Macarıstan krallığı (1000–1301)

Macarıstan krallığı (mac. Magyar Királyság, lat. Regnum Hungariae) — Mərkəzi Avropada mövcud olmuş tarixi dövlət. Dövlət Macarların Böyük knyazı I İştvanın (mac. Szent István), 1000-ci və ya 1001-ci ildə taxt-taca sahib olması ilə meydana gəlmişdir. I İştvan mərkəzi hakimiyyəti möhkəmləndirdi və təbəələrinin xristianlığı qəbul etməsinə nail olmuşdur. Yazılı mənbələr bu prosesdə yalnız alman və italyan ritterlərinin və din xadimlərinin rolunu vurğulasa da, kənd təsərrüfatı və dini terminlərin əhəmiyyətli hissəsi slavyan dillərindən götürülmüşdür.

Tarixi dövlət
Macarıstan krallığı
Bayraq Gerb
25 dekabr 1000 — 14 yanvar 1301
Paytaxt	Buda, Esterqom

Vətəndaş müharibələri və bütpərəst üsyanlar, eləcə də Müqəddəs Roma imperatorlarının Macarıstan üzərində hökmranlığını genişləndirməyə cəhdləri yeni qurulmuş monarxiyanı təhlükə altına salmışdır. (1077–1095) və Koloman (1095–1116) dövründə monarxiya sabitləşdi. Bu hökmdarlar yerli əhalinin dəstəyi ilə Xorvatiya və Dalmatiyanı ələ keçirdilər. Hər iki krallıq öz muxtariyyətini qoruyub saxladı.

Laslo və Kolomanın varisləri — xüsusilə II Bela (1131–1141), III Bela (1176–1196), II Andraş (1205–1235) və IV Bela (1235–1270) – Balkan yarımadasına və Karpat dağlarının şərqinə doğru ekspansiya siyasətini davam etdirərək krallığı orta əsrlərin ən böyük güclərindən birinə çevirdilər. Macarıstanın işlənməmiş torpaqları, gümüş, qızıl və duz ehtiyatları ilə zəngin olduğundan əsasən alman, italyan və fransız kolonistlərin üstünlük verdiyi məskunlaşma məntəqəsinə çevrildi. Bu mühacirlər əsasən kəndlilər idilər, lakin bəziləri sənətkar və tacir olaraq, krallığın bir çox şəhərlərinin əsasını qoydular. Onların gəlişi şəhər həyatının, adət-ənənələrin və mədəniyyətin formalaşmasında mühüm rol oynadı. Krallığın beynəlxalq ticarət yollarının kəsişməsində yerləşməsi bir neçə mədəniyyətin birgə mövcudluğunu təşviq etdi.

Roman, qotik və intibah dövrlərinə aid binalar, latın dilində yazılmış ədəbiyyat əsərləri bu mədəniyyətin əsasən Roma-katolik xarakterli olduğunu göstərir. Bununla belə, burada pravoslav və qeyri-xristian etnik azlıqlar da mövcud idi. Latın dili qanunvericilik, idarəetmə və məhkəmə sisteminin dili idi, lakin dil plüralizmi bir çox dillərin, o cümlədən müxtəlif slavyan dialektlərinin yaşamasına imkan vermişdir. Əvvəllər krallığa məxsus torpaqlar kralın üstün mövqeyini təmin etsə də, bu torpaqların əldən çıxarılması nəticəsində "kral xidmətçiləri" adlanan, özünüdərkə sahib kiçik torpaq sahibləri sinfi formalaşdı. Bu sinif II Andraşı 1222-ci ildə "Qızıl bulla" sənədini imzalamağa məcbur etmişdir. Bu sənəd, Frensis Fukuyamanın da qeyd etdiyi kimi, "Avropa monarxının səlahiyyətlərinə tətbiq olunan ilk konstitusion məhdudiyyətlərdən biri" idi.

Macarıstan 1241–1242-ci illərdəki monqol istilası nəticəsində ciddi zərbə aldı. Bundan sonra kumanlar və yasilər Mərkəzi Macarıstan düzənliklərində məskunlaşdılar.Moraviya, Polşa və digər yaxın ölkələrdən kolonistlər köçüb gəldilər. Monqolların geri çəkilməsindən sonra krallar tərəfindən təşviq edilən qalaların inşası torpaq sahiblərinin yarı muxtar "əyalətlər" yaratmasına səbəb olmuşdur. Bu əyalətlərə güclü zadəganlar rəhbərlik edirdi və bəziləri ın (1290–1301), Arpadlar sülaləsinin son kişi nümayəndəsinin hakimiyyətinə meydan oxudular. Onun ölümündən sonra bir müddət aralıq dövr və anarxiya hökm sürmüşdür. Mərkəzi hakimiyyət yalnız 1320-ci illərin əvvəlində bərpa olunmuşdur.

Əvvəlki dövr

Madyarlar və ya macarlar, IX və X əsrlərin sərhədində Karpat hövzəsini fəth etdilər. Burada əsasən slavyan dilli əhali yaşayırdı. Yeni vətənlərindən macarlar , İtaliya və digər Avropa bölgələrinə talan yürüşləri təşkil etdilər. Bu hücumlara son qoyan Müqəddəs Roma imperatoru I Otto olmuşdur; o, macarları 955-ci ildə Lex döyüşündə məğlub etmişdir. Macarlar ata xətti üzrə təşkil olunmuş ailələrdə yaşayırdılar. Bu ailələr tayfa ittifaqları təşkil edirdi. İttifaqa həmişə Arpad sülaləsindən olan böyük knyaz başçılıq edirdi. Müasir müəlliflər macarları köçəri kimi təsvir etsələr də, İbn Rüstə və başqaları onların əkinçiliklə də məşğul olduqlarını qeyd ediblər.

Slavyan dillərindən götürülən çoxsaylı sözlər göstərir ki, macarlar yeni metodları və oturaq həyat tərzini mənimsəmişdilər. Macarların yerli etnoslarla birgə yaşayışı, X əsrin ortalarında yaranmış “” kompleksində də öz əksini tapır. Arxeoloji tapıntılar – qısa yazılar olan bəzi əşyalar – orta əsr Macarıstanda xüsusi runik yazının istifadə edildiyini göstərir. Bu yazılar deşifrə olunmayıb və ehtimal olunur ki, inzibati və hüquqi məqsədlər üçün istifadə edilməyib. Macarlar bütpərəst olsalar da, xristianlara, yəhudilərə və müsəlmanlara qarşı tolerant münasibət sərgiləyirdilər. Müsəlman, yəhudi və macar tacirlər Praqa yarmarkalarına gedir, qızıl və Bizans sikkələrini qul, qalay və kürklə dəyişirdilər. Aşağı Dunayda yerləşən Pereyaslavetsdə, vacib ticarət mərkəzində macarlar atlar və gümüş alveri edirdilər.

Xristianlığı ilk qəbul edən macar rəhbərləri tərəfindən missionerlik yolu ilə çevrilmişdi: 948-ci ildə , təxminən 952-ci ildə isə gyula Konstantinopolda vəftiz olunmuşdu. Əvəzində, böyük knyaz Qeza, təxminən 970-ci illərdə Latın kilsəsinə daxil olmu.dur. O, qalalar inşa etdirdi və ağır süvari ordusu qurmaq üçün xarici döyüşçüləri ölkəyə dəvət etmişdir. Qeza həmçinin oğlu İştvanı Müqəddəs Roma imperatorlarının nəslindən olan Bavariyalı Qizela ilə evləndirmişdir. Qeza 997-ci ildə vəfat etdikdə, oğlu taxta keçmək üçün Arpad sülaləsinin digər nümayəndəsi la mübarizə aparmalı olmuşdur. Alman ağır süvarələrinin dəstəyi ilə İştvan 998-ci ildə həlledici döyüşdə qələbə qazanmışdır. O, Roma Papası II Silvestrə (999–1003-cü illərdə hökmranlıq etmiş) krallıq tacı üçün müraciət etmişdir. Papa, razılığı ilə onun istəyini yerinə yetirmişdir.

Krallığın mülklərinin inkişafı

Qızıl bullalar dövrü (1196–1241)

XIII əsrdə inşa edilmiş Yaka romanesk kilsəsindən həvari Matfeyin daş relyefi

III Belanın oğlu və varisi , kiçik qardaşı Andraş tərəfindən qaldırılan üsyanlarla üzləşdi. Bundan əlavə, təşviqi ilə Dördüncü Səlib yürüşünün orduları 1202-ci ildə . 1204-cü ildə İmreni azyaşlı oğlu III Laslo əvəzlədi. Gənc kral bir il sonra vəfat etdikdə, taxta onun əmisi Andraş çıxmışdır. O, “padşahın hədiyyəsinin ən yaxşı ölçüsü onun ölçülməzliyidir” deyərək, böyük miqdarda krallıq torpaqlarını öz tərəfdarları arasında payladı. Bu torpaqlarda yaşayan azad insanlar birbaşa hökmdarla əlaqəni itirdilər, bu isə onların hüquqi statusunu təhlükə altına salmışdır. Krallığın gəlirləri azaldı və bunun nəticəsində, yeni vergilərin tətbiqinə və onların müsəlmanlara və yəhudilərə verilməsinə gətirib çıxardı. Krallıq xəzinəsi üçün tətbiq olunan yeni vergi toplama üsulları ölkədə kütləvi narazılıq yaratmışdır.

II Andraş həyat yoldaşı, Meraniya knyazlığından olan təsiri altında idi. Getruda açıq şəkildə alman həmvətənlərinə üstünlük verirdi. Bu isə yerli zadəganlar tərəfindən 1213-cü ildə onun öldürülməsi ilə nəticələndi. 1217–1218-ci illərdə kral Müqəddəs torpaqda səlib yürüşündə olarkən ölkədə baş vermişdir. Nəhayət, faktiki olaraq padşaha tabe olan azad torpaq sahibləri – "kral xidmətçiləri" – hərəkata başlayaraq II Andraşı 1222-ci ildə “Qızıl bulla” sənədini imzalamağa məcbur etdilər. Bu sənəd kral xidmətçilərinin azadlıqlarını, o cümlədən vergi ödəməkdən azad olmalarını təsdiqləyirdi. Sənədin son maddəsi həm səkkulyar (dünyəvi), həm də ruhani zadəganlara hökmdara qarşı “vətənə xəyanətdə ittiham olunmadan müqavimət göstərmək və ona qarşı çıxmaq” hüququ verirdi. Təxminən bu dövrdə, torpaq hədiyyə sənədlərinin strukturu dəyişdi və sənədlərə bəxşiş alanların kral xidmətində göstərdikləri qəhrəmanlıqları əks etdirən nəqledici hissə əlavə olunmuşdur. Bu geniş təsvirlər, XIII əsr Macarıstan tarixi haqqında xronikalardan daha çox məlumat verir.

Qızıl bulla həmçinin müsəlmanların və yəhudilərin kral administrasiyasında işləməsini qadağan edirdi. Bu qadağa, 1221-ci ildə kralın təşviqi ilə tərəfindən təsdiqlənərək 1231-ci ildə yenidən Qızıl bulla formasında dərc edilmişdir. Yeni sənəd arxiyepiskopa, kral onun müddəalarından kənara çıxdıqda onu kilsədən çıxarmağa səlahiyyət verirdi. 1232-ci ildə, kral sarayında çalışan qeyri-xristianlar səbəbilə arxiyepiskop Robert bütün krallığa interdikt (kilsə qadağası) qoydu. II Andraş ruhani sinfin imtiyazlarını tanıyacağına və yəhudi və müsəlman məmurları işdən azad edəcəyinə and içməyə məcbur olmuşdur. Katolik olmayanlara qarşı artan dözümsüzlük, 1221-ci ildə pravoslav monastırının benediktinlərə verilməsi ilə də özünü göstərdi.

II Andraş, işğal etmək üçün bir neçə uğursuz cəhd etmişdir. Oğlu Bela, 1228-ci ildə bir qrup polovetsin (kumanların) Andraşın hakimiyyətini tanımasına nail olmuşdur və 1231-ci ildə (indiki ) yeni bir sərhəd markı yaratmışdır. IV Bela atasının ölümündən sonra 1235-ci ildə hakimiyyətə gəlmişdir. O, əvvəlki hökmdarlar tərəfindən paylanmış kral torpaqlarını geri qaytarmağa çalışdı və bu, monarxla zadəganlar arasında dərin qarşıdurmaya səbəb olmuşdur — məhz bu zaman monqollar Avrasiya çöllərində qərbə doğru irəliləyirdilər.

Kral ilk dəfə monqol təhlükəsi haqqında 1235-ci ildə, "Böyük Macarıstan"da macar dilli əhalini ziyarət edən dominikli keşiş Yulian vasitəsilə xəbər tutmuşdur. Sonrakı illərdə monqollar Avrasiyanın qərb hissələrində hökmranlıq edən polovetsləri darmadağın etdilər. Polovets lideri Kotyan xan, IV Belanın hakimiyyətini tanımağa razı olmuşdur və nəticədə onun xalqına Böyük Macarıstan düzənliyində məskunlaşmağa icazə verildi. Lakin onların köçəri həyat tərzi yerli icmalarla bir çox qarşıdurmalara səbəb olmuşdur. Hətta yerli əhali polovetsləri monqolların müttəfiqi hesab edirdi.

Monqol istilası (1241-1242)

Mohi döyüşündən sonra monqollar Kral IV Belanı təqib edirlər

1240-cı ildə Şərqi Avropaya hücum edən monqol ordularının baş komandanı olan Batı xan, IV Beladan döyüşsüz təslim olmağı tələb etmişdir. Ancaq kral bu tələbi rədd etmişdir və baronlarına göstəriş verdi ki, öz dəstələri ilə birlikdə Peşt şəhərindəki onun düşərgəsində toplaşsınlar. Burada qıpçaqlara qarşı üsyan başladı və izdiham onların başçısı Koteni öldürmüşdür. Qıpçaqlar tezliklə ölkədən çıxdılar və krallığın mərkəzi bölgələrini qarət etdilər. Əsas monqol ordusu 1241-ci ilin martında şimal-şərq keçidlərindən keçərək Macarıstana daxil olmuşdur. Kral ordusu düşmən qüvvələri ilə yaxınlığında qarşılaşdı. 11 aprel 1241-ci ildə baş vermiş Mohi döyüşündə monqollar həlledici qələbə qazandılar. Döyüş meydanından kral IV Bela əvvəlcə Avstriyaya qaçmışdır, burada Avstriya hersoqu II Fridrix onu girov götürüb fidyə tələb etmişdir. Daha sonra kral və ailəsi Dalmasiyada yerləşən Ktiş qalasında sığınacaq tapdılar. Monqollar əvvəlcə Dunay çayının şərqindəki əraziləri işğal etdilər və ciddi şəkildə qarət etdilər. Buna baxmayaraq, krallıq mövcudluğunu davam etdirmişdir. Batı xan, böyük xan Ögedeyin ölüm xəbərini aldıqdan sonra 1242-ci ilin martında bütün ordusunu geri çağırmışdır. Ancaq bu işğal və onun ardınca gələn aclıq fəlakətli demoqrafik nəticələrə səbəb oldu: əhalinin azı 15 faizi ya ölmüş, ya da yoxa çıxmışdır.

Qitələrarası ticarət yolları dağılaraq, Baç (indiki Serbiya), Unqvar (indiki Ujqorod, Ukrayna) və digər ənənəvi ticarət mərkəzləri tənəzzülə uğramışdır. Yerli müsəlman icmaları demək olar ki, tamamilə yox olmuşdur; bu isə onların işğal zamanı xüsusilə ağır itkilər verdiyini göstərir. Kiçik kəndlər də məhv olmuşdur, lakin arxeoloji sübutlar göstərir ki, yaşayış məntəqələrinin tamamilə məhv edilməsi əvvəllər düşünüləndən daha az baş vermişdir. XIII əsrin ikinci yarısında düzgün sənədləşdirilmiş kəndlərin tərk edilməsi isə uzun müddətli birləşmə prosesinin nəticəsi idi — kəndlilər kiçik kəndləri tərk edib, daha böyük yaşayış məntəqələrinə köç edirdilər.

Sonuncu Arpadlar (1242–1301)

Monqolların geri çəkilməsindən sonra IV Bela əvvəlki tac torpaqlarını geri qaytarmaq siyasətindən imtina etmişdir. Bunun əvəzinə, o, tərəfdarlarına böyük mülklər bağışladı və onlardan daş və məhluldan qalalar tikmələrini tələb etmişdir. Yeni kolonizasiya dalğası başladıldı və bu, almanların, , polyakların və rumınların Macarıstana köç etməsinə səbəb olmuşdur. Kral yenidən qıpçaqları ölkəyə dəvət etmişdir və onları Dunay və Tisa çayları boyunca yerləşdirdi. Təxminən eyni vaxtda alanların – əcdadlarının – bir qrupu da krallığa yerləşmişdi. Yeni kəndlər meydana gəlmişdir: eyni ölçüdə torpaq sahələri üzərində yanaşı inşa olunmuş taxta evlərdən ibarət idi. Məsələn, Qərbi Karpat dağlarının (müasir Slovakiya) seyrək meşəlikləri IV Bela dövründə məskunlaşmağa başladı. Köhnə daxmalar yox olmuş, onların yerini qonaq otağı, mətbəx və anbarla təchiz olunmuş kənd evləri almışdır. Əkinçilikdə irəliləyişlər, o cümlədən asimmetrik ağır kotanlar bütün krallığa yayılmışdır. Daxili miqrasiya yeni mülklərin inkişafında mühüm rol oynamışdır — köhnə kral torpaqları üzərində yaranan mülklərdə yeni torpaq sahibləri gələn kəndlilərə şəxsi azadlıq və daha əlverişli şərtlər təklif etdilər. Bu da köç etməyən kəndlilərə vəziyyətlərini yaxşılaşdırmağa imkan vermişdir.

IV Bela ondan çox şəhərə, o cümlədən Naçsombat (Trnava, Slovakiya) və Peştə imtiyazlar vermişdir. 1264-cü il siyahısı — ipək, zərgərlik əşyaları, qiymətli daşlar, şərq məxməri və flamand parçaları — kralın varisi üçün alınmış lüks malların əsasən gümüş və duzla ödənildiyini göstərir. Gent şəhərinə gətirilən malların siyahısı isə Macarıstanın əsasən mum və pul şəklində olmayan qızıl və gümüş ixrac etdiyini sübut edir.

XIII əsr Macarıstanı və daxili muxtariyyətlər

Qızıl Ordanın xanları tərəfindən IV Belaya göndərilən təhdid dolu məktublar, yeni bir monqol hücumunun hələ də mümkün olduğunu göstərsə də, o, ekspansionist xarici siyasət yürütməyə başladı. 1246-cı ildə Avstriya hersoqu II Fridrix macar ordusu ilə döyüşdə həlak olmuşdur. Belanın kürəkəni Rostislav Mixayloviç krallığın cənub sərhədlərində geniş torpaqları ilhaq etmişdir. Yaşlı kral ilə onun varisi arasında baş verən münaqişələr nəticəsində baş vermişdir. 1267-ci ildə IV Bela və oğlu birlikdə kral qullarının azadlıqlarını təsdiqlədilər və onları “” adlandırmağa başladılar. Bu dövrə qədər “” digər torpaq sahiblərindən hüquqi olaraq ayrılmışdı. Onlar torpaqlarını hər hansı bir öhdəliksiz sahiblik edirdilər, halbuki digərləri (kilsə zadəganları, rumın knyazları və digər “şərti zadəganlar”) torpaqlar müqabilində sahiblərinə xidmət etməli idilər. Artan sayda komitətlərdə (qraflıqda) yerli zadəganlar rəsmi məhkəmə prosedurlarında onları təmsil etmək üçün dörd “zadəgan hakimi” (Transilvaniya və Slavyoniya üçün iki) seçmək hüququ qazandılar. Bu dövrdə macar “milləti” anlayışının zadəganlarla eyniləşdirilməsi ideyası meydana çıxdı. Bu fikir ilk dəfə XIII əsrin 1280-ci illərində yazılmış “” ( tərəfindən) xronikasında ifadə olunmuşdu.

Ən zəngin torpaq sahibləri kiçik zadəganları öz şəxsi dəstələrinə cəlb etməklə nüfuzlarını artırırdılar. Onlardan biri, nəslindən olan , 1272-ci ildə varis V Ştefanın körpə oğlu Laslonu (Ladislavu) girov götürmüşdü. V Ştefan bir neçə ay sonra vəfat etmişdir və bu, gənc IV Laslo adından mərkəzi hökuməti ələ keçirmək istəyən , və digər nəhəng ailələr arasında yeni bir vətəndaş müharibəsinə səbəb olmuşdur. 1277-ci ildə ruhani və dünyəvi lordların, zadəganların və qıpçaqların iştirakı ilə keçirilən yığıncaqda IV Laslo yetkin elan olundu, lakin kral hakimiyyətini gücləndirə bilmədi. Onun anası Elizabet qıpçaq başçısının qızı olduğundan, kral qohumları olan qıpçaqlara üstünlük verirdi və bu, onu nüfuzdan salmışdır. Hətta onun 1285-ci ildə baş verən ikinci monqol işğalını təşkil etdiyinə dair ittihamlar da var idi, lakin bu dəfə monqollar kral ordusu tərəfindən məğlub edildi.

İstinadlar

1. "Árpád-házi királyi zászló a 12. sz. végétől". Magyar Nemzeti és Történelmi Jelképek (macar). 7 April 2022 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 March 2019.
2. "Az Árpád-házi királyok családi zászlaja". Magyar Nemzeti és Történelmi Jelképek (macar). 19 May 2022 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 March 2019.
3. Csákváriné Kottra, Györgyi. Magyar zászlók a honfoglalástól napjainkig (macar). Budapest: Hadtörténeti Intézet és Múzeum. 2011. 19–21. ISBN .
4. Kulcsár, Krisztina. "A magyar nyelv hivatalossá tételéről rendelkező törvény, 1844 (Act on the officialization of the Hungarian language, 1844)". Magyar Nemzeti Levéltár (National Archives of Hungary). 13 November 2019.
5. Fukuyama, Francis. "What's Wrong with Hungary". Democracy, Development, and the Rule of Law (blog). The American Interest. February 6, 2012. İstifadə tarixi: September 18, 2017.
6. Bak, János M. "Linguistic pluralism" in Medieval Hungary // Meyer, Marc A. (redaktor). The Culture of Christendom: Essays in Medieval History in Memory of Denis L. T. Bethel. The Hambledon Press. 1993. ISBN .
7. Bárány, Attila. The Expansion of the Kingdom of Hungary in the Middle Ages (1000–1490) // Berend, Nóra (redaktor). The Expansion of Central Europe in the Middle Ages. The Expansion of Latin Europe, 1000–1500. 5. Ashgate Variorum. 2012. 333–380. ISBN .
8. Berend, Nora. At the Gate of Christendom: Jews, Muslims and 'Pagans' in Medieval Hungary, c. 1000–c. 1300. Cambridge University Press. 2001. ISBN .
9. Berend, Nora; Urbańczyk, Przemysław; Wiszewski, Przemysław. Central Europe in the High Middle Ages: Bohemia, Hungary and Poland, c. 900-c. 1300. Cambridge Medieval Textbooks. Cambridge University Press. 2013. ISBN .
10. Curta, Florin. Southeastern Europe in the Middle Ages, 500–1250. Cambridge Medieval Textbooks. Cambridge University Press. 2006. ISBN .
11. Engel, Pál. Ayton, Andrew (redaktor). The Realm of St Stephen: A History of Medieval Hungary, 895–1526. Tamás Pálosfalvi tərəfindən tərcümə olunub. I.B. Tauris. 2001. ISBN .
12. Curta, Florin. Eastern Europe in the Middle Ages (500–1300), Volume I. BRILL's Companion to European History. 19. Leiden, NL: Brill Publishers. 2019. ISBN .
13. Fine, John V. A. The Early Medieval Balkans: A Critical Survey from the Sixth to the Late Twelfth century. The University of Michigan Press. 1991. ISBN .
14. Fine, John V. A. The Late Medieval Balkans: A Critical Survey from the Late Twelfth Century to the Ottoman Conquest. University of Michigan Press. 1994. ISBN .
15. Goldstein, Ivo. Croatia: A History. Nikolina Jovanović tərəfindən tərcümə olunub. McGill-Queen's University Press. 1999. ISBN .
16. Kirschbaum, Stanislav J. A History of Slovakia: The Struggle for Survival. Palgrave Macmillan. 1996. ISBN .
17. Kontler, László. Millennium in Central Europe: A History of Hungary. Atlantisz Publishing House. 1999. ISBN .
18. Laszlovszky, József; Kubinyi, András. Demographic issues in late medieval Hungary: population, ethnic groups, economic activity // Laszlovszky, József; Nagy, Balázs; Szabó, Péter; Vadai, András (redaktorlar ). The Economy of Medieval Hungary. East Central and Eastern Europe in the Middle Ages, 450–1450. Brill Publishers. 2018. 48–64. ISBN .
19. Laszlovszky, József. Agriculture in Medieval Hungary // Laszlovszky, József; Nagy, Balázs; Szabó, Péter; Vadai, András (redaktorlar ). The Economy of Medieval Hungary. East Central and Eastern Europe in the Middle Ages, 450–1450. Brill Publishers. 2018. 81–112. ISBN .
20. Makkai, László. The Hungarians' prehistory, their conquest of Hungary and their raids to the West to 955; The foundation of the Hungarian Christian state, 950–1196; Transformation into a Western-type state, 1196–1301 // Sugár, Peter F.; Hanák, Péter; Frank, Tibor (redaktorlar ). A History of Hungary. Indiana University Press. 1994. 8–33. ISBN .
21. Molnár, Miklós. A Concise History of Hungary. Cambridge Concise Histories. Anna Magyar tərəfindən tərcümə olunub. Cambridge University Press. 2001. ISBN .
22. Nagy, Balázs. Foreign Trade in Medieval Hungary // Laszlovszky, József; Nagy, Balázs; Szabó, Péter; Vadai, András (redaktorlar ). The Economy of Medieval Hungary. East Central and Eastern Europe in the Middle Ages, 450–1450. Brill Publishers. 2018. 473–490. ISBN .
23. Rady, Martyn. Nobility, Land and Service in Medieval Hungary. Studies in Russia and East Europe. Palgrave. 2000. ISBN .
24. Sedlar, Jean W. East Central Europe in the Middle Ages, 1000–1500. A History of East Central Europe. III. University of Washington Press. 1994. ISBN .
25. Spiesz, Anton; Caplovic, Dusan; Bolchazy, Ladislaus J. Illustrated Slovak History: A Struggle for Sovereignty in Central Europe. Bolchazy-Carducci Publishers. 2006. ISBN .
26. Spinei, Victor. The Great Migrations in the East and South East of Europe from the Ninth to the Thirteenth Century. Dana Badulescu tərəfindən tərcümə olunub. Romanian Cultural Institute (Center for Transylvanian Studies). 2003. ISBN .
27. Tanner, Marcus. Croatia: A Nation Forged in War. Yale University Press. 2010. ISBN .
28. Weisz, Boglárka. Royal revenues in the Árpádian Age // Laszlovszky, József; Nagy, Balázs; Szabó, Péter; Vadai, András (redaktorlar ). The Economy of Medieval Hungary. East Central and Eastern Europe in the Middle Ages, 450–1450. Brill Publishers. 2018. 256–264. ISBN .
29. Zsoldos, Attila. The Árpáds and Their People: An Introduction to the History of Hungary from cca. 900 to 1301. Arpadiana. IV. Hungarian Academy of Sciences. 2020. ISBN .
30. Kings and Saints - The Age of the Árpáds (PDF). Budapest, Székesfehérvár: Institute of Hungarian Research. 2022. ISBN .
31. Sághy, Marianne. The making of the Christian kingdom in Hungary // Urbańczyk, Przemysław (redaktor). Europe around the Year 1000. Wydawnictwo DIG. 2001. 451–464. ISBN .
32. The Laws of the Medieval Kingdom of Hungary, 1000–1301 (Translated and Edited by János M. Bak, György Bónis, James Ross Sweeney with an essay on previous editions by Andor Czizmadia, Second revised edition, In collaboration with Leslie S. Domonkos) (1999). Charles Schlacks, Jr. Publishers
33. The Deeds of Frederick Barbarossa by Otto of Freising and his continuator, Rahewin (Translated and annotated with an introduction by Charles Christopher Mierow, with the collaboration of Richard Emery) (1953). Columbia University Press. ISBN 
34. Master Roger's Epistle to the Sorrowful Lament upon the Destruction of the Kingdom of Hungary by the Tatars (Translated and Annotated by János M. Bak and Martyn Rady) (2010). In: Rady, Martyn; Veszprémy, László; Bak, János M. (2010); Anonymus and Master Roger; CEU Press; ISBN 
35. Anonymus, Notary of King Béla: The Deeds of the Hungarians (Edited, Translated and Annotated by Martyn Rady and László Veszprémy) (2010). In: Rady, Martyn; Veszprémy, László; Bak, János M. (2010); Anonymus and Master Roger; CEU Press; ISBN 

Xarici keçidlər

• Jékely, Zsombor. "Art in Medieval Hungary". Zsombor Jékely. 7 October 2011. İstifadə tarixi: 15 March 2016.