannisian. Armenia on the Road to Independence, 1918. Berkeley: University of California Press. 1967. ISBN .
- Jacques Kayaloff. From the Transcaucasian Past: Two Documents About Turkish Resistance in 1918. Journal of Asian History. 6 (2). 1972. 123–132. ISBN .
- Allen, William Edward David; Muratoff, Paul. Caucasian Battlefields: a History of the Wars on the Turco-Caucasian Border 1828–1921. Cambridge: Cambridge University Press. 2011. ISBN .
- Tatul Hakobyan. The Muslim Revolts in Armenia in 1919–1920". ANI Armenian Research Center. 2017.
- Bedross Der Matossian. The First Republic of Armenia (1918–1920): On its Centenary: Politics, Gender, and Diplomacy. Fresno: The Press at California State University. 2020. ISBN .
- Manough Joseph Somakian. (PDF). London: University of London. 1992.
- Չհայտարարված պատերազմը թեժանում է [Elan olunmamış müharibə qızışır]. Republic.Mediamax.am.
- Jamil Hasanli. Foreign Policy of the Republic of Azerbaijan: The Difficult Road to Western Integration, 1918–1920. London: Routledge. 2015. ISBN .
- Ագուլիսի կոտորածը եւ պատժիչ պատասխանը [Aqulis qırğını və cəzalandırıcı cavabı]. Republic.Mediamax.am.
- Tatul Hakobyan. Քաջազնունու նամակը որդուն՝ Ռուբենին, գրված Երևանից 1933թ հունվարի 1-ին" [1 yanvar 1933-cü ildə, İrəvandan Xaçaznuninin oğlu Rubenə yazdığı məktub]. ANI Armenian Research Center. 2023.
- ". (in Armenian). 23 June 2021. Archived from the original on 20 October 2022. Retrieved 24 June 2022. Հայաստանի զորքերը գրավում են Զանգիբասարը [այսօր՝ Մասիս]․ 23 հունիս, 1920 [Erməni qüvvələri Zəngibasarı ələ keçirdi Zangibasa: 23 iyun 1920]. ANI Armenian Research Center.
- . Republic.Mediamax.am.
- Richard G. Hovannisian. Dimensions of Democracy and Authority in Caucasian Armenia, 1917–1920. The Russian Review. 33 (1). 1974. 37–49. ISBN .
- Richard G. Hovannisian. Caucasian Armenia Between Imperial and Soviet Rule: The Interlude of National Independence (PDF). Los Angeles: University of California. 1980.
- Simon Payaslian. The Republic of Armenia: The First Republic. The History of Armenia – Springer. 2007. 145–170. ISBN .
- . Republic.Mediamax.am. 2020.
- . Republic.Mediamax.am. 2022.
- Կարսի մարզի Զարուշատի մահմեդական շրջանը հպատակվում է Հայաստանին․ 15 փետրվարի, 1920 [Qarsın müsəlman bölgəsi Zəruşad Ermənistana tabe edilir. 15 fevral 1920]. ANI Armenian Research Center. 2022.
- Audrey Altstadt. The Azerbaijani Turks. Power and Identity under Russian Rule. Hoover Institution Press. 1992. ISBN .
- Andrew Andersen və Georg Egge. . 2014.
- Kamala Imranli-Lowe. Nakhchyvan, the Armenian arguments and the Allied Powers in 1919. Middle Eastern Studies, 52:2 / Routledge. 2016. 295–317.
- Arthur Tsutsiev. Atlas of the Ethno-Political History of the Caucasus. New Haven: Yale University Press. Translated by Nora Seligman Favorov. 2014. ISBN .
- Hacıfəxrəddin Səfərli. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti və Naxçıvan (PDF). Naxçıvan: “Əcəmi” Nəşriyyat-Poliqrafiya Birliyi. 2010.
- Гегам Петросян. Отношения Республики Армения с Россией (1918–1920 гг.).
- Charlotte Mathilde Louise Hille. State Building and Conflict Resolution in the Caucasus. Brill. 2003.
- Nihat Çetinkaya. Iğdır Tarihi (Tarih, Yer Adları Ve Bazı Oymaklar Üzerine). Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı. 2006. ISBN .
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Qars ve Naxcivanda muselman usyanlari Qars vilayeti erazisinde ve kecmis Rusiya Imperiyasinin Irevan quberniyasinin Naxcivan Surmeli Serur Irevan qezalarinda bu erazilerin Ermenistan Demokratik Respublikasinin terkibine daxil edilmesine qarsi muselmanlarin silahli usyanlari Usyanlar turk milliyetcilerinin Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti hakimiyyetinin desteyi ile heyata kecirilmisdir Usyan Irevan hokumeti terefinden yatirilmisdir Qars ve Naxcivanda muselman usyanlariAzerbaycan Ermenistan muharibesiterefinden Qafqazin 1918 ci il tarixli siyasi xeritesi Ermenistan Azerbaycan Gurcustanin de fakto dovletlerini habele usyancilarin muveqqeti nezareti altinda olan bolgeleri gosterir Tarix 1 iyul 1919 28 iyul 1920Yeri Qars vilayeti Naxcivan Surmeli Serur IrevanNeticesi Usyanin yatirilmasiMunaqise terefleri Ermenistan azerbaycanli usyancilar Destek Azerbaycan TurkiyeKomandan lar Drastamat Kanayan Hovhannes Haxverdyan Sebouh Nersesiyan Hovhannes Mazmanyan Polkovnik Sahrutyan Qaregin Njde Anton Denikin K M Davie Ceferqulu xan Naxcivanski Semed bey Cemillinski Samil bey Ayrimlinski Xelil Sami beyTereflerin quvvesi18 min Serur Naxcivanda 6 10 min arasi Vedibasarda 1500 Usyanlardaki meqsedlerden biri de Anadolu ve Qafqazdaki turkler arasinda panturkist koridor yaratmaq idi Usyanlar ilki 1 iyul 1919 cu ilde baslamis ve 1920 ci ilin 28 iyulunda bitmisdir Osmanli ordusunun Cenubi Qafqazdan geri cekilmesinden sonra yerli muselmanlar bu bolgelerin Ermenistana birlesdirilmesine qarsi muqavimet gostere bilmeleri ucun silahlandirildilar 1919 cu ilin yazinda Qafqazdaki Britaniya komandani ermenilere qurulmus bu qurumlari ortadan qaldirmaga yardim etdi Lakin bir nece ay sonra Anadoludan ve Azerbaycandan gonderilmis sexslerin yerli ehalinin qetiyyeti neticesinde ermeni administraisyasi cokdu ve bolge tamamile Azerbaycan turklerinin eline kecdi Bu 1920 ci ilin yayinda ermenilerin tam eks hucuma kecmesine qeder bele davam etdi Ermenilerin Naxcivani isgal etmek ucun gonderilmis ordusu Azerbaycani hemin ilin yazinda isgal etmis bolsevik ordusu terefinden durduruldu Qars bolgesi qisamuddetli ermeni hakimiyyetine tabe etdirilse de 1920 ci ilin sentyabrinda Kazim Qarabekir Pasanin baslatdigi hucum neticesinde Ankara hokumetinin eline kecdi Usyanlar zamani teskil edilmis muselman turk ordusu terefinden meglub edilmis ermeni ordusuna Qafqazin simalinda olan Anton Denikin silah sursat gondermisdi ZeminOktyabr inqilabi ve Cenubi Qafqazda rus hakimiyyetinin cokmesinden sonra 4 iyun 1918 ci ilde imzalanmis Batum muqavilesi ile Ermenistan Osmanli imperiyasi qarsisinda bezi bolgelere olan iddiasindan el cekdi Bu bolgelere Qars Irevan quberniyasinin qerb hisseleri Surmeli ve Naxcivan uyezdleri ve ya muasir Naxcivan ve Turkiyenin Igdir ili daxil idi Muharibede Osmanli imperiyasinin meglub ayrilmasi ile imzalanmis Mudros ateskesine gore Osmanli ordusu kecmis rus imperiyasi torpaqlarindan cixmali idi Brest Litovsk sulhu ile Rusiyadan alinmis Qars ve Batum oblastlarindaki Osmanli ordusu Antanta dovletleri numayendelerinin yerlerdeki veziyyeti oyrenmesine qeder geri cekilmeye bilerdi Ozunun musteqilliyini elan etmis Cenubi Qafqaz dovletlerinin geleceyi qeyri mueyyen olaraq qalmaqda idi Birinci Dunya muharibesinde Merkez dovletlerinin megulb olmasina gore evveller imzalanmis Brets Litovsk ve Batum sulh muqavileleri quvveden dusmus elan edilmisdi Bundan istifade eden Ermenistan ve Gurcustan Anadoludan torpaq qoparmaq isteyinde idiler Eyni zamanda yeni yaranmis Ermenistan Gurcustan ve Azerbaycan respublikalarinin beynelxalq taninmasi ve serhedlerinin mueyyenlesdirilmesi problemi qalmaqda idi 1918 ci ilin oktyabrinda Ermenistan butun Irevan quberniyasi ve Qars oblastina Tiflis quberniyasinin Borcali ve Axalkalaki qezalarina Yelizavetpol quberniyasinin mueyyen bolgelere Zengezur qezasinin hamisina Cavansir Qaryagin Susa ve Qazax qezalarinin dagliq hisselerine iddialar ireli surduler Etnik baximdan qarisiq olan bu yerlerde bir iki istisna olmaqla ermeniler hec bir yerde ehalinin ekseriyyetini teskil etmirdiler Buna baxmayaraq ermeniler iddialarini bu yerlerin qedim ve orta esrlerde ermeni dovletciliyine daxil oldugu ve ehalinin cox hissesinin emrenilerden teskil edildiyi ile esaslandirmaga calisirdilar Hetta bezi dairelerde ermeniler denize cixis elde ede bilmek ucun Batuma bele iddia qaldirmisdilar Kecmis Irevan qubernatorlugunun cenub eyaletleri olan Serur ve Naxcivan da Ermenistanin erazi iddialarinin Britaniya isgalci hakimiyyeti terefinden desteklendiyi eraziler sirasinda idi Lakin bu rayonlarin Ermenistanin terkibine daxil edilmesi yerli muselman ehalinin esasen bu dovrde bu erazilerde mutleq coxluga malik olan tatarlarin azerbaycanlilarin isteklerine zidd idi Baxmayaraq ki o zaman yerli azerbaycanlilar hetta Turkiyenin desteyi ile bele nizami ermeni qosunlarina muqavimet gostere bilmezdiler lakin ermeni qosunlarinin ermeni gurcu doyusune celb olunmasi sebebinden ermeniler bu erazilere nezaretin yaradilmasini texire saldilar Osmanli ordusunun bu bolgeleri bosaltmasi 1918 1919 cu illerde bas verdi Bolgelerin bosaldilmasi ile formalasdirilmis muselman turk qurumlari Ermenistan ve Gurcustanin qerbe dogru genisleme istekleri qarsisinda buraxildi Muharibede agir bir sekilde meglub olmasina baxmayaraq Osmanli turklerinden olan sexsler Britaniyanin Cenubi Qafqazdan cixmasindan sonra yerli ehalini ermeni hakimiyyyetine qarsi usyana baslamaga tesviq edirdi Bu tesviqler ve ermenilerin yerli ehaliye qarsi etnik temizleme siyaseti 1919 cu ilin yayinda yerli turklerin usyana baslamasina sebeb oldu Dovrun muasiri olan qaynaq yazir 1919 cu ilin yayindan etibaren repatriasiya meselesi genis yayilmis muselman usyanlari ile tamamile kolgede qaldi Sozugeden repatriasiya meselesini ermenilerin heyatda qalmasi meselesine donusdurmusdu 1921 ci ilde C E Bechhofer Roberts yazirdi Igdir cebhesinde General Sebo kurdleri kenarda saxlayirdi Ararata teref Agri dagi Qemerli cebhesi idi Orada dusmen tebii ki turk yardimcilari terefinden desteklenen ve onlarin agentleri terefinden tesviq edilen Terter idi Dusmen ixtiyarinda olan Naxcivana geden yol uzaq Serqdedir Boyuk Britaniya quvvelerinin gelisine qeder Naxcivan 4 iyun 1918 ci ilde imzalanmis Batum muqavilesine gore Naxcivan qezasinin 2 3 hissesi Serur Dereleyez qezasinin Serur hissesi ve Irevan quberniyasinin Irevan qezasinin cenub hissesi Osmanli imperiyasina verildi Yerde qalan bolgeler Serur Dereleyezin Dereleyez hissesi Naxcivan qezasinin Ordubad hissesi Ermenistan ile Azerbaycan arasinda mubahiseli erazi elan edildi Azerbaycan Ermenistan ve Gurcustan Osmanli dovletinin deveti ile Istanbulda toplanan konfransa numayendeler gonderdi Konfransin meqsedi Cenubi Qafqaz dovletleri arasindaki erazi munaqisesini Merkez dovletlerinin 4 uzvu ile muzakire etmek idi Osmanli mudafie naziri Enver pasa ile 1918 ci ilin yayinda bas tutan goruslerinde ermeniler Dereleyeze olan iddialarini dile getirdiler ve bu iddialar Azerbaycan numayendelerinin etirazi ile qarsilandi Azerbaycan terefi oz iddialarini Dereleyezin esasen muselmanlar terefinden meskunlasdirildigi ile esaslandirirdi Naxcivan meselesinde de xususen osmanlilar terefinden ele kecirilmemis Ordubad ile bagli da iki dovlet arasinda munaqise var idi Ricard Hovanisiyanin Ittihad ve Tereqqi Cemiyyeti daxilinde motedillerden biri kimi qeleme verdiyi Ucuncu Osmanli ordusu komandani Vehib Pasaya gore Ermenistan Yeni Beyazid ve Irevanin hisselerinden Ucmuedzin ve Aleksandropoldan ibaret ola bilerdi Bu o anlama gelirdi ki Osmanli ne Dereleyezi ne de Ordubadi Ermenistanin bir hissesi olaraq gormur Bundan basqa Ordubad Naxcivanin diger yerlerini Qarabag ile birlesdirirdi ve Osmanli imperiyasi da Qarabagi Azerbaycanin bir hissesi kimi taniyirdi Buna gore de Ordubad Ermenistanin bir hissesi ola bilmezdi bundan da basqa Ordubadin ermenilere verileceyi halda Azerbaycanla Osmanli imperiyasi arasinda birbasa elaqe olmaz ve bu da onun regionda strateji meqsedlerinin heyata kecirilmesine mane olardi Ermenilerin Istanbul konfransi boyunca Serur Dereleyez ve Naxcivan ucun cehdleri hec bir netice vermedi 30 oktyabr 1918 ci ilde Mondros ateskesinin imzalanmasi ile Osmanli imperiyasinin Cenubi Qafqazdaki nezareti Boyuk Britaniya ile evez edildi Bu deyisiklik ermeni hakimiyyetinde yeni umidlerin meydana cixmasina serait yaratdi Bundan yararlanan ermeni hokumeti Antanta dovletlerine qarsi aktiv diplomatik cehdlere basladi Meqsed Paris Sulh konfransinda Antanta dovletlerinin buna yonelik raziligini almaq idi Ermenistanin Versal sulh konfransindaki numayendeliyinin rehberi Avetis Ahoroniyan 17 may 1919 cu ilde konfrans rehberliyine memorandum teqdim etdi Memorandumda Naxcivana ve Serur Dereleyeze olan torpaq iddialari da eks etdirilmisdi Azerbaycan turklerinin usyanlariZengibasar Bolgeden kecen Zengi cayina gore muasir dovrde Hrazdan adlandirilir Zengibasar adlandirilan bolgenin esas menteqesi de Zengibasar adlandirilmaqda idi ve muasir Masis bolgesinin bir hissesini ehate etmekde idi bolge Ermenistanin muasir Ararat bolgesinin simal qerbinde ve Ermenistanin paytaxti Irevandan cemi 9 km cenub qerbde yerlesmekde idi Orada umumilikde 26 turk yasayis menteqesinde 30 min insan yasamaqda idi Ermeni hakim dairelerinin bolgeye Azerbaycan turklerinden numayendeler teyin etmesine baxmayaraq onlarin real hakimiyyeti Uluxanlidaki menteqelerinden o terefe kecmirdi Hemcinin bolge ehalisi Azerbaycan ve Anadoludan gelmis sexslerin ermenilere qarsi mubarizeye baslamagi ehtiva eden tebligatina meruz qalirdilar Eyni zamanda yerli ehalinin 1918 ci ilden etibaren ermeniler terefinden etnik temizlemeye meruz qalmasi bu tebligat ucun munbit zemin formalasdirmisdi Vedibasar Ararat vilayetinin cenubunda yerlesen Vedibasar bolgesi esasen Azerbaycan turkleri terefinden meskunlasdirilmisdi ve Boyuk Vedinin acar menteqesi idi 1 iyul 1919 cu ilde Boyuk Vediden olan suvari deste Develi demiryolu stansiyasina hucum ederek emreni esgerlerini oldurduler 3 gun sonra 400 herbciden ibaret olan ermeni ordusu Boyuk Vediye ultimatum gondererek hucumda istirak eden suvarilerin onlara tehvil verilmesini istediler Boyuk Vedi buna meaxniki silahlardan acilan atesle cavab verdiler ve bu atesle 160 ermeni olduruldu Novbeti 10 gun erzinde ermeni silahlilari kende durmadan hucum etseler de onu ele kecirib yagmalaya bilmediler Kend sakinleri effektiv sekilde mudafie olunmaqda idi 10 avqust 1919 cu ilde Drastamat Kanayan hucuma kecib 5 doyucen kendi ele kecirib Boyuk Vedi yuksekliklerine catsa da menteqeni ele kecire bilmedi 14 iyul 1919 cu ilde Azerbacanin Ermenistandaki numayendesi ve muselmanlarin ugurlu muqavimet gostermesinde muhum rol oynamisMehemmed xan Tekinski Bakiya gonderdiyi mektubda bunlari qeyd edirdi Boyuk Vedideki veziyyet ciddidir Ermenistan butun quvvelerini cemlesdirmekdedir Herbi seferberlik elan edilmisdir Muselmanlar Azerbaycanin herbi mudaxilesi ile azad edile biler Muselmanlarin inadkar muqavimeti ingilisleri qezeblendirmisdir Doyusler davam etmekdedir Muselmanlarin yardim ucun muracietine cavab olaraq men elan etdim ki Azerbaycan indilik ordu ile yardim ede bilmez lakin muselmanlarin butun itkileri ve onlara vurulmus zerer derhal Azerbaycan terefinden kompensasiya edilecekdir Butun Serur Naxcivan Ordubad ve Qars bolgesinde boyuk hadiselerin bas vereceyi gozlenilir Bir gun bele itirmeden herbi teskilatlar ucun boyuk meblegde pul gonderin author Mahammad khan Takinski Uc gun evvel Tekinski Azerbaycan hokumetine ermenilerin Boyuk Vedide 200 itki ile neticelenen ve yerli ehalinin iki artilleriya ve sekkiz pulemyot ele kecirmesi ile neticelenen ugursuz eks hucum barede melumat vermisdi Ermeniler butun bu meglubiyyetlerini guya bu usyanlarda turk zabitlerinin istiraki ile elaqelendirseler de tarixci Cemil Hesenli orada bir dene bele turk zabitinin olmadigini yazmaqdadir Bundan bir ay evvel 1919 cu ilin iyununda Bakiya yazmis oldugu mektubda Mehemmed xan Tekinski bunlari qeyd edirdiI Ermeniler Bakini isgal edeceklerine umid ederek Dobrarmiyanin Konullu ordu hereketine sevinirler baxmayaraq ki iyunun 1 de Xatisov naharda meni musteqilliyin ozunu qorumasi meselesinde Ermenistan ve Azerbaycanin umumi maraqlarinin olduguna teminat verdi Dobarmiya ile murekkeb veziyyet yarandigi zaman Ermenistan bize dusmen movqe alacaq buna gore de tez bir zamanda herbi teskilatlara pul ayiraraq Serur Naxcivan bolgesinde Ermenistana tehdid formalasdirmaq lazimdir Gorduyum tedbirler sayesinde artiq Seruro Naxcivan ve Ordubad menimle daim elaqe saxlayan Milli Suranin etrafinda birlesibler Serur Naxcivan Serur Naxcivanin etnik xeritesi Irevan yaxinliginda bas vermis usyanlardan cesaretlenen Xelil Sami bey yerli suvari desteye komandanliq etmek ucun Serqi Beyazid istiqametinden Serura kecdi Sonradan Britaniya komandanligi Naxcivandaki ermeni hakimiyyetinin gucsuz oldugu xeberini aldi bunu sonraki gunlerde bas veren milletlerarasi toqqusmalar da gosterdi Naxcivan seheri uzerinde ingilisler terefinden qurulmus ermeni hakimiyyeti yerli ehali terefinden ortadan qaldirildi ermeni ordusu meglub edildi ve qovuldu 21 iyulda Tekinski oz hokumetine ermeni hakimiyyetinin Serurdan qovuldugunu yazdi Yerli ehalinin bu usyani butun Naxcivana yayildi ve Gulustan menteqesindeki ermeniler Arazi kecerek Irana qacdilar 6 min ermeni Dereleyeze Yeni Beyazid qezasina ve Zengezur qezasina qacdi Usyan neticesinde Serur Naxcivanda 45 ermeni kendinin dagidilmasina ve onlarin 10 min ehalisinin qirgina meruz qalmasina o cumleden ermenilerin meskunlasdigi Yuxari Eylis kendinin ve onun 1400 ehalisinin dagidilmasina gore mesuliyyet Xelil Sami beyde idi Hemin ilin sonlarinda Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin herb naziri Semed bey Mehmandarov oz hokumetine sikayet edirdi ki Serur Naxcivan bolgesindeki Iran agentleri yerli ehalini Irana kecmeye sirniklendirir Ermenistana tesirleri General A Denikin bu hadiseler haqqinda yazirdi Iyul hadiseleri Ermenistan ordusunu caresiz veziyyetde qoydu tufeng ehtiyatinin tam olmamasi ve cemi 300 min uc xetli patronun olmasi onun doyus qabiliyyetini mehdudlasdirdi ve seferberliyi menasiz etdi Bu arada olkenin butun cenubu ve cenub serqi muselman qiyaminin mengenesinde idi Usyan cenubdan Irevana dogru yayildi Qars ve Aleksandropolu tehdid etdi ve Sadaxli yaxinliginda neytral zonada olkenin yegane qida damarini demiryolunu kesmek tehlukesi ile asili qaldi Usyanlarin yatirilmasiQizil ordunun Azerbaycani isgal etmesinden bir nece ay sonra 18 iyun 1920 ci ilde ermeni hokumeti Irevanin texminen 15 km cenub qerbindeki usyanlarini davam etdiren zengibasarlilara ermeni hakimiyyetine tabe olmaq barede ultimatum gonderdi Ultimatuma cavab verilmesini gozlemeden ermeni ordusu novbeti gun bu kendlere tam quvvesi ile hucuma basladi Bas vermis doyuslerde Ermenistanin bas nazirinin oglu leytenant Aram Xacaznuni olduruldu 21 iyunda coxsayli ermeni ordusu silah sursati qat qat zeif olan Azerbaycan turklerine qalib geldi ve Irevanin etrafinfa oz hakimiyyetini temin etdi Yerli ehali ermenilerin soyqirimina meruz qalmamaq ucun qonsu Surmeli qezasinin Araliq bolgesine qacdilar Doyusun sonlanmasindan sonra Eres ve Nuxa qezalarindan gelmis konullu ermeni doyusculeri turkler terefinden bosaldilmis evleri yagmalamaga basladilar Zengibasar ve qelebeden sonra ozune inami artan ermeni herbi daireleri Vedibasari ve Serur Naxcivani ele kecirmek hazirliqlarina basladi Vedibasara hucum 11 iyulda basladi ve novbeti gun ermeni silahlilari bolgeni ve Vedibasari ele kecirdiler Bununla da onlar Irevan ve Serur Dereleyez qezalarinin serhedinde yerlesen ve Qurd Kecidi adlandirilan kecide catdilar Belelikle d buralardaki turkler yene evlerini terk etmeye mecbur oldular ve bu defe cenuba Serura yoneldiler 14 iyulda ermeni hucumu Qurd Kecidi vasitesiyle Serura dogru davam etdirildi Bolge iki gun sonra ele kecirildi ve yerli ehali Araz cayini kecerek Irana qacmaga mecbur oldu Ermenilerin Naxcivan qezasina daxil olmasindan evvel Naxcivandaki Milli Sura sulh teklifi ile cixis etdi Guman edilir ki sulh teklifi guc toplamaq ucun edilmisdi her bir halda ermeniler hucumlarini davam etdirdiler Neticede Naxcivanin 40 km simal qerbinde yerlesen Sahtaxti ermeniler terefinden ele kecirildi Bu zaman artiq aprel ayinda Azerbaycani isgal etmis bolsevik ordusu Naxcivanin cenubuna catdi Bu ordunun meqsedi Anadoludaki Ankara hokumeti ile quru elaqesi formalasdirmaq idi Sovet Rusiyasi ve Qirmizi Turkiye birlesmis ordularinin komandani Polkovnik Tarxov Sahtaxtidaki ermenilere muraciet etdi ve Naxcivanda sovet hakimiyyetinin yaradildigini bildirdi Belelikle de ermeni yurusu sonlandirildi Yurusu zamani Qacar Iraninin XIN rehberi ermenilere muraciet ederek hucumun suretini azaltmaga calisdi O bildirdi ki Naxcivan sakinleri Maku serdari ve Tebrizdeki hakimiyyet daireleri vasitesiyle mudafie ucun muraciet etmisdirler ve onlar kecmis Qacar tebeeleri ve esasen sieler oldugu ucun hokumet bu muraciete bigane qala bilmez Oltu ve Zengibasara hucumun Turkiyedeki muzakireleri Ermenilerin hucumlari Turkiye Boyuk Millet Meclisinin de muzakiresine cixarilmisdi 1920 ci il avqustun 14 de Erzurumdan olan millet vekillerinin sorgusuna cavab olaraq Mustafa Kamal Ataturkun Meclisde verdiyi izahatda Gencede bolseviklere qaris Nuru pasanin komandanligi altinda usyanin bas vermesinden istifade eden ermeni qosunlarinin iki istiqametde 19 iyun tarixinde Oltu Milli Surasi uzerine diger qismi de Zengibasar Milli Surasi uzerine hucuma kecdiyi bildirilir Onun sozlerine gore hem Zengibasar Surasi hem de Oltu Surasi gercekden Ermenistan Cumhuriyyetini tehdid etmek durumunda idiler Ataturk ermenilerin hucumuna qarsi turk ordusunun bezi onlemler almaq mecburiyyetinde qaldigini soyleyir ve elave edir ki Beyazid istiqametinden lazimi qeder quvveni Zengibasar Milli Surasinin silahli quvveleri daxiline kecirmisler Arazin guneyine cekilmis Milli Sura quvveleri ile Turkiyeden gonderilen quvvelerin birlesmesinden sonra hem Zengibasara hem de Oltuya qarsi hucuma kecen ermeni quvveleri durdurulmusdu Bundan sonra Mustafa Kamal Ataturk ermeni silahli quvvelerinin zirehli qatardan istifade ederek iyulun 10 dan etibaren Irevan Culfa demiryolu boyunca guneye dogru irelilediyini soyleyir Turk ve kurdlerin usyanlariSurmelide 1918 ci ilin evevlerinde Surmeli qezasinda muselmanlarla Azerbaycan Anadolu turkleri ve kurdler ermeniler arasinda ciddi toqqusmalar yasandi Bu zaman Osmanli ordusu bolgede irelilemis ardinca ise geri cekilmeye mecbur qalmisdi Bu zaman ise Van ve Sasun bolgesinden gelen ermeniler Surmeliye daxil olmusdular Novbeti il Irevan etrafindaki Zengibasaraki usyan tam sureti ile irelileyerken Araliqdaki muselmanlar Erzurumdan olan bir herbcinin etrafinda teskilatlanaraq zengibasarlilara yardim ucun ermeni silahlilarina hucumlar teskil etdiler Avqustun evvelinde komandanligindaki herbi deste Surme etrafindaki ermeni qarnizonunu bolgeden qovdu Neticede xeyli sayda ermeni ve Yezidi Igdira oradan da Araz cayini kecerek Ucmuedzin qezasina muasir Armavir ve Araqotsotn eyaletleri cacdi Belelikle bundan sonra Surmelideki ermeni hakimiyyeti qezanin inzibati merkezi olan Igdirin etrafindaki Surmeli ovasi ile mehdudlasdirildi Sentyabrda kurd suvarilerinin ermeniler uzerine yurusleri davam etdi ve usyan eden kurd kendleri ermeniler terefinden yandirildi Kagizmanda 17 avqust 1919 cu ilde Omer aga ve Hesen beyin rehberliyindeki minden cox kurd tayfa uzvleri Kagizman dairesinin inzibati merkezi olan Kagizmandaki emrenilerle doyusurduler Onlar polkovnik Sagrutyanin komandanliq etdiyi ermeni doyusculerin burani bosaltmasini isteyirdiler Novbeti gun ermeniler kurdleri meglub etib geri cekilmeye mecbur etdiler Doyusler 28 30 avqust tarixinde de davam etdi Bu zaman kurdler Sariqamisdaki ermeni quvvelerini muhasireye almaga calissalar da ugursuz oldular ve Baskoy ile Gurbuzlere geri cekildiler Iki gun sonra emreniler Gumrudagini ele kecirib tayfa uzvlerini Qaziler menteqesine geri cekilmeye mecbur etdiler Yollarin ve demiryollarinin turkler ve kurdler terefinden kesilmesine gore Sariqamisdan 6 min ermeni ve yunan basqa yerlere yollandilar Sentyabrin evvellerinde ermeni ordusu Qars bolgesindeki evvelki hakimiyyetini berpa edib yunan rus ve ermeni kendlileri evevlki yerlerine geru qaytardi Bununla paralel sekilde bolgede yasayan turkler ve kurdler de ermenilerin gelmesi ile yasadiqlari geri terk etdiler Erdahan ve Qarsda Qars oblastini ele keciren ermeni hakimiyyeti mahallara yerli ehaliden numayendeler teyin etmisdi Bunlar 40 kendden ibaret Cildir 42 kendden ibaret Agbaba muasir Amasiya 45 muselman 20 rus malakan kendinden ibaret Zerusad muasir Arpacay mahallari idi Buraya teyin edilen muselmanlar Qars ve Erdahan dairelerindeki yerli ehalinin ermeni hakimiyyetine sadiqliyini temin etmeli idi Bundan basqa bolgede Anadolu ve Azerbaycan turklerinin numayendeleri yerli ehalini ermenilere qarsi mubarizeye qaldirmaga calissa da ermeni hakim daireleri yerlilerin silahlarini ellerinden almaga calismirdi 12 yanvar 1920 ci ilde bu numayendeler yerli ehaliye telim kecib ermenilerin yasadigi Qizil Caxcaxda muasir Akyaka yerlesen qatar stansiyasini ele kecirmeye cehd etdi 24 yanvarda Cildir Agbaba ve Zerusaddaki ermeni hakimiyyetine tamamile son qoyuldu ve novbeti gun bolgede herbi rejim elan edildi Polkovnik Hovhannes Mazmanyan 28 yanvarda bolgede olanlara tamamile biteref yanasan malakan ruslari temsilci kimi istifade etmek qerarina geldi Onlar muselmanlari ermeni hakimiyyetine tabe olmaga devet etmeli idiler Lakin bu cehd ugursuzluqla neticelendi Bundan qisa muddet sonra Mazmanyan 1 fevral tarixinde mubarizeye qalxmis kendlilerin kendlerini bombardman edib ordu ile kendlere daxil olmaga basladi Zerusad kendleri yeniden ele kecirildi Bundan 9 gun sonra Zerusad kendleri resmi sekilde ermeni hakimiyyetini qebul etdiler ve bir qeder sonra Qarsda bunu sexsen testiqlediler Cildirlilar 14 martda tabe olsalar da ermeni ordusu onlarin menteqelerini bombardman etmeye davam edirdi Bu hadiseler neticesinde 10 minden cox insan oz evlerini terk etmeye mecbur oldu Onlarin coxu Azerbaycana kocdu Penek Ermenilerin Zengibasar usyancilarina qarsi eks hucumu ile eyni vaxtda kurdlerin nezaretinde olan Oltu dairesinde indiki Erzurum vilayetinin serqinde Penekde komur ehtiyatlarini ele kecirmeye cehd etdiler Ermenilerin muselmanlarin ekseriyyeti teskil etdiyi torpaqlari birlesdirme siyaseti muxtariyyet vermekle doyussuz mulki birlesdirme ile herbi yolla ve ya tehdid yolu ile birlesdirme arasinda hacalanmisdi Qars general qubernatorunun qezebine gore Oltu meselesinde sonuncu siyaset ustunluk teskil etdi Hem ermeni hem de turk senedleri bolgede fealiyyet gosteren turk herbi numayendelerinin oldugunu gostermekdedir Buna baxmayaraq 19 iyun 1920 ci ilde baslayan ermenilerin hucumu Oltu dairesinin serq hissesinin ele kecirilmesi ile sonlandi 22 iyunda Peneke hucum eden ermeniler bolgenin turk kurd mudafiecilerini meglub etmeyi bacardilar Belelikle de yeni terk ermeni serhedi Oltu cayindan kecmeye basladi Antanta dovletlerinin reaksiyasiNaxcivanla bagli fealiyyetleri Mudros ateskes muqavilesi ile Cenubi Qafqazda hadiselerin axari deyismeye basladi Muqavilenin 11 ci maddesine gore ordularin bir hissesinin cixarilmasina emr verilmisdi yerde qalan quvvelere ise hadiselerin oyrenilmesinden sonra qerar verilecekdi Muqavilede deqiq olaraq hansi hisselerin artiq evaukasiya edildiyi hansi hisselerin ise qarsidaki zaman erzinde edileceyi deqiq olaraq gosterilmemisdi Osmanli ordusu geri cekilerken yerli ehalinin ozunu qorumasi ucun mueyyen qurumlar formalasdirdi Bunlardan biri de 22 noyabr 1918 ci ilde Naxcivanda qurulan Araz Turk Respublikasi idi Ingilisler bolgeye geldikden sonra bunun Osmanli turklerinin isteyi formalasdirildigini dusunerek bu qurumu legv etdiler Belelikle 26 yanvar 1919 cu ilde inzibati sura kimi yerli Tatar hokumeti ile birlikde Naxcivanda Boyuk Britaniya herbi numayendeliyi qurulur Bu suranin meqsedi Paris Sulh Konfransinda bolgenin geleceyine qerar verileceyi vaxta qeder sabitliyi qorumaq idi Bununla da bolge artiq Osmanli hakimiyyetinden cixmis olurdu Hovanisyana gore ermeni hokumetinin Boyuk Britaniyanin yerli tatar ehali ile herbi numayendelik qurmasini qebul etmesinin sebebi onun buna qarsi cixacaq herbi gucunun olmamasi idi Bu qerar Britaniyanin 7 fevral 1919 cu il tarixli memorandumuna uygun gelirdi ve ona gore Qafqazin ermeni vilayetleri Osmanli Imperiyasi erazisinde yaradilacaq yeni ermeni dovletine birlesdirildiyi halda serhed Oltu Qars Aleksandropol Irevan ve Culfa menteqelerini Naxcivan daxil olmaqla ehate etmeli idi Tarixci Kemale Imranli Lowe bunu bele serh edir Muttefiq dovletlerin Serqi Anadolu ve Cenubi Qafqaz vilayetlerinden ibaret Ermenistanin yaradilmasi ile bagli planlarini hemcinin nahiye nin qeza ve ya daire demek oldugunu ve Culfa adli bir dairenin ve ya qezanin olmadigini nezere alsaq bele bir fikir soylemek olar ki Britaniya memorandumu Culfaya qeder Naxcivan qezasinin boyuk bir hissesini ve Serur Dereleyez qezasinin Serur hissesini nezerde tuturdu 1918 ci ilde ABS prezidenti Vudro Vilson terefinden elan edilmis prinsiplere gore mubahise qaynagi olan bolgelerin taleyine referendumla qerar verilmeli idi Muselmanlarin ustunlukde oldugu Naxcivan ve Serur Dereleyez qezalarinda bunun ucun referendum kecirilmedi ve qezalar Britaniya terefinden Ermenistana verildi 30 aprel 1919 cu ilde Azerbaycan hokumeti Britaniyaya bu qerara gore resmi sekilde etiraz etdi Qarabag isinin Naxcivanla muqayisesinin eleyhine danisdi Etirazda bu bolgelerin cografi movqelerinin ve ehalinin etnik nisbeti gostericilerinin ferqli oldugu qeyd edilmis Zengezur Cavansir Susa ve Cebrayil qezalarinin Azerbaycanin merkezinde yerlesdiyi dolgun muselman ehali ile ehatelendiyi ehalinin de ekser hissesini muselmanlar teskil etdiyi bildirilmis Qarabag bolgesindeki ermeni ehalinin kicik qruplar seklinde yasadigi hec bir yerde ekseriyyeti teskil etmediyi elan edilmisdi Naxcivan Surmeli ve Serur Dereleyezde ise veziyyet bele deyildi ve muselmanlar ehalinin ekseriyyetini teskil edirdiler Azerbaycan hokumetinin etiraz metnine gore Qarabagdaki Zengezur Cavansir Susa ve Cebrayil qezalari Azerbaycan hokumeyinin inzibati sferasindadir ve onun yalniz cox kicik bir hissesi Andronik terefinden muveqqeti ele kecirilmisdir Belelikle sozgeden bolgelerin Azerbaycan hakimiyyetine transferi sadece evvelki veziyyetin berpa olunmasi kimi qiymetlendirilmeli idi Naxcivan ile birlikde Serur Dereleyez Surmeli ve Irevan qezasinin bezi hisselerinin hec bir zaman Ermenistana daxil olmadigi qeyd edilir bu bolgelerin Ermenistana verilmesinin evvelki veziyyeti berpa etmediyi eksine yeni bir veziyyet formalasdirdigi yazilirdi Azerbaycan hokumetinin etirazi cavabsiz buraxildi ve Naxcivanda ermeni hakimiyyeti 3 may 1919 cu ilde quruldu Her bir halda iyun ayinin sonlarinda gelen hesabatlardan aydin olur ki ermeniler ile muselmanlar arasinda munasibetler bu zaman kesiyinde cox pislesmisdir 18 20 iyul tarixinde Naxcivan muselmanlarin usyani basladi usyani yatira bilmeyen ermeniler 25 iyulda qacmaga basladilar 11 avqust 1919 cu ilde hesabat ucun yazilmis senedde Naxcivandaki ermeni hakimiyyetinin uygunsuzlugu qeyd edilmisdi Senede gore ermeniler artiq movcud olan Britaniya qubernatoru nezaretinde fealiyyet gosteren tatar inzibati orqanlari ile emekdasliq etmek evezine derhal yerli suralari dagitmis ve tatar inzibati tenzimlemelerini legv etmisdirler Bundan da elave muselman ehalisini xususen de mulklerini qorumaq ucun silaha ehtiyaci olan bir cox suru sahibi kend ehalisini terksilah etmek cehdleri qan tokulmesine sebeb olmus ve Britaniya hakimiyyetini Ermenistan hokumetine bunu legv etmeyi tovsiye etmeye mecbur etmisdi Bunlari qeyd eden britaniyali muveqqeti ali komissar veziyyetin qaneedici olmadigini da yazirdi O xeberdarliq etdi ki ehalinin ekseriyyetinin ermenilere qarsi bu qetiyyetli muqavimeti son hedde catacaq Avqustun evvelinde azerbaycanlilar Naxcivani Azerbaycan Cumhiruyyetinin ayrilmaz hissesi kimi elan etdiler Teklif edilen neytral bolge Ermenistana teyin edilen Muttefiqler Ali Komissari Uilyan N Haskell Qarabagin Azerbaycana tabe etdirilmesinden bir hefte sonra Irevan quberniyasinin cenubunda ermenilere qarsi mubarizenin getdiyi Serur Naxcivan da daxil olmaqla neytral bolgenin yaradilmasini teklif etdi 29 avqust 1919 cu ilde Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin bas naziri Feteli xan Xoyski bu teklifi qebul etse de Dereleyez bolgesinin de buraya daxil edilmesini teleb etdi Bundan basqa Azerbaycan bu qurumun xerclerini qarsilayacaq ve Culfa ile Baki arasinda demiryolu cekecekdi Azerbaycan terefinden imzalanmis bu teklif Haskell terefinden ermeni resmilerinin qarsisina getirilen zaman onlar onu redd etdiler Ermeniler bu teklifin Naxcivani texniki olaraq Azerbaycanin bir hissesi olacagi ile esaslandirirdilar Hemcinin onlar Serur Dereleyezin bir hissesi olan Dereleyezin bu quruma daxil edileceyi halda ermenilerin oradaki sabit hakimiyyetlerini itireceyini ve Irevan ile Zengezurun ermeniler terefinden idare edilen hissesi ile elaqenin kesileceyini dusunurduler Ermeni resmileri usyancilarin nezareti altinda olan erazilerle mehdudlasan Amerika qubernatorlugunun yaradilmasinda tekid edirdiler lakin Azerbaycan hokumeti Zengezuru Ermenistandan qoparmaq meqsedine nail ola bilmeyeceyinden bu redd edildi Andronikin Qarabagdan getmesinden bir qeder sonra Qarabag ermenileri 1919 cu ilin avqustunda Azerbaycanin hakimiyyetini tanidilar Bu taninmada Britaniyanin desteyi cox muhum idi Britaniyanin hemin desteyi Naxcivanda ermenilere vermesine baxmayaraq onlar Naxcivani ozlerine tabe ede bilmediler Ermeni bas nazir Ovannes Xacaznuni oz xatirelerinde de qeyd edir ki ermeniler Naxcivan ve Serurda hetta oz silahlari ile bele hakimiyyetlerini qura bilmediler Tarixci Imranli Lowe bunu onunla elaqelendirir ki Naxcivandaki muqavimet yerli muselman xalqa esaslandigi halda Qarabagdaki muqavimet yad idi ve esasen Turkiye ermenilerinin ideallarina esaslanirdi Britaniya XIN hesabatlarinda da bu eks etdirilmisdir ve bunun Turk ermenileri arasinda qaynaqlandigi onlarin ideallarini eks etdirdiyi qeyd edilmisdir Ele buna gore de 1919 cu ilin avqustunda Qarabag ermenileri Azerbaycan hakimiyyetini taniyarken Ermenistan Respublikasi buna siddetli formada etiraz etmisdi Evvelceden Haskell ve Azerbaycan hokumeti arasinda formalasdirilmis razilasma metni ermeni telebleri esasinda bir qeder deyisdirildi ve Azerbaycan hokumetine gonderildi Azerbaycan XIN rehberi Memmed Yusif Ceferov Haskelle yazdigi mektubda hokumetinin narahatligini dovletinin iddialarinin ehalinin oz muqedderatini teyin etme prinsipine esaslandigini bildirdi Haskell buna sert bir sekilde qarsi cixdi ve neytral zonanin yaradilmadigi halda Denikinle neytral zona yaradilmasi ve ya hansisa basqa problemin hell edilmesi ucun hec bir sey etmeyeceyini bildirdi Cavab mektubunda Azerbaycan terefi Irevan quberniyasinin Serur Dereleyez ve Naxcivan qezalarinda qubernatorlugun yaradilmasina qarsi olmadiqlarini lakin razilasma metninin bezi maddelerinin etirazla qarsilandigini bildirdiler Cavabinda Haskell bu qubernatorlugun yaradilacagini ve Serur ile Naxcivan qezalarindan ibaret olacagini bildirdi Davaminda o tezlikle Parise yollanacagini Azerbaycan hokumetinin bu muveqqeti razilasmani desteklemesi serti ile mubahiseli erazilerin tam mulkiyyetine dair Azerbaycan iddialarini teqdim etmek niyyetinde oldugunu bildirdi 4 oktyabr tarixinde yazilmis cavab mektubunda Azerbaycan terefi etiraz etmediyini lakin Paris sulh konfransinda Azerbaycanin edaletli Vilsonun xalqlarin huquqlarina dair beyan etdiyi prinsiplere ve Azerbaycan xalqinin faktiki olaraq mueyyen edilmis iradesine uygun olaraq tenzimlenmis teleblerinin onun terefinden de mudafie edileceyine umid etdiyini bildirdi 25 oktyabr 1919 cu ilde Serur ve Naxcivanda muttefiq qubernatorlugu yaradildi ve amerikali polkovnik Edmund L Daley onun qubernatoru teyin edildi Muttefiqlerin neytral zona kimi qubernatorluq yaratmasinin elan edilmesinden qisa muddet evvel Haskellin Parise getmesinden sonra onun vezifelerini icra eden muavini polkovnik Ceym Rhea Bakiya sefer etdi Bakidaki gorusmeleri zaman Rhea Azerbaycan hokumetinden Naxcivana oz numayendelerini gondermeyi belelikle de yerli ehaliye neytral zonaya razi oldugunu gostermeyi teklif etdi Azerbaycan hokumeti ehalini casdira bilmeyeceyini ve Azerbaycan hokumeti terefinden tesdiq olunmayan ve onlarin hazirladigi layiheye uygun gelmeyen serencamin yaradilmasinda istirak etmeyeceyini esas getirerek bundan imtina etdi Bu polkovnik Rheanin tekbasina Naxcivana qayitmasina ve Paris Sulh Konfransinda Ermenistan ve Azerbaycan terefinden eraziye iddialar hell olunana qeder ermeni mulahizeleri esasinda neytral zonanin yaradilmasini beyan etmesine mane olmadi Her bir halda polkovnik Rhea qubernatorunu deyil oz numayendesini bolgeye gondermeli idi Onun numayendesi yerli xalq terefinden qebul edilmedi Galust Galoyana gore Haskell 1920 ci ilin yanvarinda neytral zona fikrinden el cekdi cunki onun yerli ehalinin muqavimetini dagidacaq ve qubernatoru hakimiyyetde saxlayacaq qeder ordusu yox idi Belelikle de ne Britaniyanin herbi qubernatorlugu ne Britaniya terefinden teskil edilen ermeni hakimiyyeti ne de ABS terefinden rehberlik edilen neytral zona uzun muddet davam etmedi Bu tedbirlerden hec biri problemi hell etmedi ve yerli ehali bu tedbiq edilen rejimlerin her birini ortadan qaldirdi Amerikan arasdirmasi iscileri terefinden aparilan arasdirma neticesinde uze cixarildi ki Serurdan olan 7 min ermeni qacqin bundan elave 8 kendden birinde qalan 2400 ermeni oz evlerine done bilmirler Xelil Sami bey Naxcivanin usyanci hakimiyyetini temsil ederken Amerika resmileri ile gorusunde bolgenin bir daha Ermenistan terefinden idare olunmasina hec vaxt imkan vermeyeceklerini beyan etdi Cemiyyetin iscilerinden biri olan Klarens Usser bildirirdi ki Naxcivan Serur bolgesindeki butun etmeni kendleri muselmanlar terefinden bosaldilmisdir Anton Denikinin Konullu Ordusunun yardimi Ermeni esilli ABS tarixcisi Ricard Hovanisyan iddia edir ki Konullu Ordunun komandani Anton Denikin Ermenistani mudafie etmeye calisirdi Cunki o basa dusurdu ki Osmanli turklerinin Cenubi Qafqaza daxil olmasi onun Simali Qafqazdaki veziyyetini pislesdirecekdi Bundan basqa Azerbaycan ve Gurcustan Ermenistan ve Cenubi Rusiya arasinda gizli herbi ittifaqdan subhelenseler de butun herbi quvvelerini Denikine qarsi yonelde bilmediler Sentyabrin evvelinde Cenubi Rusiya Silahli Quvvelerinden Konullu Ordu Ermenistana 3 milyon patron gonderildi 1921 ci ilde imzalanmis Qars muqavilesi ile formalasan serhedler Ermenistan erazisinde qalmis muselmanlarin usyanlari Ermenistanin tehlukesizliyi ucun boyuk tehluke formalasdirmisdi Bunun ucun Ermenistan hokumeti Cenubi Qafqazdan cekilen Boyuk Britaniya ordularini fikirlerinden dasindirmaga calisirdi Ermenistan ucun yaranmis cetin herbi siyasi veziyyeti muzakire etmek ucun toplanan parlament numayendeleri qeyd etdiler ki hokumet Paris Sulh Konfransinin yardimina bel baglaya bilmez bu zaman Britaniya ordusu Cenubi Qafqazi terk etmekde idi ve Ermenistan her terefden cevrelenmis veziyyetde idi Parlament olkenin tehlukede oldugunu elan etmek qerarina geldi Bundan basqa telimat verildi ki tekce Antanta dovletlerinden yox eyni zamanda basqa dovletlerden de yardim alinmasina calisilsin Ermenistan parlamentinin numayendesi S Torosyan oz nitqinde bunlari demisdi Bir il evvel meglub edilmis Ermenistan Turkiye terefinden tehdid edilirdi lakin Ermenistan umid besleyirdi ki o muttefiqler ucun doyusduyune gore xilasolmaya inana biler Onun umidleri darmadagin oldu Ingilterenin numayendeleri biganedirler ve bu meseleye biganelik numayis etdirirler belelikle hokumetin hal hazirki siyasetini radikal bir sekilde deyismek lazimdir Hokumet xarici dunya ile diplomatik munasibetler saxlamaga davam etmelidir O Ermenistanin qonsulari ile raziliga gelmelidir Deputat A Xondkaryan da oz novbesinde qeyd etdi ki Ermenistan Respublikasinin hakimiyyeti siyasi xettini kokunden deyismelidir Orientasiyamiz mehve aparir Siyasi ideyalarimiz simala yonelmelidir ve biz ancaq Rusiyaya arxalanmaliyiq Indiye qeder Amerika yoxdur ingilisler bizim tehlukesizliyimize zemanet vermir ona gore de biz Rusiyaya ustunluk vermeliyik Ermenistan Rusiya ile muttefiqlik elaqeleri ile baglanmalidir Belelikle de Ermenistanin xarici siyasi kursunun deyisdirilmesi ve Simali Qafqazda fealiyyet gosteren ag qvardiyaci Konullu Ordu ile resmi elaqelerin berpa edilmesi teklif edildi Bununla paralle sekilde Konullu Ordunun rehberliyi ve bas qerergahi Ermenistanda olan hadiseleri maraqla izlemekde idi 17 avqust 1919 cu ile aid ve Konullu Ordunun Bas qerergah reisi polkovnik M Zinkevice gonderilmis gizli hesabatda qeyd edilirdi ki muselmanlar butun cinahlardan Ermenistani cevrelemisdir parlament ve Ermenistan hokumeti ferqindedir ki obu veziyyetde onlara yardim ede bilecek yegane quvve Cenubi Rusiyadir yeni Konullu Ordu Zinkevic teklif etdi ki Ermenistana mir milyon patron gonderilsin mumkun olduou qeder qisa muddetde ona kredit temin edilsi taxil almagina imkan yaradilsin ve s Butun bu yardimlar Konullu Orduya ve Xususi Toplanti ya Ermenistan Respublikasina tesir ede bilmek ucun muhum tesir ricarklari temin ede bilerdi General Anton Denikin oz xatirelerinde M Zinkevicin telebinin yerine yetirildiyini gosterir Biz oz imkanlarimiz daxilinde Ermenistana mueyyen komeklikler gosterirdik esasen onun qacqinlarina qaygi ve onlarin yeniden texliyesi ile mesgul olurduq Gurcustan erazisinden coreyin gonderilmesi mumkun deyildi ve onunla 1919 cu ilin yanvarinda gonderilen neqliyyat gurculer terefinden tutuldu ve ya kecmesine icaze verilmedi Lakin iyul ayinda en cetin meqamda biz boyuk cetinliklerle Gurcustandan yan kecerek Batumdan vasitesiyle Erdahana quru yolu ile bir nece milyon patron olan neqliyyat vasitesini Irevana dasiya bildik Bele bir cetin veziyyetde Konullu Ordunun bu yardimlari Ermenistana cox komek etdi Dasnaksutyun partiyasinin numayendesi Ruben oz xatirelerinde qeyd edir ki Ermenistan Respublikasina ozunun en cetin vaxtinda verilen patron ve sursatlar olmasaydi Ermenistan bir il evvelden yox olardi Ermenistan birbasa yardim aldi doyus sursatlari seklinde yalniz Rusiyadan NeticeErmenistanin oz erazisinde ve ozune birlesdirmeye calisdigi bolgelerde bas vermis sonuncu usyanin da yatirilmasindan 5 ay sonra Sovet Rusiyasi ile Kamalist Turkiye arasinda bolusduruldu Bundan elave ise artiq sentyabrda Ermenistana etdiyi muselman qirginlarina gore hucum eden Ankara hokumeti qisa muddet erzinde onu darmadagin etmisdi Agbaba bolgesi istisna olmaqla Surmeli ve Qars bolgelerinin hamisi Kamalist Turkiyeye verildi Bu erazi deyisiklikleri 1921 ci ilde imzalanan Qars ve Moskva muqavileleri ile bir daha testiqlendi Bunun eksine olaraq ise Irevan quberniyasinin cox hissesi Ermenistana verildi Serur Dereleyez qezasinin Serur olan hissesi Azerbaycanin hakimiyyeti altinda Naxcivanin bir hissesi olaraq qaldi Dereleyez ise Ermenistana verildi Naxcivan qezasinin esasinda ise Naxcivan MSSR yaradildi ve Azerbaycanin terkib hissesinde saxlandi QeydlerBatum muqavilesine esasen Osmanli imperiyasi kecmis Qafqaz canisinliyinin cenub qerb hissesini ele kecirirdi Bu bolgede 197 min muselman yasamaqda idi Azerbaycan turkleri nezerde tutulurIstinadlarHovannisian 1982 seh 75 Bechhofer Roberts 1921 seh 263 Hovannisian 1982 seh 118 119 Hovannisian 1996 seh 84 Hovannisian 1971 seh 245 Hovannisian 1996 seh 63 Hovannisian 1982 seh 107 Current History 1920 seh 496 Hovannisian 1982 seh 64 Hovannisian 1971 seh 231 Hovannisian 1982 seh 76 Andersen Andrew Egge Georg The Second Phase of Territorial Formation Insurgencies Destabilization and Decrease of Western Support rus 6 may 2016 tarixinde Andrew Andersen and Georg Egge Muslim Uprisings in Kars and Sharur Nakhichevan and the failure of American Mediation 07 1919 10 1919 2016 05 06 tarixinde Istifade tarixi 2021 11 22 In Kars territory fierce fighting that occurred throughout July and August around Karaurghan Karakurt and Bashkey west of Kaghyzman and in the area of Merdenek Novo Selim Beghli Akhmed west of Kars resulted in a series of Armenian successes against Kurdish and Turco Tatar tribes enforced by regular Turkish troops and often commanded by Turkish officers Hovannisian 1971 seh 237 238 Hovannisian 1967 seh 199 Hovannisian 1996 seh 296 302 Hovannisian 1971 seh 27 Hovannisian 1971 seh 201 Kayaloff 1972 seh 125 126 Hovannisian 1971 seh 220 Allen ve Muratoff 2011 seh 498 Hovannisian 1982 seh 66 Hakobyan 2017 Der Matossian 2020 seh 23 Somakian 1992 seh 311 Andersen ve Egge 2014 Imranli Lowe 2016 seh 295 Imranli Lowe 2016 seh 295 296 Hovannisian 1996 seh 290 296 Չհայտարարված պատերազմը թեժանում է Hovannisian 1982 seh 66 76 Hasanli 2015 seh 283 Hasanli 2015 seh 284 Seferli 2010 seh 30 Hovannisian 1982 seh 66 71 Hovannisian 1982 seh 236 238 Ագուլիսի կոտորածը եւ պատժիչ պատասխանը Hovannisian 1982 seh 229 Petrosyan 2012 seh 288 297 Hakobyan 2023 Հայաստանի զորքերը գրավում են Զանգիբասարը այսօր Մասիս 23 հունիս 1920 2021 Զանգիբասարի եւ Օլթիի գրավումը Hovannisian 1974 seh 48 Hovannisian 1980 seh 28 Hovannisian 1996 seh 295 296 Payaslian 2007 seh 166 167 Վեդիբասարի գրավումը Hovannisian 1996 seh 306 Hovannisian 1996 seh 310 313 Պայքար Նախիջեւանի համար Hovannisian 1996 seh 317 318 Hovannisian 1996 seh 425 Elcin Qaliboglu 1918 1920 ci illerde ermenilerin azerbaycanlilara qarsi toretdikleri soyqirim Xalq Cebhesi 2020 seh 13 Hovannisian 1982 seh 84 Hovannisian 1982 seh 84 85 Կարսի մարզի Զարուշատի մահմեդական շրջանը հպատակվում է Հայաստանին 15 փետրվարի 1920 2022 Hovannisian 1996 seh 117 122 Cetinkaya 2006 seh 98 Hille 2003 seh 173 Imranli Lowe 2016 seh 308 309 Imranli Lowe 2016 seh 309 Imranli Lowe 2016 seh 309 310 Altstadt 1992 seh 102 Hovannisian 1982 seh 198 Imranli Lowe 2016 seh 311 312 Imranli Lowe 2016 seh 312 Imranli Lowe 2016 seh 312 313 Hovannisian 1982 seh 104 107 Tsutsiev 2014 seh 74 76MenbeNew Republics in the Caucasus Armenia Azerbaidjan and Georgia Their Mutual Relations and Their Present Status 11 Current History 1916 1940 Vol 11 No 3 Part II 1920 Richard G Hovannisian The Republic of Armenia From Versailles to London 1919 1920 2 Berkeley University of California Press 1982 ISBN 978 0 520 04186 8 Carl Eric Bechhofer Roberts In Denikin s Russia And The Caucasus 1919 1920 Being A Record Of A Journey To South Russia The Crimea Armenia Georgia And Baku In 1919 And 1920 1921 Richard G Hovannisian The Republic of Armenia From London to Sevres February August 1920 3 Berkeley University of California Press 1996 ISBN 978 0 520 08803 0 Richard G Hovannisian The Republic of Armenia The First Year 1918 1919 1 Berkeley University of California Press 1971 ISBN 978 0 520 01984 3 Richard G Hovannisian Armenia on the Road to Independence 1918 Berkeley University of California Press 1967 ISBN 978 0 520 00574 7 Jacques Kayaloff From the Transcaucasian Past Two Documents About Turkish Resistance in 1918 Journal of Asian History 6 2 1972 123 132 ISBN 0021 910X Allen William Edward David Muratoff Paul Caucasian Battlefields a History of the Wars on the Turco Caucasian Border 1828 1921 Cambridge Cambridge University Press 2011 ISBN 978 0 511 70873 2 Tatul Hakobyan The Muslim Revolts in Armenia in 1919 1920 ANI Armenian Research Center 2017 Bedross Der Matossian The First Republic of Armenia 1918 1920 On its Centenary Politics Gender and Diplomacy Fresno The Press at California State University 2020 ISBN 978 0 912201 67 2 Manough Joseph Somakian PDF London University of London 1992 Չհայտարարված պատերազմը թեժանում է Elan olunmamis muharibe qizisir Republic Mediamax am Jamil Hasanli Foreign Policy of the Republic of Azerbaijan The Difficult Road to Western Integration 1918 1920 London Routledge 2015 ISBN 978 1 317 36616 4 Ագուլիսի կոտորածը եւ պատժիչ պատասխանը Aqulis qirgini ve cezalandirici cavabi Republic Mediamax am Tatul Hakobyan Քաջազնունու նամակը որդուն Ռուբենին գրված Երևանից 1933թ հունվարի 1 ին 1 yanvar 1933 cu ilde Irevandan Xacaznuninin oglu Rubene yazdigi mektub ANI Armenian Research Center 2023 in Armenian 23 June 2021 Archived from the original on 20 October 2022 Retrieved 24 June 2022 Հայաստանի զորքերը գրավում են Զանգիբասարը այսօր Մասիս 23 հունիս 1920 Ermeni quvveleri Zengibasari ele kecirdi Zangibasa 23 iyun 1920 ANI Armenian Research Center Republic Mediamax am Richard G Hovannisian Dimensions of Democracy and Authority in Caucasian Armenia 1917 1920 The Russian Review 33 1 1974 37 49 ISBN 0036 0341 Richard G Hovannisian Caucasian Armenia Between Imperial and Soviet Rule The Interlude of National Independence PDF Los Angeles University of California 1980 Simon Payaslian The Republic of Armenia The First Republic The History of Armenia Springer 2007 145 170 ISBN 978 0 230 60858 0 Republic Mediamax am 2020 Republic Mediamax am 2022 Կարսի մարզի Զարուշատի մահմեդական շրջանը հպատակվում է Հայաստանին 15 փետրվարի 1920 Qarsin muselman bolgesi Zerusad Ermenistana tabe edilir 15 fevral 1920 ANI Armenian Research Center 2022 Audrey Altstadt The Azerbaijani Turks Power and Identity under Russian Rule Hoover Institution Press 1992 ISBN 978 0 8179 9182 1 Andrew Andersen ve Georg Egge 2014 Kamala Imranli Lowe Nakhchyvan the Armenian arguments and the Allied Powers in 1919 Middle Eastern Studies 52 2 Routledge 2016 295 317 Arthur Tsutsiev Atlas of the Ethno Political History of the Caucasus New Haven Yale University Press Translated by Nora Seligman Favorov 2014 ISBN 978 0 300 15308 8 Hacifexreddin Seferli Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti ve Naxcivan PDF Naxcivan Ecemi Nesriyyat Poliqrafiya Birliyi 2010 Gegam Petrosyan Otnosheniya Respubliki Armeniya s Rossiej 1918 1920 gg Charlotte Mathilde Louise Hille State Building and Conflict Resolution in the Caucasus Brill 2003 Nihat Cetinkaya Igdir Tarihi Tarih Yer Adlari Ve Bazi Oymaklar Uzerine Turk Dunyasi Arastirmalari Vakfi 2006 ISBN 975 498 177 9