Qacar şahbanusu və ya şahənşahül şahbanuye Qacariyyə شهبانو Qacar imperiyası dövründə ən yüksək dövlət adlarından biridi

Qacar şahbanusu və ya Şahənşahül Şahbanuye-Qacariyyə (شهبانو‬) — Qacar imperiyası dövründə ən yüksək dövlət adlarından biridir, Qacar İmperiyasını idarə edən şahın qanuni xanımı olan əsas (baş) xanımına deyilirdi. Qacariyyə Şahbanusu anlayışı XVIII əsrdə formalaşmışdır, şahın anası isə "Məhdi Ülya" adlandırılırdı. Qacarlar sülaləsinin ilk şahbanusu Ağa Məhəmməd şah Qacarın həyat yoldaşı olan Xanbacı adını almış Andriana adlı ABŞ səfirinin qızı olmuş xanımdır. Sonuncu şahbanu isə Əhməd şah Qacarın sonuncu həyat yoldaşı Fatiməbanu xanım olmuşdur. Məlum məsələdir ki, şahbanu adını şahın həyatda olan xanımı əldə edirdi, o vəfat edərdisə, digər bir xanımı və yaxud şahın bacısı şahbanu ola bilirdi. Həyat yoldaşı vəfat edəndən və yaxud hakimiyyətdən gedəndən sonra xanım şahbanu ola bilməzdi. Şahbanu adını alan bir hökmdar xanımının nəvələri və övladları da var idi.Qacar İmperiyasını tarixində 16 nəfər şahbanu olmuş və onlardan 10 nəfəri Azərbaycan Türkü olmayan başqa millətlərin nümayəndələri idilər.

Şahbanu
Vəzifədədir Şahənşahi Səltənətül-Dərüssalam
Müraciət forması	Əzəmətli Şahbanu Həzrətləri
Səlahiyyət müddəti	1501-1978
Maaşı	Şahbanu xəzinəsi

"Şahbanu" termini

Şahbanu (yaxud Şərəbanu) sözünün mənası "Şahın Xanımı" deməkdir. Qacar İmperiyası dövründə heç-vaxt tacqoyma mərasimi keçirilməmiş, yalnız son şahbanu Fərəh Pəhləviyə Tacqoyma Mərasimi keçirilmişdir. Ümumiyyətlə, Əfşarlar imperiyası dövründən 1960-cı illərə qədər tacqoyma hadisəsi baş verməmişdir. Şahbanu sözü ilk dəfə Midiya İmperiyasında istifadə edilmiş, kral ailəsi daxilində "birinci xanım" statusunun müəyyənləşdirilməsi üçün yaradılmışdır, monarxın əsas həyat yoldaşı olan şəxsə Şahbanu deyilirdi və bunu nəzərdə tutan söz "bâmbişnân bâmbişi" adlanırdı (e.ə IV əsr). İranda şahlıq devrilənədək şah şahənşah adı ilə mövcud idi. Padşah (farsca şahlar hökmdarı) titulu şahənşah və imperator titullarına uyğundur.

Qərb ənənəsində Qacar hökmdarını "şah" kimi tanıyırlar, lakin Qacarlılar öz hökmdarlarına istinad etmək üçün "padşah" (imperator) və ya "xan" kimi qədim Türk sözlərini istifadə edirlər. İmperatorun rəsmi adı "şah" ilə birlikdə "xan" idi (məsələn, Ağa Məhəmməd xan Qacar). Rəsmi müraciətdə padşahın uşaqları "ağa" adlandırdılar, imperiya şahzadələri (şahzadə) adını daşıyır və imperial prenslər idilər. Məsələn, Fətəli şah Qacarın oğlu Məhəmmədəli mirzə Qovanlı-Qacar, qızı Ziba bəyim. "Vəliəhd" isə atasından sonra imperiya hökmdarı olacaq övlada deyilirdi. "Şahənşah" həm şaha, həm də xanımına müraciətdə deyilirdi. Məsələn, Şahənşahi Mələkcahan xanım (Məhəmməd şah Qacarın həyat yoldaşı), Ümbülxaqan xanım (Müzəffərəddin şah Qacarın xanımı). Həmçinin, Qacar şahbanusu elə Qacar padşahının səlahiyyətli nümayəndəsi idi. Eləcə də, qədim dövrlərdə olduğu kimi, XIX əsrdə türk, ərəb və fars mənşəli "xanım", "xatın", "banu", "bəyim", "şəhribanu" kimi sözlərdən də istifadə olunmuşdur. Bundan əlavə, padşahın anası "Məhdi Ülya" adını daşımaq üçün imperial sülalə üzvü olan yeganə şəxsidir. Qacarlarda Şahbanuluq adətləri, məvzi-ixtiyarları fərqli idi, dəyişdirilmişdi amma buna baxmayaraq, əvvəlki dövrlərdəki kimi yenə də güclü bir post olaraq qalırdı

Şahbanu adı şəxsin adının yalnız əvvəlində istifadə olunurdu. Lakin elə sözlər var ki, həm əvvəldə, həm də sözdən sonra istifadə oluna bilər. Şəcərə qanunlarına əsasən, bir valideynə müraciətin rəsmi yolu bu cür idi — Dövlətli Şahənşahe Vəhdəti Aliyyəyi İsməti-Şân Həzrətləri. Bu istifadə Qacar suveren hakimiyyət anlayışını ailə hüququ kimi vurğulayır. Bu məlumatlar elə XIX əsrdə də Qərblilərə məlum idi. XVIII əsrin sonlarında, Qacar xanədanının kişi və qadınları tərəfindən istifadə olunmuş bu ad, imperial ailəsinin görkəmli üzvləri (xüsusilə qadınlar üçün "xanım" və kişilər üçün "bəy") tərəfindən tanınmış digər adlarla əvəz olunmağa başlandı.

Qacar İmperiyası

Qacarlar (farsca: سلسله قاجاریه) — İranda 1796 və 1925-ci illər arasında hakimiyyətdə olmuş Azərbaycanlı sülaləsidir. Qovanlı Türk tayfasından olan Qacarlar, Monqol işğalı zamanlarında İrəvan ətrafında kök salmışlar və Səfəvi sülaləsini Azərbaycanda və İranda hakimiyyətə gətirən yeddi Qızılbaş-türk tayfalarından biri olmuşlar.

XVI əsrin əvvələrində Azərbaycanda və İranda hakimiyyəti ələ keçirən Səfəvilər indiki Azərbaycan Respublikasının ərazisini yerli türk xanlarına buraxmışlardır və 1554-cü ildə Gəncə şəhərinin Şahverdi Soltan Ziyadoğlu Qacar tərəfindən idarə edildiyi haqda tarixi məlumatlar mövcuddur. Ziyadoğulları ailəsi sonralar Qarabağa da hökmdarlıq etmişdir. 16–17-ci əsrlərdə Qacarlar Səfəvi dövlətində bir sıra rəsmi vəzifələr tutmuşlar. I Şah Abbas Səfəvi dövründə Şahsevən türk tayfaları kimi tanınan Qacarları İranın müxtəlif bölgələrinə yerləşdirmişdir və bunların bir çoxu Astarabad (hal-hazırda Qorqan) ərazisində qoyulmuşdur. 1796-cı ildə Zənd sülaləsinin sonuncu hökmdarını məğlub etdikdən sonra Ağa Məhəmməd xan Azərbaycanı və İranı Qacar hakimiyyəti altında birləşdirmişdir. Qacar boyları, 18. əsrdə dəvəli qolu və Koyunlu (Kovanlı) qolu olmaqla iki qoldan ibarət olan boylar birliyi olub iki qol arasında güc mübarizəsi yaşanmaqda idi. Bu mübarizəni qazanan Koyunlu qolundan Məhəmməd Həsən xan, Əfşar Xanədanının kurcusu Nadir Şahın ölümündən sonra Gilan, Mazandaran və Curcan olmaqla Xəzər dənizi sahilini alaraq Güney İranda Zend xanədanını quran Kərim xan Zənd ile mübarizə etməyə başlamışdır. Kərim xan Zənd Qacarların daxili mübarizəsindən istifadə etmək üçün Məhəmməd Həsən xanın oğlu Ağa Məhəmmədi Şirazdakı sarayında əsir götürərək Develilere dəstək vermişdir. 1758-ic ildə Məhəmməd Həsən Xan Koyunlu qolunun başına keçmiş və Zənd Xanədanı içində iştirak etmişdir. Ağa Məhəmməd, Kərim xan Zəndin ölümündən sonra 1779-da Şirazda qaçmağı bacarmış və 178-'de Çar Rusiyasını geri çevirərək Astarabadda dəvəli qolunu məğlub edərək Qacar Konfederasiyasının birləşdirmişdir. 1796-cı ildə İranı birləşdirərək Tehranın paytaxtı Kaçar sülaləsini qurdu. Ağa Məhəmməd bir tərəfdən Güney İrandakı Zend Xanədanı ilə mübarizə edərək digər tərəfdən Şimali İranda hakimiyyətini genişləməyə davam etmişdir. 1785-ci ildə Xəzər dənizinin sahilini əldə etdi və mərkəzini Tehrana köçürdü.

Şahbanular

Burada Azərbaycan Türkləri Türk etnosunun bir qolu kimi başa düşülməlidir.
Həyat yoldaşıyla birgə dəfn edildiyi məqbərə/türbə "Həyatı" hissəsinə ən üstdə M. olaraq göstərilmişdir
Bu şahbanulardan bəziləri müəyyən səbəblərə görə vəfat etməmişdən əvvəl şahbanuluqları əllərindən alınıb. 5000 illik Azərbaycan tarixində ən çox şahbanusu olan padşah Nəsrəddin şahdır, ən çox xanımı, həmərxanasında kölələri olan hökmdar isə Fətəli şah Qacardır.
Digər dövlətlərimiz və imperiyalarımızdandan fərqli olaraq, ən son hökmdarın sonuncu xanımı Şahbanuluq adını əldə edə bilməmişdir, baxmayaraq ki, qadınlar arasında təkcə Fatiməbanu xanım oğul dünyaya gətirib və soy onunla davam edib.

№	Qızlıq ad&soyadı	Əsli	Həyatı	Səltənət dövrü	Övlad sayı	Həyat yoldaşı
1			d.1751 ö.07.11.1839 Nəcəf	21.03.1782 17.06.1797	3	Ağa Məhəmməd şah Qacar
2	Asya Məhəmmədxan qızı Qovanlı	Azərbaycan Türkü	d.21.01.1777 ö.14.08.1841 Təbriz	17.07.1797 11.12.1802	8	Fətəli şah Qacar
3	Tavuş	Gürcü	d.08.11.1780 ö.07.04.1881 İsfahan	11.12.1802 23.10.1834	7	Fətəli şah Qacar
4	Mələkcahan Məhəmmədqasım qızı Qovanlı	Azərbaycan Türkü	d.26.02.1805 ö.02.04.1873 Tehran	23.10.1834 05.09.1848	5	Məhəmməd şah Qacar
5	İzzətdövlət Məhəmməd qızı Qacar	Azərbaycan Türkü	d.1829 ö.27.06.1905 Ərdəbil	05.09.1848 01.10.1849	11
6	Ceyran	Fars	d.22.01.1832 ö.02.04.1873 Tehran	01.10.1849 27.12.1855	4	Nasirəddin şah Qacar
7	Sitarəcan	Türkmən	d.1820 ö.1900 Gilan	27.12.1855 15.04.1867	13	Nasirəddin şah Qacar
8	Lasya Svaraj	Hind	d.1840 ö.02.04.1923 Məşhəd	15.04.1867 23.10.1875	1	Nasirəddin şah Qacar
9	Mələkcahan Məhəmmədqasım qızı	Kürd	d.1833 ö.1887 Kirmanşah	23.10.1875 30.06.1882	5	Nasirəddin şah Qacar
10	Fatimə Nurməmməd qızı	Ərəb	d.25.07.1842 ö.19.08.1897 Tehran	30.06.1882 02.05.1896	2	Nasirəddin şah Qacar
11	Tacəlmələk Kəbir qızı Mirzalı	Puştunlar	d.1857 ö.1925 Məkkə	02.05.1896 11.10.1900	3	Müzəffərəddin şah Qacar
12	Əşrəfxan Firuz qızı Nüsrətdövlət	Özbək	d.1870 ö.1944 Tehran	11.10.1900 03.01.1907	1	Müzəffərəddin şah Qacar
13	Zəhra Kamran qızı Mirzənaib	Azərbaycan Türkü	d.30.11.1877 ö.05.04.1947 San-Remo	03.01.1907 16.07.1909	7	Məhəmmədəli şah Qacar
14	Fəxrüldövlət Müzəffərəddin şah qızı Qacar	Azərbaycan Türkü	07.03.1883 02.11.1955 Məşhəd	16.07.1909 04.06.1915	2	Möhsünxan Əmini
15	Lida Yakob qızı Brezinski	Polyak	d.1898 ö.1934 Tehran	04.06.1915 01.02.1922	1	Əhməd şah Qacar
16	Müəzzi Müəzzəzdövlət qızı Minuyi	Urdu	d.1898 ö.1970 Paris	01.02.1922 15.12.1925	1	Əhməd şah Qacar

Azərbaycan sülalələri

Şah sülalələri

Knyaz sülalələri

Xan sülalələri

Şahbanuların İmarətləri

Əvvəlki imperiyalardan fərqli olaraq, Qacar İmperiyasında şahbanunun yalnız bir sarayı ola bilərdi, xüsusi yay bağları yox idi. Hər-bir şahbanunun özünün sarayı olardı lakin saray dəyişdirmək adəti şahbanularda yox idi. Saraylar paytaxtların dəyişdirilməyi nəticəsində dəyişildi çünki şahbanunun imarəti mütləq paytaxt və ya paytaxtətrafı ərazidə yerləşməli idi. Vəfat etdikdən yada şahbanuluq vəzifəsi əllərindən çıxdıqdan sonra öz övladlarına (şah olan yaxud olmayan və ya qızlarına cehiz kimi) pay verirdilər. Bu saraylar heç-vaxt satıla, nəyəsə görə girov qoyula bilməzdi. Lakin şahlardan fərqli olaraq, şahbanuların hamiliyində iki və yaxud daha artıq sarayı ola bilməzdi. Bu sarayların əksəriyyəti XIX əsr Qacar dövründə tikilib amma bəzilərinin tarixi hətta qədim illərə qədər gedib-çıxır və sonradan Qacarlar sülaləsi o yerləri öz ixtiyarlarına keçiriblər. Aşağıda sarayların siyasısı və bəzi əlavə məlumatlar verilmişdir. Burada şahbanular xarici qonaqları qəbul edir, yerli saray əyanları, vilayət başçıları və s. hökumət nümayəndələriylə görüşlər keçirirdilər. Tipik olaraq, bu saraylarda adətən, lüks kitabxana, tikişxana, gözəllik evi, muzey, qalereya (rəsmxana), fontanlı fəvvarələr, hovuz, bağça, qışlaq, tövlə, hamamxana köşkü, elçilik sarayı, təcrübə zalı, dəftərxana və ibadətxana mövcud idi. Bu sarayların öz işçi heyəti mövcud idi və onlar sarayın alt hissəsindəki otaqlarda yaşayırdılar, iş məcburi deyildi. Elə buna görədir ki, bəzi nüanslarda Qacar İmperiyası demokratiya baxımından hətta bir-çox Avropa dövlətlərini geridə qoyurdu. Şahbanuların sayı 16 olsa da, sarayların sayı 17-dir, çünki ard-arda özünə iki saray tikdirmişdir:

Görünüş	Saray	Sahibəsi	Ünvanı
Yaqutrüba Ev	Xanbacı	Tehran	1780
Sahibgiraniyyə Evi	Asyabanu	Tehran	1797
Rüzgari-Bədgir	Tacəldövlət	Tehran	1802
Qəsri-Ailə	Mələkcahan	Tehran bağları	1835
Nigarıstan	İzzətdövlət	Əlburz	1807
Səltənətabad Köşkü	Furuğəlsəltənət	Tehran	1851
Şəhər Evi	Ənisəddövlət	Əlburz	1852
Eynəldövlət	Madam Ləsi	Tehran	1866
Mahalguşə	Madam Ləsi	Kirman	1477
Kazımı-Xudav Mülkü	Əminəəğdəşt	Urmiya	1871
Ağ Ev (Əbyaz)	Fatiməxatın	Gülüstan sarayı (Tehran)	1879
Fərəhabad	Ümbülxaqan	Tehran	1893
Şahbanu Baxçası	Əşrəfxan	Maku	1896
Mabəyni-Məsudiyyə	Məleykəcahan	Tehran	1870
Orta Ev Vətəgəsi	Məhinsəltənət	Gilan	1907
Yaşıl Ev (Şahvənd)	Lida Cahanbanu	Sədabad sarayı (Tehran)	1909
Topxana Qəsri	Xanuma-Müəzzi	Tehran	1918

Rolu və təsir imkanları

Şahbanu Qacar İmperiyasında padşahın özündən sonra ən əhəmiyyətli mövqedə idi. Hökmdarın anası İslam ənənəsinə əsasən ("Ananın haqqı Allahın haqqıdır") imperiyanın mühüm hökumət, hərbi və mədəni işlərinə əhəmiyyətli təsir göstərərdi. Məhkəmədə, öz saraylarında (çox vaxt oğullariyla birgə yaşayardılar) və dövlət məmurluğunda böyük gücə sahib idilər. Şahbanu həmçinin, ənənəvi olaraq böyük iqtisadi mənbələrdən istifadə edərək, əsasən maliyyələşdirilən mühüm memarlıq layihələrinə rəhbərlik etməyə malikdir. Xüsusilə XIX əsrin ortalarındakı "Şahbanuluq Davası" olaraq bilinən bir dövrdə, bir sıra qeyri-səlahiyyətli şəxslər və ya azyaşlı hərəm qızları, şahbanuluq kimi yüksək postu əldə etmək üçün mühüm işlər görür, saray intriqaları yaradırdılar ki, buda onların sürətlə yüksəlməsi tempini artırırdı. Qeyd etmək lazımdır ki, tarixə nəzər salsaq görərik ki, Şahbanuların Şahlara olan təsir imkanları çox güclü olmuşdur və tarixin bəzi dövrlərində elə Şahbanular tərəfindən imperiya idarə edilmişdir. Ümumiyyətlə isə, şahların bütün xanımları, fərqi yoxdur ki, övladı olub yoxsa yox, Bəyim adlanırdı.

Qacar İmperiyasının tarixində bütün qüdrətli şahbanular arasında ən güclü və tanınmış şəxslərindən Asya bəyimi, Mələkcahan xanımı, Ləsi xanımı, Ənisəddövlət banunu və Fatiməxan xatını nümunə göstərə bilərik.

Qulları olan çoxlu hərəmxana qadınları hökmdarlarla rəsmi olaraq heç-vaxt evlənməmişdirlər. Buna baxmayaraq, ataları tərəfindən tanındıqları təqdirdə, uşaqları İslam hüququ əsasında tam qanuni sayılırdılar. Hərəmxana (الحريم من أنا همايون, Şəhvət-i Hərəmun) — lüğətdə qorunan, müqəddəs və möhtərəm yer mənasını verir. Ev və saraylarda ümumiyyətlə içəri həyətə baxacaq bir şəkildə planlaşdırılmış, qadınların başqa kişilərlə qarşılaşmadan rahatca gündəlik həyatlarını davam etdirdikləri yer idi. Burada yaşayan qadınlara da hərəm deyilirdi. İslamiyyətin bu yerlərə, xüsusilə hərəmxana qadınlarıyla hər hansı bir qan bağlılığı olmayan kişilərin (naməhrəm) daxil olması qadağan idi.

İstinadlar

"Almanach de Gotha. Annuaire Génèaloqique, diplomatique et statistique 1897". 2014-09-29 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-02-23.
Məmmədova Ş. Xülasət ət-təvarix Azərbaycan tarixinin mənbəyi kimi. Bakı: Elm, 1991, 120 s.
"AMEA M.Füzuli adına Ədəbiyyat İnstitutunun arxivi". 2022-01-20 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-02-23.
İslam ansiklopedisi. X cild, İstanbul: Milli Egitim basımevi, 1966, 785 s.
. 2017-12-26 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-02-23.
[1]^{[ölü keçid]}
"Arxivlənmiş surət". 2020-01-07 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-02-23.
Mahmudov Y.M. Odlar yurduna səyahət. Bakı: "Gənclik", 1980, 119 s
Əliyarlı S. Tariximiz açıqlanmamış mövzuları ilə. Bakı 2012
J.Zibel — Powerful Islamic Empires — Safavid, Ottoman, and Mughal
Fekete L. Einführung in die persische palaographie 101 persische dokumente. Budapeşt: Akademıaı Kıado, 1977
Erol Güngör. Tarihte türkler. İstanbul: Ötüken neşriyyat A.Ş., 1990, 425 s.
M. E. Saltıkov-Şedrin adına Sankt-Peterburq Dövlət Kütləvi Kitabxanasının Əlyazmalar Şöbəsi, B. Dorunun kataloqu
بوداق قزوينی، جواھراالخبار
. 2018-07-29 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-02-17.
Cyrus Ghani. Iran and the Rise of the Reza Shah: From Qajar Collapse to Pahlavi Power, I.B. Tauris, 2000, , p. 1
"Encyclopedia Iranica. The Qajar Dynasty. Online Edition". 2008-10-05 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-02-17.
K. M. Röhrborn, Provinzen und Zentralgewalt Persiens im 16. und 17. Jahrhundert, Berlin, 1966, p. 4
"Encyclopedia Iranica. Ganja. Online Edition". 2007-03-11 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-02-17.
سازمان اداری حکومت صفوی يا تعليقات مينورسکی بر تذکرة الملوک، ترجمه
Azərbaycan MEA A. A. Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun Elmi Arxivi
Azərbaycan MEA A.A. Bakıxanov adına Tarix İnstitutu arxivi, inv. № 4105
Алиев Ф.М. Миссия посланника русского государство А.П. Волынского в Азербайджане. Баку
Бушев П.П. История посольства и дипломатических отношений Русского и Иранского государствo
Иванов М.С. Очерк истории Ирана. Москва
Kərimov Q. Şəriət və onun sosial mahiyyəti
ابو القاسم سحاب، تاريخ زندگی شاه عباس کبير، تھران، چاپخانه علمی، 1325، 309 ص

Xarici keçidlər

`Pəhləvilər bizi məhv edə bilmədilər` – Qacar sülaləsinin davamçısı (MÜSAHİBƏ) 2021-01-23 at the Wayback Machine
`AZƏRBAYCAN SƏFƏVİ DÖVLƏTİNİN QURULUŞU VƏ İDARƏ OLUNMASINDA TÜRK QIZILBAŞ ƏYANLARININ ROLU` 2019-07-11 at the Wayback Machine

Həmçinin bax

[page_1132-1] "Almanach de Gotha. Annuaire Génèaloqique, diplomatique et statistique 1897". 2014-09-29 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-02-23.

[2] Məmmədova Ş. Xülasət ət-təvarix Azərbaycan tarixinin mənbəyi kimi. Bakı: Elm, 1991, 120 s.

[3] "AMEA M.Füzuli adına Ədəbiyyat İnstitutunun arxivi". 2022-01-20 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-02-23.

[4] İslam ansiklopedisi. X cild, İstanbul: Milli Egitim basımevi, 1966, 785 s.

[5] . 2017-12-26 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-02-23.

[6] [1]^{[ölü keçid]}

[7] "Arxivlənmiş surət". 2020-01-07 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-02-23.

[8] Mahmudov Y.M. Odlar yurduna səyahət. Bakı: "Gənclik", 1980, 119 s

[9] Əliyarlı S. Tariximiz açıqlanmamış mövzuları ilə. Bakı 2012

[10] J.Zibel — Powerful Islamic Empires — Safavid, Ottoman, and Mughal

[11] Fekete L. Einführung in die persische palaographie 101 persische dokumente. Budapeşt: Akademıaı Kıado, 1977

[12] Erol Güngör. Tarihte türkler. İstanbul: Ötüken neşriyyat A.Ş., 1990, 425 s.

[13] M. E. Saltıkov-Şedrin adına Sankt-Peterburq Dövlət Kütləvi Kitabxanasının Əlyazmalar Şöbəsi, B. Dorunun kataloqu

[14] بوداق قزوينی، جواھراالخبار

[15] . 2018-07-29 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-02-17.

[ghani1-16] Cyrus Ghani. Iran and the Rise of the Reza Shah: From Qajar Collapse to Pahlavi Power, I.B. Tauris, 2000, , p. 1

[iranicaqajar-17] "Encyclopedia Iranica. The Qajar Dynasty. Online Edition". 2008-10-05 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-02-17.

[rohborn-18] K. M. Röhrborn, Provinzen und Zentralgewalt Persiens im 16. und 17. Jahrhundert, Berlin, 1966, p. 4

[iranicaganja-19] "Encyclopedia Iranica. Ganja. Online Edition". 2007-03-11 tarixində . İstifadə tarixi: 2018-02-17.

[20] سازمان اداری حکومت صفوی يا تعليقات مينورسکی بر تذکرة الملوک، ترجمه

[21] Azərbaycan MEA A. A. Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun Elmi Arxivi

[22] Azərbaycan MEA A.A. Bakıxanov adına Tarix İnstitutu arxivi, inv. № 4105

[23] Алиев Ф.М. Миссия посланника русского государство А.П. Волынского в Азербайджане. Баку

[24] Бушев П.П. История посольства и дипломатических отношений Русского и Иранского государствo

[25] Иванов М.С. Очерк истории Ирана. Москва

[26] Kərimov Q. Şəriət və onun sosial mahiyyəti

[27] ابو القاسم سحاب، تاريخ زندگی شاه عباس کبير، تھران، چاپخانه علمی، 1325، 309 ص