Böyük knyaz mac Nagyfejedelem lat Magnus Princeps Hungarorum IX X əsrlərdə Macar xalqının və onların konfederasiya şəkli

Böyük knyaz (mac. Nagyfejedelem, lat. Magnus Princeps Hungarorum) — IX-X əsrlərdə Macar xalqının və onların konfederasiya şəklində təşkil olunmuş tayfalarının ali hökmdarı. Titul Macar qəbilə ittifaqının liderini ifadə edirdi və Macarların Avropaya köçü dövründə (IX əsrin sonu — X əsrin əvvəli) mühüm rol oynayırdı.

Macarlar Orta Asiyanın qərbindən çıxaraq Xəzər xaqanlığına tabe oldular və orada hərbi ənənələrini inkişaf etdirdilər. VIII-IX əsrlərdə peçeneqlərin təzyiqi altında Macarlar Qara dənizin şimalından qərbə doğru hərəkət edərək əvvəlcə Etelkoz bölgəsində (indiki Ukraynanın cənubu və Moldovanın şərqi) məskunlaşdılar. Bu dövrdə macar qəbilələri birləşərək güclü bir konfederasiya yaratdılar və ittifaqın başçısı "Böyük Knyaz" adlanmağa başladı.

İlk Böyük knyazlar

Böyük knyaz titulunu ilk dəfə daşıyan hökmdar haqqında məlumatlar qeyri-müəyyəndir, lakin ən erkən məlum hökmdarlardan biri Levedi (IX əsr) olmuşdur. Lakin Levedi siyasi baxımdan zəif olduğuna görə, macar tayfaları onu devirmiş və Arpadı yeni lider seçmişlər. Arpad (895-907) Macar xalqının ən mühüm tarixi şəxsiyyətlərindən biri hesab edilir. O, Macar tayfalarını Karpat hövzəsinə yönləndirən və Macar dövlətçiliyinin əsasını qoyan lider olmuşdur. 895-ci ildə Böyük köç nəticəsində macarlar Karpat dağlarını keçərək indiki Macarıstan ərazisinə daxil olmuşdular. Arpadın dövründə macarlar Avropanın hərbi-siyasi arenasında mühüm rol oynamağa başladılar. O, Bizans, Bolqar çarlığı və krallığı ilə diplomatik əlaqələr qurmuş və Macarların yeni yurdunu müdafiə etmək üçün strateji addımlar atmışdır.

Krallığın yaranması

Arpad sülaləsindən olan Böyük knyazlar macarları idarə etməyə davam etdilər, lakin X əsrin sonlarına doğru Macar dövləti tədricən xristianlaşmağa və Avropa monarxiyalarına uyğun bir sistemə keçməyə başladı. Böyük Knyaz Qeza (972-997) macarların xristianlığı qəbul etməsi prosesini başlatmış və Avropanın xristian dövlətləri ilə daha sıx əlaqələr qurmuşdur. Onun oğlu Müqəddəs I İştvan (997-1038) Böyük knyaz titulundan imtina edərək özünü Macarıstanın ilk kralı elan etmiş və 1000-ci ildə Roma Papasından tac almışdır. Bu hadisə Böyük Knyazlıq dövrünün sonunu gətirmiş və Macar Krallığının əsasını qoymuşdur. Böyük Knyazlar Macar xalqının dövlətçilik ənənələrinin formalaşmasında, hərbi gücünün artırılmasında və Karpat hövzəsində məskunlaşmasında əsas rol oynadılar. Onların dövrü Macar tarixinin nomadik (köçəri) dövrü ilə feodal dövlət quruluşuna keçid mərhələsini təşkil edir. Böyük Knyazların idarəetmə dövrü aşağıdakı əsas mərhələləri əhatə edir:

IX əsr — Macar qəbilələrinin konfederasiya qurması və ilk Böyük Knyazların ortaya çıxması.
IX əsrin sonu — X əsr — Macarların Karpat hövzəsinə köçü və Böyük Knyazların bu yeni yurdun idarə olunmasında əsas söz sahibi olması.
X əsrin sonu — Qezanın xristianlığı qəbul etməsi və feodal sistemə keçid prosesinin başlanması.
1000-ci il — İştvanın kral elan edilməsi və Böyük Knyazlıq institutunun yerini Macar Krallığının tutması.

Macarların Böyük knyazları öz dövrlərində həm hərbi, həm də siyasi baxımdan güclü liderlər olmuş və Macar dövlətçiliyinin əsasını qoymuşlar. Onların fəaliyyəti sayəsində Macarlar Orta Asiyadan Avropaya uzanan uzun və çətin bir köç yolunu başa vuraraq Karpat hövzəsində məskunlaşmış və güclü bir dövlət yaratmağa nail olmuşlar. Arpad və Qeza kimi Böyük Knyazlar Macar tarixində xüsusi yer tuturlar və onların mirası sonrakı əsrlərdə Macar xalqının milli kimliyinin formalaşmasında mühüm rol oynamışdır.

İstinadlar

Constantine VII mentioned Árpád in his book De Administrando Imperio as lat. megas Turkias arkhon, while Bruno of Querfurt referred to Géza in his Sancti Adalberti Pragensis episcopi et martyris vita altera as lat. Ungarorum senior magnus.
Szabados György: Magyar államalapítások a IX-XI. században; Szegedi Középkori Könyvtár, Szeged, 2011, p. 244
Korai Magyar Történeti Lexikon (9-14. század), főszerkesztő: Kristó, Gyula, szerkesztők: Engel, Pál és Makk, Ferenc (Akadémiai Kiadó, Budapest, 1994)
"WikiSzótár.hu — eljuttat a megértésig | Online magyar értelmező szótár". 2022-08-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-08-03.
Kristó, Gyula: A Kárpát-medence és a magyarság régmúltja (1301-ig) (Szegedi Középkortörténeti Könyvtár, Szeged, 1993)
"Orosz Szótár". 2022-08-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-08-03.

[1] Constantine VII mentioned Árpád in his book De Administrando Imperio as lat. megas Turkias arkhon, while Bruno of Querfurt referred to Géza in his Sancti Adalberti Pragensis episcopi et martyris vita altera as lat. Ungarorum senior magnus.

[Szabados_György_2011-2] Szabados György: Magyar államalapítások a IX-XI. században; Szegedi Középkori Könyvtár, Szeged, 2011, p. 244

[3] Korai Magyar Történeti Lexikon (9-14. század), főszerkesztő: Kristó, Gyula, szerkesztők: Engel, Pál és Makk, Ferenc (Akadémiai Kiadó, Budapest, 1994)

[4] "WikiSzótár.hu — eljuttat a megértésig | Online magyar értelmező szótár". 2022-08-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-08-03.

[5] Kristó, Gyula: A Kárpát-medence és a magyarság régmúltja (1301-ig) (Szegedi Középkortörténeti Könyvtár, Szeged, 1993)

[6] "Orosz Szótár". 2022-08-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-08-03.