Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Axalkalaki qəzası (rus. Ахалкалакский уезд) — Rusiya imperiyasının Qafqaz canişinliyinin Tiflis quberniyasına daxil olan qəzalardan biri. Rusiya imperiyası dağıldıqdan sonra Gürcüstan Demokratik Respublikasının ərazilərindən birinə çevrilmiş və inzibati mərkəzi Axalkalak (müasir Axalkalaki) şəhəri olmuşdur. Qəza şimaldan Qori qəzası, şərqdən Borçalı qəzası, cənubdan İrəvan quberniyasının Aleksandropol qəzası, və ləri ilə, qərbdən Axalsıx qəzası ilə sərhəd olmuşdur. Bu qəzanın ərazisi təxminən müasir Gürcüstanın Samtsxe-Cavaxeti bölgəsinin sərhədləri ilə üst-üstə düşür.
| Axalkalaki qəzası | |||
|---|---|---|---|
| |||
| Ölkə |  Rusiya İmperiyası | ||
| Quberniya | Tiflis quberniyası | ||
| Mərkəzi | |||
| Yaradılıb | 1874-cü il | ||
| Ləğv edilib | 1930-cu il | ||
| Sahəsi | 2,739.32 km2 (1,057.66 sq mi) | ||
| Əhalisi | Əhali (1916): • Ümumi-107,173 • Sıxlıq-39/km2 (100/sq mi) • Şəhər əhalisi-6.58% • Kənd əhalisi-93.42% | ||
| Xəritə | |||
 | |||
Qəzada ən çox yaşayan etnoslardan biri də Azərbaycan türkləri olmuşdur. 1897-ci ildə aparılmış siyahıyaalma zamanı məlum olmuşdur ki, qəzada yaşayan millətlər arasında Azərbaycan türkləri ikinci yerdədir.
Relyefi
Qəzanın bütün ərazisi hündürlükdə yerləşməkdə idi və ən aşağı yeri cənub-qərbdəki Kür vadisi idi. Bu vadi Axalkalaki qəzası ilə Axaltsıx qəzasının sərhədini təşkil etməkdə idi. Şimalda yerləşən Çaldır silsiləsi də sərhəd kimi xidmət göstərirdi, daha sonra dağlar şərqə doğru yönəlir və Madataplı silsiləsini təşkil edirdi. Şərq sərhədləri boyunca Tsixejvar silsiləsi mövcud idi və onun ən hündür yeri Qodoberi (3.200 m) zirvəsi idi. Dağların çıxıntıları qəzanın içlərinə doğru yönəlirdi və dağ platolarını ayırırdı. Bu ayrılma da öz növbəsində qəzanın özünün inzibati bölgüsünün məntiqi əsaslarını təşkil edirdi. Dağlar içərisində ən geniş və ən hündürü mahalın şərqindəki Duxoborye (dəniz səviyyəsindən təxminən 2000 m yüksəklikdə) idi.
Qəzada bir neçə əhəmiyyətli göl var idi: Toporovan, Xonçalı, Mədətənə.
Tarixi
O zamanlar Axaltsix qəzasının bir hissəsi olan Axalkalaki qəzasının ərazisi 1828-ci il Rusiya-Türkiyə müharibəsindən sonra Rusiya İmperiyasının Kutais quberniyasının tərkibinə daxil oldu. 1874-cü ilə qədər Axalkalaki qəzası indiyədək daha böyük olan Axaltsix qəzasından ayrıldı və Tiflis quberniyasının bir hissəsi oldu.
Rusiya imperiyası parçalandıqdan sonra qəza qısaömürlü Gürcüstan Demokratik Respublikasının ərazisinə daxil edildi. Lakin bu qəzanın ərazisin Ermənistan Demokratik Respublikası da iddia edirdi. Elə buna görə də, qəza üzərində hakimiyyət iki ölkə arasında mübahisəyə səbəb oldu.
Bölgə 1918-ci ildə Osmanlı imperiyası orduları tərəfindən ələ keçirilmişdir. Lakin Birinci Dünya müharibəsindəki məğlubiyyətdən sonra imzalanmış Mudros atəşkəs müqaviləsinə görə, Osmanlı ordusu geri çəkilməyə məcbur olmuşdur.
Lord Kerzon Paris Sülh Konfransında müstəqil Zaqafqaziya respublikalarının taleyi ilə bağlı müzakirələr zamanı Tiflis quberniyasının cənub-qərb qəzalarında etnoqrafik vəziyyəti belə qiymətləndirirdi:
Ona görə də milli mənsubiyyətinə görə bu rayonlar Ermənistana aid olmalıdır, lakin strateji baxımdan Gürcüstanın ürəyinə hakimdirlər və bütövlükdə onları Gürcüstana təhvil vermək, və onların erməni sakinlərinə cənub-qərbə doğru ermənilərə ayrılmış geniş ərazilərə köçmək imkanı vermək ədalətli görünür
İnzibati hissələri
1913-cü ildə Axalkalaki qəzasımna daxil olan uçastokluqlar bunlar idi:
| Name | 1912 population | Area |
|---|---|---|
| Baraletskiy uçastokluğu (rus. Баралетскій участокъ) | 51,061 | 895 kv. verst (1,019 ; 393 ) |
| Bogdanovskiy uçastokluğu (rus. Богдановскій участокъ) | 41,331 | 1,512 kv. verst (1,721 ; 664 ) |
1913-cü ildə qəzada mövcud olan 11 kənd məclisləri bunlar idi:
|
|
Demoqrafik göstəricilər
1887-ci ildə
Göstəricilər:
| İl | Ümumi əhali sayı | Ermənilər | Azərbaycan türkləri (və ya o dövrki adlandırma ilə tatarlar) | Gürcülər | Ruslar, ukraynalılar və beloruslar | Osetinlər | Avar-andi-sez dillərində danışan xalqlar | Yunanlar | Polyaklar | Kürdlər |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1887 | 59 496 | 42 301 (71,1 %) | 6 082 (10,22 %) | 3 690 (6,2 %) | 5 617 (9,44 %) | --- | --- | 62 (0,1) | 3 (0,01 %) | 689 (1,16 %) |
Rus imperiyasının siyahıyaalması
1897-ci ildə Rusiya imperiyasının keçirdiyi siyahıyaalmaya görə, Axalkalaki qəzasının əhalisi 72.709 nəfərdən ibarət olmuşdur. Onlardan 37.903 nəfəri kişi, 34.806 nəfəri isə qadınlar idi. Əhalinin əsas hissəsini ermənilər təşkil etsə də, burada xeyli miqdarda Azərbaycan türkü, gürcü və rus da yaşamaqda idi.
| Dil | O dildə danışanlar | % |
|---|---|---|
| Erməni dili | 52,539 | 72.26 |
| Azərbaycan türkcəsi | 6,572 | 9.04 |
| Gürcü dili | 6,448 | 8.87 |
| Rus dili | 5,155 | 7.09 |
| Kürd dili | 810 | 1.11 |
| Türk dili | 296 | 0.41 |
| Ukrayn dili | 286 | 0.39 |
| İvrit dili | 211 | 0.29 |
| Polyak dili | 145 | 0.20 |
| Litva dili | 87 | 0.12 |
| Yunan dili | 75 | 0.10 |
| Alman dili | 40 | 0.06 |
| Belarus dili | 12 | 0.02 |
| Avar dili | 6 | 0.01 |
| Osetin dili | 4 | 0.01 |
| Çeçen dili | 3 | 0.00 |
| Meqrel dili | 3 | 0.00 |
| Fars dili | 3 | 0.00 |
| Rumın dili | 3 | 0.00 |
| Başqa | 11 | 0.02 |
| Ümumi | 72,709 | 100.00 |
Kavkazskiy kalendar
1917-ci ildə nəşr edilən Kavkazskiy kalendara görə, 1916-cı ildə Axalkalaki qəzasında ümumi əhalinin sayı 107.173 nəfər olmuş, onlardan 56.140 nəfəri kişi, 51.033 nəfəri isə qadın olmuşdur. Ümumi əhali içərisində 106.307 nəfər daimi sakin, 866 nəfər isə müvəqqəti sakin statusunu daşımışdır.
| Milliyyət | Şəhər əhalisi | Kənd əhalisi | Ümumi | |||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Say | % | Say | % | Say | % | |
| Ermənilər | 6,151 | 87.19 | 76,624 | 76.53 | 82,775 | 77.23 |
| Gürcülər | 265 | 3.76 | 10,039 | 10.03 | 10,304 | 9.61 |
| Ruslar | 429 | 6.08 | 7,113 | 7.10 | 7,542 | 7.04 |
| Əsasən Azərbaycan türklərindən ibarət olan sünni müsəlmanlar.}} | 0 | 0.00 | 5,431 | 5.42 | 5,431 | 5.07 |
| Kürdlər | 0 | 0.00 | 904 | 0.90 | 904 | 0.84 |
| Yəhudilər | 204 | 2.89 | 0 | 0.00 | 204 | 0.19 |
| 6 | 0.09 | 7 | 0.01 | 13 | 0.01 | |
| Ümumi | 7,055 | 100.00 | 100,118 | 100.00 | 107,173 | 100.00 |
Qeydlər
- XX əsrin birinci yarısına qədər Azərbaycan türkləri və ya azərbaycanlılar Rusiya imperiyası daxilində əsasən "Tatar" adlandırılmaqda idilər. Bu ifadə Cənubi Qafqazın türk-müsəlman əhalisini təsvir etmək üçün istifadə edilirdi. 1918-ci ildən və xüsusən Stalin rəhbərliyində millətquruculuqdan sonra bu qrup özünü əsasən "azərbaycanlı" deyə tərif etməyə başladı.
Həmçinin bax
İstinadlar
- "Ахалкалаки". Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. 1890—1907. 2023-08-22 tarixində arxivləşdirilib.
- Tsutsiev, 2014
- Hovannisian, 1982. səh. 267
- Кавказский календарь на 1913 год. səh. 164–175
- Волостныя, станичныя, сельския, гминныя правления и управления, а также полицейские станы всей России с обозначением места их нахождения. Киев: Изд-во Т-ва Л. М. Фиш. 1913.
- "Ахалкалаки // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т." Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона. 1890—1907. 2023-08-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2023.
- Tsutsiev, 2014. səh. 50
- Bournoutian, 2018. səh. 35
- "Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Распределение населения по родному языку и уездам Российской Империи кроме губерний Европейской России". www.demoscope.ru. 2021-02-25 tarixində . İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2023.
- Тройницкий Николай Александрович Щировский Гр. Ф. . www.prlib.ru. 1905. Archived from the original on 2021-10-06. İstifadə tarixi: 8 sentyabr 2023.
- Кавказский календарь на 1917 год. səh. 206–213
- Hovannisian, 1971. səh. 67
Mənbə
- Richard G. Hovannisian. The Republic of Armenia: From Versailles to London, 1919–1920. 2. Berkeley: University of California Press. 1982. ISBN .
- Arthur Tsutsiev. Atlas of the Ethno-Political History of the Caucasus. New Haven: Yale University Press. Translated by Nora Seligman Favorov. 2014. ISBN .
- Richard G. Hovannisian. The Republic of Armenia: The First Year, 1918–1919. 1. Berkeley: University of California Press. 1971. ISBN .
- George A. Bournoutian(2018). . Milton Park, Abingdon, Oxon: Routledge. . OCLC 1037283914. Armenia and Imperial Decline: The Yerevan Province, 1900–1914 (PDF). Milton Park, Abingdon, Oxon: Routledge. 2018. ISBN .
- . Tiflis: Tipografiya kantselyarii Ye.I.V. na Kavkaze, kazenny dom. 1913.
- Кавказский календарь на 1917 год [1917-ci ilə görə Qafqaz kalendarı] (72nd ed.). Tiflis: Tipografiya kantselyarii Ye.I.V. na Kavkaze, kazenny dom.
- (#empty_citation)
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Axalkalaki qezasi rus Ahalkalakskij uezd Rusiya imperiyasinin Qafqaz canisinliyinin Tiflis quberniyasina daxil olan qezalardan biri Rusiya imperiyasi dagildiqdan sonra Gurcustan Demokratik Respublikasinin erazilerinden birine cevrilmis ve inzibati merkezi Axalkalak muasir Axalkalaki seheri olmusdur Qeza simaldan Qori qezasi serqden Borcali qezasi cenubdan Irevan quberniyasinin Aleksandropol qezasi ve leri ile qerbden Axalsix qezasi ile serhed olmusdur Bu qezanin erazisi texminen muasir Gurcustanin Samtsxe Cavaxeti bolgesinin serhedleri ile ust uste dusur Axalkalaki qezasiQuberniyanin gerbiOlke Rusiya ImperiyasiQuberniya Tiflis quberniyasiMerkeziYaradilib 1874 cu ilLegv edilib 1930 cu ilSahesi 2 739 32 km2 1 057 66 sq mi Ehalisi Ehali 1916 Umumi 107 173 Sixliq 39 km2 100 sq mi Seher ehalisi 6 58 Kend ehalisi 93 42 Xerite Qezada en cox yasayan etnoslardan biri de Azerbaycan turkleri olmusdur 1897 ci ilde aparilmis siyahiyaalma zamani melum olmusdur ki qezada yasayan milletler arasinda Azerbaycan turkleri ikinci yerdedir RelyefiQezanin butun erazisi hundurlukde yerlesmekde idi ve en asagi yeri cenub qerbdeki Kur vadisi idi Bu vadi Axalkalaki qezasi ile Axaltsix qezasinin serhedini teskil etmekde idi Simalda yerlesen Caldir silsilesi de serhed kimi xidmet gosterirdi daha sonra daglar serqe dogru yonelir ve Madatapli silsilesini teskil edirdi Serq serhedleri boyunca Tsixejvar silsilesi movcud idi ve onun en hundur yeri Qodoberi 3 200 m zirvesi idi Daglarin cixintilari qezanin iclerine dogru yonelirdi ve dag platolarini ayirirdi Bu ayrilma da oz novbesinde qezanin ozunun inzibati bolgusunun mentiqi esaslarini teskil edirdi Daglar icerisinde en genis ve en hunduru mahalin serqindeki Duxoborye deniz seviyyesinden texminen 2000 m yukseklikde idi Qezada bir nece ehemiyyetli gol var idi Toporovan Xoncali Medetene TarixiO zamanlar Axaltsix qezasinin bir hissesi olan Axalkalaki qezasinin erazisi 1828 ci il Rusiya Turkiye muharibesinden sonra Rusiya Imperiyasinin Kutais quberniyasinin terkibine daxil oldu 1874 cu ile qeder Axalkalaki qezasi indiyedek daha boyuk olan Axaltsix qezasindan ayrildi ve Tiflis quberniyasinin bir hissesi oldu Rusiya imperiyasi parcalandiqdan sonra qeza qisaomurlu Gurcustan Demokratik Respublikasinin erazisine daxil edildi Lakin bu qezanin erazisin Ermenistan Demokratik Respublikasi da iddia edirdi Ele buna gore de qeza uzerinde hakimiyyet iki olke arasinda mubahiseye sebeb oldu Bolge 1918 ci ilde Osmanli imperiyasi ordulari terefinden ele kecirilmisdir Lakin Birinci Dunya muharibesindeki meglubiyyetden sonra imzalanmis Mudros ateskes muqavilesine gore Osmanli ordusu geri cekilmeye mecbur olmusdur Lord Kerzon Paris Sulh Konfransinda musteqil Zaqafqaziya respublikalarinin taleyi ile bagli muzakireler zamani Tiflis quberniyasinin cenub qerb qezalarinda etnoqrafik veziyyeti bele qiymetlendirirdi Ona gore de milli mensubiyyetine gore bu rayonlar Ermenistana aid olmalidir lakin strateji baximdan Gurcustanin ureyine hakimdirler ve butovlukde onlari Gurcustana tehvil vermek ve onlarin ermeni sakinlerine cenub qerbe dogru ermenilere ayrilmis genis erazilere kocmek imkani vermek edaletli gorunurInzibati hisseleri1913 cu ilde Axalkalaki qezasimna daxil olan ucastokluqlar bunlar idi Name 1912 population AreaBaraletskiy ucastoklugu rus Baraletskij uchastok 51 061 895 kv verst 1 019 393 Bogdanovskiy ucastoklugu rus Bogdanovskij uchastok 41 331 1 512 kv verst 1 721 664 1913 cu ilde qezada movcud olan 11 kend meclisleri bunlar idi Araqvi Baraletskiy Barevan merkezi Alastan Vacian merkezi Boyuk Kondura Qorel merkezi Qoreloe Diliskin Diliska Karzax merkezi Karzax Satxin merkezi Satxa Spas merkezi Spas Xertvis merkezi Xertvis Estin merkezi Estia Demoqrafik gostericiler1887 ci ilde Gostericiler Il Umumi ehali sayi Ermeniler Azerbaycan turkleri ve ya o dovrki adlandirma ile tatarlar Gurculer Ruslar ukraynalilar ve beloruslar Osetinler Avar andi sez dillerinde danisan xalqlar Yunanlar Polyaklar Kurdler1887 59 496 42 301 71 1 6 082 10 22 3 690 6 2 5 617 9 44 62 0 1 3 0 01 689 1 16 Rus imperiyasinin siyahiyaalmasi 1897 ci ilde Rusiya imperiyasinin kecirdiyi siyahiyaalmaya gore Axalkalaki qezasinin ehalisi 72 709 neferden ibaret olmusdur Onlardan 37 903 neferi kisi 34 806 neferi ise qadinlar idi Ehalinin esas hissesini ermeniler teskil etse de burada xeyli miqdarda Azerbaycan turku gurcu ve rus da yasamaqda idi 1897 ci ilde Axalkalaki qezasinin linqivistik gostericileri Dil O dilde danisanlar Ermeni dili 52 539 72 26Azerbaycan turkcesi 6 572 9 04Gurcu dili 6 448 8 87Rus dili 5 155 7 09Kurd dili 810 1 11Turk dili 296 0 41Ukrayn dili 286 0 39Ivrit dili 211 0 29Polyak dili 145 0 20Litva dili 87 0 12Yunan dili 75 0 10Alman dili 40 0 06Belarus dili 12 0 02Avar dili 6 0 01Osetin dili 4 0 01Cecen dili 3 0 00Meqrel dili 3 0 00Fars dili 3 0 00Rumin dili 3 0 00Basqa 11 0 02Umumi 72 709 100 00Kavkazskiy kalendar 1917 ci ilde nesr edilen Kavkazskiy kalendara gore 1916 ci ilde Axalkalaki qezasinda umumi ehalinin sayi 107 173 nefer olmus onlardan 56 140 neferi kisi 51 033 neferi ise qadin olmusdur Umumi ehali icerisinde 106 307 nefer daimi sakin 866 nefer ise muveqqeti sakin statusunu dasimisdir Milliyyet Seher ehalisi Kend ehalisi UmumiSay Say Say Ermeniler 6 151 87 19 76 624 76 53 82 775 77 23Gurculer 265 3 76 10 039 10 03 10 304 9 61Ruslar 429 6 08 7 113 7 10 7 542 7 04Esasen Azerbaycan turklerinden ibaret olan sunni muselmanlar 0 0 00 5 431 5 42 5 431 5 07Kurdler 0 0 00 904 0 90 904 0 84Yehudiler 204 2 89 0 0 00 204 0 196 0 09 7 0 01 13 0 01Umumi 7 055 100 00 100 118 100 00 107 173 100 00QeydlerXX esrin birinci yarisina qeder Azerbaycan turkleri ve ya azerbaycanlilar Rusiya imperiyasi daxilinde esasen Tatar adlandirilmaqda idiler Bu ifade Cenubi Qafqazin turk muselman ehalisini tesvir etmek ucun istifade edilirdi 1918 ci ilden ve xususen Stalin rehberliyinde milletquruculuqdan sonra bu qrup ozunu esasen azerbaycanli deye terif etmeye basladi Hemcinin baxAxalsix qezasi Tiflis quberniyasiIstinadlar Ahalkalaki Enciklopedicheskij slovar Brokgauza i Efrona v 86 t 1890 1907 2023 08 22 tarixinde arxivlesdirilib Tsutsiev 2014 Hovannisian 1982 seh 267 Kavkazskij kalendar na 1913 god seh 164 175 Volostnyya stanichnyya selskiya gminnyya pravleniya i upravleniya a takzhe policejskie stany vsej Rossii s oboznacheniem mesta ih nahozhdeniya Kiev Izd vo T va L M Fish 1913 Ahalkalaki Enciklopedicheskij slovar Brokgauza i Efrona v 86 t Enciklopedicheskij slovar Brokgauza i Efrona 1890 1907 2023 08 22 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 8 sentyabr 2023 Tsutsiev 2014 seh 50 Bournoutian 2018 seh 35 Pervaya vseobshaya perepis naseleniya Rossijskoj Imperii 1897 g Raspredelenie naseleniya po rodnomu yazyku i uezdam Rossijskoj Imperii krome gubernij Evropejskoj Rossii www demoscope ru 2021 02 25 tarixinde Istifade tarixi 8 sentyabr 2023 Trojnickij Nikolaj Aleksandrovich Shirovskij Gr F www prlib ru 1905 Archived from the original on 2021 10 06 Istifade tarixi 8 sentyabr 2023 Kavkazskij kalendar na 1917 god seh 206 213 Hovannisian 1971 seh 67MenbeRichard G Hovannisian The Republic of Armenia From Versailles to London 1919 1920 2 Berkeley University of California Press 1982 ISBN 978 0520041868 Arthur Tsutsiev Atlas of the Ethno Political History of the Caucasus New Haven Yale University Press Translated by Nora Seligman Favorov 2014 ISBN 9780300153088 Richard G Hovannisian The Republic of Armenia The First Year 1918 1919 1 Berkeley University of California Press 1971 ISBN 978 0520019843 George A Bournoutian 2018 Milton Park Abingdon Oxon Routledge ISBN 978 1 351 06260 2 OCLC 1037283914 Armenia and Imperial Decline The Yerevan Province 1900 1914 PDF Milton Park Abingdon Oxon Routledge 2018 ISBN 978 1 351 06260 2 Tiflis Tipografiya kantselyarii Ye I V na Kavkaze kazenny dom 1913 Kavkazskij kalendar na 1917 god 1917 ci ile gore Qafqaz kalendari 72nd ed Tiflis Tipografiya kantselyarii Ye I V na Kavkaze kazenny dom empty citation