Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Göyçay döyüşü (rus. Геокчайский бой, türk. Göyçay/Gökçay Muharebesi) və ya Göyçay basqını (türk. Göyçay/Gökçay Baskını) — 27 iyun – 1 iyul 1918-ci il tarixində Nuru Paşanın başçılıq etdiyi Azərbaycan–Osmanlı koalisiya qüvvələri ilə XI Qızıl Ordu və erməni-daşnak qüvvələri arasında baş vermiş döyüş. İlkin döyüş 30 iyunda başa çatmışdır, lakin kiçik toqquşmalar 1 iyuluna qədər davam etmişdir. Sayca altı dəfə kiçik olmasına baxmayaraq, Azərbaycan–Osmanlı koalisiya qüvvələri erməni–sovet qüvvələrini Qafqaz İslam Ordusunun qərargahı olan Gəncəyə çatmamış məğlub etməyə nail olmuşdular. Azərbaycan–Osmanlı qoşunları Göyçaydan Şamaxıya qədər olan ərazilərə nəzarəti ələ keçirə bilmişdilər. Döyüş nəticəsində bölgədə erməni–sovet hökmranlığına son qoyulmuşdur.
| Göyçay döyüşü | ||||
|---|---|---|---|---|
| Birinci Dünya müharibəsində Qafqaz cəbhəsi | ||||
 Əməliyyat planı | ||||
| Tarix | 27 iyun – 1 iyul 1918 (4 gün) | |||
| Yeri | Göyçay, Bakı quberniyası, Azərbaycan | |||
| Nəticəsi | Azərbaycan–Osmanlı koalisiyanın qələbəsi | |||
| Ərazi dəyişikliyi | Azərbaycan–Osmanlı koalisiyası Göyçaydan Şamaxıya qədər olan ərazini ələ keçirmişdir | |||
| Münaqişə tərəfləri | ||||
| ||||
| Komandan(lar) | ||||
| Tərəflərin qüvvəsi | ||||
| ||||
| İtkilər | ||||
| ||||
Zəmin
Stepan Şaumyanın rəhbərlik etdiyi Bakı Kommunası Gəncədə Osmanlı ordusunun döyüş vəziyyətinə qayıtmasının qarşısını almaq üçün hərbi əməliyyata başlamaq qərarına gəlmişdir. Bakı Xalq Komissarları Sovetinin Hərbi və Dəniz İşləri Komitəsinin komandiri Qriqori Korqanov 4 iyun 1918-ci ildə imzaladığı əmrlə Qızıl Ordunun hərəkətə keçməsini xahiş etmişdir. O, erməni–bolşevik–rus qoşunlarına Yevlaxa qədər olan düzənliyi tutmaq və Yevlax körpüsünü ələ keçirmək göstərişini vermişdir. 6 iyunda erməni və rus–bolşevik qoşunları Bakıdan Qazı-Məhəmmədə (indiki Hacıqabul) yola düşdülər. Onlar Qazı-Məhəmmədi talan etmiş və ətraf kəndləri yerlə-yeksan etmişdilər.
Qazı-Məhəmməd stansiyasına toplaşmağa başlayan Qızıl Ordu qüvvələri 10 iyunda Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin o vaxtkı paytaxtı Gəncəyə doğru yola düşmüşdür. Qızıl Orduya qarşı gürcü əsilli Levan Maqalovun rəhbərlik etdiyi gürcülərdən və azərbaycanlılardan ibarət kiçik hərbi hissə var idi. Koalisiya qüvvələri 10 iyunda Sığır stansiyasını ələ keçirmişdir. Şaumyan bu zaman öyrənmişdi ki, Osmanlı hərbi qüvvələri hələ Gəncəyə çatmayıb və burada ermənilər Azərbaycan–Osmanlı qoşunları ilə toqquşurlar. O, Bakı komissarı üçün əlverişli olan bu vəziyyətdən istifadə etmək istəyirdi. Sığır stansiyasının ələ keçirilməsi Şaumyanı çox ruhlandırmışdır. O, Vladimir Leninə göndərdiyi teleqramda yazırdı:
 | Hərbi qüvvələrimizin ön qüvvələri 11 iyunda Sığır stansiyasını işğal etmişdir. Kəşfiyyat qolumuz isə Kərrar stansiyası yaxınlarında top atəşinə tutulmuşdur. Hərbi qüvvələrimiz irəli hərəkət etməkdədir. |  |
Döyüşdən əvvəl
Qızıl Ordu qüvvələrinin birinci qolu Bakı–Qazı-Məhəmməd dəmir yolu ilə qərbə doğru hərəkət edərək Müsüslü stansiyasına, digəri isə Qazı-Məhəmməddən keçərək Kürdəmirə çatmışdı. Bölgədəki Qızıl Ordu qüvvələri toplanaraq Gəncədən təxminən 150 kilometr (93 mil) uzaqlıqda olan Kürdəmirə hücum etmişdir. Şəhərin müdafiəsinə qalxmağa çalışan azərbaycanlılardan ibarət milis qüvvələrinin müqaviməti uğursuz alınmışdır. Qızıl Ordu stansiyanı şəhərin özü ilə birlikdə nəzarətə götürmüşdür. Kürdəmirin bolşevik–daşnak qüvvələri tərəfindən işğal edilməsi Gəncədəki koalisiya qüvvələrini qəzəbləndirmişdir. Bu, Qafqaz İslam Ordusunun Bakıya doğru irəliləməsinə ciddi maneə idi.
Qızıl Ordunun üçüncü qolu Bakının şimalından hərəkət etmişdir. Onlar Bakı–Gəncə magistral yolu ilə şimal-qərbə doğru hərəkət edərək Mərəzə və Şamaxıya daxil olmuşdular. Bolşeviklərin başçılıq etdiyi erməni birləşmələri Bico kəndinə hücum etmiş, nəticədə kənd əhalisi ilə 400 nəfər erməni əsgəri arasında döyüş olmuşdur. Döyüş azərbaycanlıların əzmkar qələbəsi ilə başa çatmışdır. Gözlənilmədən ağır məğlubiyyətə uğrayan bolşeviklər kəndə daha böyük bir işğalçı qüvvə göndərmişdilər. Bunu eşidən kənd sakinləri Ağsuya, oradan da Göyçaya köçmək məcburiyyətində qalmışdılar. Erməni–bolşevik qoşunları Biconu yerlə-yeksan etdikdən sonra Ağsu şəhərinə, oradan isə Qaraməryəm və Bığır kəndlərinə doğru irəliləmişdilər. XI Qızıl Ordunun 1-ci və 3-cü diviziyaları İsmayıllı və Qaraməryəmin şimalındakı yaşayış məntəqələrini ələ keçirmişdilər. 16 iyunda, səhər saatlarında XI Qızıl Ordunun 3-cü diviziyası bölgədəki azərbaycanlı, dağıstanlı və gürcü silahlılarının üzərinə hücuma keçmişdir. Yeddi saatdan artıq davam edən döyüşün sonunda koalisiya qüvvələri Göyçaya çəkilməyə məcbur qalmışdır. XI Qızıl Ordu bölgədəki erməni və rusların yaşadığı kəndlərdən daha çox dəstək almağa başlamışdır.
Tərəflərin müqayisəsi
Sovet tarixçiləri Osmanlı ordusunun bolşeviklər üzərində say baxımından üstünlüyünə malik olduğunu iddia edirdilər, lakin tarixçi Mustafa Görüryılmaz qeyd etmişdir ki, əslində bunun əksi doğrudur. O "döyüşün əvvəlində Azərbaycana çatan türk hərbi qüvvələrinin sayının beş min nəfərdən az" olduğunu yazmışdır və əlavə etmişdir ki, "erməni dəstələrinin gəlməsi ilə Qızıl Ordu tərəfdən vuruşanların sayı 30 min nəfəri ötmüşdü". Döyüşdə iştirak edən Azərbaycan qüvvələrinin sayı məlum olmasa da, 5 min nəfərdən az olduğu güman edilir. 26 iyunda yaradılmış ilk hərbi qurum Əliağa Şıxlinskinin rəhbərlik etdiyi Əlahiddə Azərbaycan Korpusu (ƏAK) vuruşanların sayı 5 min nəfərdən az idi, lakin onların burada iştirak edib-etmədiyi məlum deyil. Əliağa Şıxlinskinin bu döyüşdə kiçik formada iştirakı da bu korpusda xidmət edənlərin Osmanlı ordusu ilə birlikdə döyüşmüş ola biləcəyini göstərir. Bundan başqa, Ağdaş, Ağstafa, Ağsu, Bərdə, Gəncə, Göyçay, Nuxa, Yevlax və Zaqataladan olan naməlum sayda könüllülər də Azərbaycan–Osmanlı koalisiya qüvvələrinə qoşulmuşdular. Digər mənbələrdə döyüş əməliyyatlarında Osmanlı və Azərbaycan tərəfindən ümumilikdə 6,200–6,500 nəfərin iştirak etdiyi qeyd olunur. Bunlara 255 zabit, 5,882 piyada, 57 pulemyot və 20 top daxildir.
Stepan Şaumyanın rəhbərliyi altındakı və Qızıl Ordunun tərkibindəki qüvvələr Azərbaycandan olan əsgərlərdən ibarət deyildi. Onlar əvvəllər Rusiya İmperator Ordusunda xidmət etmiş, Oktyabr inqilabından sonra bolşevik tərəfinə keçmişdilər. Döyüş zamanı vuruşan daşnak qüvvələrinin əksəriyyəti Anadoludan olsa da, onların əhəmiyyətli bir qismi Ermənistan Demokratik Respublikası və Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətindən idi. Vladimir Leninə göndərdiyi teleqrafda Şaumyan qeyd edirdi ki, "Göyçay döyüşündə bolşevik–daşnak qüvvələri böyük şücaət göstərmişdi, lakin orduya rəhbərlik edən komandirlər son dərəcə qorxaq davranmışdılar". O, həmçinin yazmışdı ki, ordunun məğlubiyyətinə Britaniya Gizli Kəşfiyyat Xidmətinin əməkdaşları tərəfindən aparılan antikommunist təbliğatının böyük təsiri olmuşdu.
Sayca min nəfərə yaxın və Qacar İranında yerləşdirilmiş kazak hərbi qüvvəsinə Lazar Biçeraxov başçılıq edirdi. Biçeraxov Ağ ordunun maraqlarını güdsə də, vəziyyəti xilas etməyə çalışan Bakı komissarları ilə danışıqlara başlamışdı. Onlar Biçeraxovun Azərbaycan–Osmanlı koalisiya qüvvələrinə qarşı mübarizədə yardım təklifini qəbul etmişdilər. Biçeraxovun başçılığı altındakı qüvvələr Ənzəli limanından Xəzər dənizi vasitəsilə Ələt qəsəbəsinə gəlmişdir. 7 iyulda onun qüvvələri Kürdəmir cəbhəsinə göndərilmiş, lakin ağır itkilər vermişdir. Biçeraxov Qriqori Korqanovun ümumi rəhbərliyi altında bolşevik–daşnak–kazak qoşunlarının komandiri təyin edilmişdir, lakin Biçeraxov Qriqori Petrovun əmrlərini tam yerinə yetirməmiş və bu, bolşeviklər, ermənilər və kazaklar arasında çaşqınlıq yaratmışdır. 30 iyulda Biçeraxov Azərbaycan–Osmanlı qoşunlarına qarşı hərbi əməliyyatların mənasız olduğunu başa düşən bolşevik və onu əhatə edən erməni birləşmələri tərəfindən döyüş meydanında tərk edilmişdir. O, öz qüvvələri ilə Dağıstana qaçmış və bununla da cəbhənin şimal hissəsini müdafiəsiz buraxmışdır. O, sonradan qardaşı Georgi Biçeraxova yazmışdır: "Mən fərarilər və qorxaqlar ordusunun komandanlığından imtina etdim". Biçeraxovun sözlərinə görə, döyüşlər zamanı onun başçılıq etdiyi dəstədə 100-dən çox əsgər həlak olmuşdur.
Birinci həmlə
Veysəlli və Qaraməryəm
Qafqaz İslam Ordusunun qərargahı o dövrdə Yelizavetpol kimi tanınan, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin birinci paytaxtı olan Gəncə şəhərində yerləşirdi. Osmanlı hərbi liderləri ordu ilə dəmir yolu arasında heç bir fiziki maneənin olmadığı qənaətinə gəlmiş və bu vəziyyət paytaxt üçün böyük təhlükə yaratmışdır. Nuru Paşa Gəncə üçün əsl təhlükənin Göyçay yaxınlığındakı Qızıl Ordu qoşunlarından gələcəyini proqnozlaşdırmışdı. Göyçay bölgəsində baş verən toqquşmalar Qızıl Ordu üçün dönüş nöqtəsi olmuşdu. Bu, onların Azərbaycandan çıxarılmasına və Azərbaycanın müstəqillik əldə etməsinə gətirib çıxarmışdı.
5-ci Qafqaz piyada diviziyasının bütün əsgərləri hələ Gəncəyə çatmamışdı. 10-cu Qafqaz piyada alayı Qarakilsə–Dilican yolunu keçərək Ağstafaya daxil olmuşdu. Onlar 15 iyunda Göyçaya çatmışdılar. Nazim bəy əsgərləri ilə Müsüslü və Kürdəmir cəbhələrinə göndərilmişdi. Topal Osmanın başçılıq etdiyi 10-cu Qafqaz piyada alayı Qaraməryəm cəbhəsinə göndərilmişdi. Bir neçə gün davam edən döyüşlərdən sonra Osmanlı qüvvələri erməni qoşunlarını darmadağın etmiş və nəticədə onlar Qalakər kəndinə geri çəkilmişdilər.
Qafqaz İslam Ordusunun Müsüslüdəki qərargah rəisi Nazım bəy Osman bəyə erməni–sovet qüvvələrinə qarşı kəşfiyyat xarakterli əməliyyatlar həyata keçirməyi tapşırmışdır. Topal Osmanın əmri ilə 28-ci tabor 17 iyunda Qaraməryəmin qərbində erməni–bolşevik birləşmələrinə qarşı hərəkətə keçmişdir. Yol boyu əməliyyatı davam etdirən 28-ci batalyon vaxtında tədbir görmədiyi üçün sovet pusqusuna düşmüşdür. Qanlı döyüşdən sonra Osmanlı qüvvələri Veysəlli kəndinə çəkilmişdir.
Vəziyyətin təhlükəli olduğunu görən Topal Osman 28-ci batalyonun hər iki tərəfini qorumaq üçün 30-cu və 28-ci batalyonları hərəkətə keçirmişdir, lakin bolşevik qüvvələri bu batalyonlara ağır relyefi olan – sıldırımlı dərələr və təpələrə malik ərazidə hücuma keçmişdilər. 29-cu batalyon hər iki tərəfdən hücuma məruz qalmışdı, lakin qanlı döyüşdən sonra Veysəlli kəndinə keçə bilmişdi.
Gündüz yayın isti havasında heç bir tərəf digərini məğlub edə bilməmişdir. Qaranlıq çökəndə toqquşmalar dayandırılmış və hər iki ilkin mövqelərinə keçmişdi. Qafqaz İslam Ordusunun regionda ilk mühüm döyüşü Qaraməryəm yaxınlığında uğursuzluqla nəticələnmişdi. Bolşeviklərin, xüsusən də 3-cü diviziyanın və onun rəhbəri Amazasp Srvantsyanın əhval-ruhiyyəsi kəskin şəkildə yüksəlmişdi. Onlar işğal olunmuş Qaraməryəmdə daha da möhkəmləndirmiş, bir sıra mühüm mövqeləri ələ keçirərək Göyçaya hücum əməliyyatına şərait yaratmışdılar.
Azərbaycan–Osmanlı koalisiya qüvvələri Qaraməryəm kəndi yaxınlığında baş verən ilk döyüşdə 200-ə yaxın əsgərini itirmişdi; yaralıların sayı 156 nəfər idi. Onlar erməni–sovet qüvvələri koalisiya ordusundan bir neçə top və sursat ələ keçirmişdilər.
Müsüslü
10-cu Qafqaz piyada alayının komandiri Topal Osmana bolşeviklərin Göyçaya hücumunun qarşısını almaq üçün Qaraməryəm yaxınlığında onların fikrini yayındırmağı əmr etmişdir. Topal Osman Gəncədən əlavə qüvvələrin cəbhəyə çatacağını gözləmirdi. Müsüslüdə olan Qafqaz İslam Ordusu qoşunları Nazım bəyin başçılığı ilə komandir Nuru Paşanın icazəsi olmadan Qızıl Ordu qüvvələrinə qarşı kəşfiyyat xarakterli hücum əməliyyatları həyata keçirməl qərarına gəlmişdilər. Onlar bu əməliyyata qarşı tərəfin gücü və mövqeləri haqqında məlumat toplamaq üçün başlamışdılar. Hücum zamanı Azərbaycan–Osmanlı ehtiyat qüvvələri belə azad edilməmişdi. Eyni zamanda Osmanlı ordusunun bu cür döyüşlərdə istifadə etdiyi "Hilal" taktikası da burada tətbiq edilməmişdir.
İkinci həmlə
Bu məğlubiyyətdən sonra Nuru Paşa, azərbaycanlılardan ibarət qüvvələrin komandanı Əliağa Şıxlinski və 5-ci Qafqaz piyada diviziyasının qərargah rəisi Rüştü bəy Gəncədən ayrılaraq 18 iyunda Müsüslü stansiyasına gəlmişdilər. Onlar burada Qafqaz İslam Ordusunun qərargah rəisi Nazim bəy və Veysəllidəki 29-cu alayın komandirləri ilə görüşərək döyüş əməliyyatlarının vəziyyətini müzakirə etmişdilər. Bundan sonra Nuru Paşa və bir neçə yüksək rütbəli general Göyçaya keçmiş və orada 10-cu Qafqaz Piyada Batalyonunun komandiri polkovnik-leytenant Topal Osmanla görüşərək yenidən döyüş əməliyyatlarının vəziyyətini müzakirə etmişdilər.
Məlumatlara görə, bolşevik Qızıl Ordu qüvvələri Bakı ilə Qaraməryəm arasındakı yolda 50-dən çox kəndi yandırmışdılar. Onlar həmin kəndlərdə yaşayan azərbaycanlıların çoxuna qarşı qətliam törətmişdilər. Bu qətliamlardan qaçmağı bacaranlar Göyçaya və ətraf qəsəbələrə sığınmışdılar. Şamaxı, İsmayıllı və ətraf qəsəbələrdən olan qaçqınların sayı 400 min nəfəri ötmüşdü.
Qızıl Ordu qüvvələri ətraf kəndlərdən erməni və rusları özlərinə cəlb edərək 30 min nəfərlik ordu toplaya bilmişdilər. 5-ci Qafqaz piyada diviziyasının bolşeviklərə tək başına hücum etməsi ölümcül hesab edilirdi.
Nuru Paşa minlərlə azərbaycanlının Qafqaz İslam Ordusu yarandıqdan sonra onların sıralarına qoşulacağını düşünürdü, amma yanılmışdı. Orduya qatılan bir neçə min nəfərdən ibarət milis Nuru Paşanı istədiyi kömək ilə təmin edə bilməmişdi. O, Göyçaya getmiş və şəhərin mərkəzində etdiyi çıxışda xalq qarşısında məyusluğunu bildirmişdir. Nuru Paşa çıxışında izah etmişdir ki, "Osmanlı dövləti azərbaycanlı qardaşlarını və bölgədə yaşayan digər türkləri düşmən zülmündən azad etmək üçün öz vətənlərindən Qafqaza əsgər göndərib". O, ardınca "hər kəsin könüllü olaraq orduya qoşulmasının və böyük ruhla xidmət etməsi"nin vacibliyini vurğulamışdır. Nuru Paşa sonra qeyd etmişdir:
| | Bu şiddətli istidə savaşan əsgərlərimizdən bir çoxu susuzluqdan ölmüşdür. Madam ki, könüllü olaraq orduya qatılmırsınız, heç olmazsa bu əsgərə yemək və su daşıyaraq yardım etməniz lazımdır. | |
Nuru Paşa Göyçay qəzasında Azərbaycan ziyalıları və ağsaqqalları ilə görüşüb müzakirələr aparmışdı. O, ziyalı və ağsaqqalların dəstəyini ala bilmişdi və nəticədə orduya qoşulanların sayı çoxalmışdı. Göyçaydan, Ağdaşdan, Yevlaxdan, hətta Bərdədən çoxlu sayda gənc hərbi təlim keçmək üçün cəbhə xəttinə getmişdilər.
Nuru Paşa zabitlərindən İstanbula iki mühüm hesabat göndərmələrini istəmişdi. Birinci hesabat 27 iyunda, ikincisi isə 1 iyulda göndərilmişdi. Bu məlumatlara görə, bolşeviklər Qafqazda hakimiyyətə gəlmişdi, lakin azərbaycanlılar ordu üçün əsas qüvvə təşkil edə bilməmişdilər. Belə nəticəyə gəlinmişdi ki, 5-ci Qafqaz piyada diviziyası bölgədə fəaliyyət göstərə bilməzdi. Bu hesabatlarda Nuru Paşa bildirmişdir ki, "yeni qurulmağa çalışılan Qafqaz İslam Ordusu çalışmalarından bir nəticə əldə edilmir. Buradakı türk gənclərindən silah altına ən az 30 min nəfərin toplanacağını ümid edirdik. Buna qarşılıq hərbiyə qatılanların sayı 37 nəfərdir. Bu şərtlər altında Bakı məsələsini öz başımıza həll edə bilmək üçün Qafqaza daha bir diviziya göndərilməsi uyğun olacaqdır. Buradakı müsəlmanlar çox söz söyləyir, az iş görürlər. Kef çəkən və pulu çox sevən insanlardır. Yardım və fədakarlıqlarını çox az görürük. Orduya qatılan yox deyəcək qədər azdır. Bu şərtlər altında Azərbaycanın və Bakının qurtuluşunu təmin etmək, Osmanlı dövlətinin xalq nəzərindəki etibarını qorumaq üçün daha çox gərəkli hala gəlmişdir. 5-ci diviziyanın təcili gücləndirilməyə ehtiyacı var. Əks halda durumumuz heç də yaxşı deyildir".
Azərbaycan–Osmanlı və Qızıl Ordu qüvvələri arasında cəbhə xətti çıxılmaz vəziyyətə düşmüşdü. Nuru Paşa qaçılmaz məğlubiyyətdən qorxurdu. O bilirdi ki, Antanta qüvvələri Osmanlılara qarşı daha çox hücumlar təşkil edəcəkdi və bu, ordunun Qafqaza əlavə qüvvə göndərməməsi ilə nəticələnəcəkdi. Nuru Paşa 5-ci Qafqaz piyada diviziyasının komandiri Mürsəl bəyə məktub göndərmişdir. Məktubda Nuru Paşa qoşunların 23–24 iyunda xəttə keçəcəyini, 27–28 iyunda isə hücumun başlayacağını bildirmişdi.
Hazırlıqlar zamanı bolşevik casusları Qızıl Orduya mühüm məlumatları çatdırırdılar. Bolşeviklər 27 iyunda üç batalyonla hücuma keçmişdilər. Onlardan bəziləri şimala doğru hərəkət edərək 10-cu Qafqaz piyada alayına arxadan zərbələr endirmişdilər. Onlar osmanlıların əhval-ruhiyyəsini aşağı salmaq üçün cənubdan kiçik döyüşlər aparırdılar. Bu vaxt bir neçə gün əvvəl tələb olunan 25-ci piyada batalyonu və 2-ci süvari alayı cəbhəyə gəlmiş, dərhal 10-cu Qafqaz piyada alayının tərkibinə daxil olmuşdur. Şiddətli döyüşlər Osmanlı qüvvələrinin bolşevik hücumundan uğurla müdafiə olunması ilə nəticələnmişdir.
10-cu Qafqaz piyada alayı Qızıl Orduya qarşı əks hücuma keçərək onları əvvəlki mövqelərindən təxminən 3 kilometr (1.9 mil) geri çəkilməyə məcbur etmişdir. 29 iyunda 5-ci Qafqaz piyada diviziyası Azərbaycanda ilk birgə əməliyyata hazırlaşırdı. İlkin hücumda 10-cu və 13-cü Qafqaz piyada alayları iştirak edəcəkdi, 2-ci süvari alayı isə sol cinahdan bolşeviklərə qarşı hücuma keçəcəkdi. Bu zaman Osmanlı tərəfinin su, qida və sursat ehtiyatı az idi.
Həddindən artıq isti hava səbəbindən heç bir tərəf tammiqyaslı hücum əməliyyatına başlaya bilməmişdi. Osmanlı tərəfinə su ehtiyatları Göyçaydan gəlirdi. Təchizat problemi səbəbilə hər iki tərəf süngü ilə vuruşurdu. Günün sonunda Azərbaycan–Osmanlı qüvvələri Qaraməryəmin qərb hissələrini tam, şimal-şərq hissəsini isə qismən nəzarətdə saxlaya bilmişdir. Qızıl Ordu qüvvələrinin qaçış yolları ciddi mənada kəsilmişdi: Qaraməryəmin qərbində düzənlik var idi, şərq istiqamətində Ağsu yerləşirdi ki, buranın arxasında isə dik təpələr yüksəlirdi. Bolşevik qüvvələri mümkün qədər tez Qaraməryəmdən qaçmaq qərarına gəlmişdilər.
30 iyunda Qızıl Ordu 10-cu Qafqaz piyada alayına qarşı qəfil hücuma keçmiş, lakin uğursuz olmuşdur. Qaraməryəm uğrunda gedən döyüşdə Azərbaycanın könüllü süvari dəstələrinə Həbib bəy Səlimov başçılıq edirdi.
Qızıl Ordu qüvvələri yerli erməni və rus kəndlərindən olan könüllüllərinin köməyi ilə gecə öz Göyçayın sol cinahından 5-ci Qafqaz piyada diviziyasına hücuma keçmişdilər. Hücum əməliyyatında iki top və iki pulemyotu olan minə yaxın əsgər iştirak edirdi. Erməni əsilli Əmirovun başçılığı ilə bolşevik qüvvələri Pəzəvənd və Kırdadut kəndlərinə hücuma keçmiş, şəhərdə nizamlı bir hərbi qüvvə olmadığından Göyçayın dinc əhalisi Ucara qaçmalı olmuşdu. Həmin gecə general-mayor Əhməd Həmdi Qaraağazadənin başçılığı ilə Qazaxdan Gəncəyə yeni könüllü süvari diviziyası gəlmişdi; onlar dərhal şəhərə doğru irəliləmişdilər Baş Qərargah rəisi hücum barədə 25-ci piyada batalyonuna məlumat vermiş və onlara Göyçaya kömək etməyi əmr etmişdir. O, Ağdaş bölgəsinin komandiri general Əli İhsan Sabisi də köməyə çağırmışdı. Qaraağazadənin başçılıq etdiyi Azərbaycan süvari qoşunları bolşevik qüvvələrinin qarşısını almağa çalışsalar da, səhər saat 7-də tam məğlubiyyətə uğramışdılar.
25-ci piyada batalyonu və Qaraməryəm cəbhəsində vuruşan bir neçə milis Göyçaya çatmışdı. Göyçayın işğal ərəfəsində olduğunu və mühasirəyə alınma təhlükəsi olduğunu görən Nuru Paşa Qaraməryəm və Ağdaşda xidmət edən qüvvələrin bir hissəsini Göyçayı müdafiəsində kömək olmağa göndərmişdi. Cəmil Cahid Toydəmirin komandanlığı ilə Poyluda 9-cu Qafqaz alayı yerləşdirilmiş, polkovnik Yusif bəy Tahirovun başçılığı ilə Nuxa və Zaqataladan olan milislər Göyçaya hərəkət etmək əmri verilmişdir. Topçu və avtomat tüfəng dəstəyi alan 25-ci piyada batalyonu və yerli milis bolşevik qüvvələrini uğurlu şəkildə mühasirəyə almış, bolşeviklər çoxlu itkilər vermişdilər. Artıq məğlub olan bolşevik qüvvələrinin qalan hissəsi 13-cü Qafqaz piyadasının hücumuna məruz qalmasına baxmayaraq, Qaraməryəmə qaçmağa nail olmuşdu. Bundan sonra həmin bolşevik qüvvələri 5-ci Qafqaz piyada diviziyası tərəfindən hücuma məruz qalmış və daha çox itki vermişdir, ardınca Qaraməryəmdə yerləşdirilən bolşevik qüvvələri yenidən hücuma məruz qalmışdır. Bu səbəbdən onlar şərqə, Bakıya doğru geri çəkilməyə məcbur qalmışdır.
Nəticə
Azərbaycanlı və Osmanlı qüvvələri Qızıl Ordudan çoxlu sayda silah və sursat ələ keçirmişdilər. Onlar həmçinin, Ağdaş, Göyçay və İsmayıllıda kiçik erməni və rus üsyanlarını da yatırmış, üsyançıların silah və sursatlarını qənimət kimi ələ keçirmişdir. Osmanlı tərəfindən olan itkilər və yaralananların çoxu Gəncəyə göndərilmişdir. Döyüşlərdə həlak olan türk əsgərləri Xanlar və Goranboyda dəfn edilmişdir.
Ənvər Paşa döyüş ilə bağlı hesabatları nəzərdən keçirməklə məşğul idi. Almaniya Osmanlı qüvvələrinin Bakıya daxil olmasını istəmir, Ənvər Paşa isə onları gecikdirməyə çalışırdı. Ənvər Paşanın 26 iyunda Şərq Ordusu Qrupu komandirlərinə göndərdiyi əmrdə yazılmışdır:
| | Bakı üzərinə irəliləmənin Bakıdakı neft qaynaqlarının bolşeviklər tərəfindən məhv edilməsi təhlükəsini doğuracağından ümumi hərb sövq və idarəsi baxımından nə bahasına olursa olsun bundan qaçınmaq lazımdır. Bu səbəblə 5-ci Qafqaz piyada diviziyasının mənim razılığım olmadan kəskinliklə Bakı üzərinə hücum etməməsini əmr edirəm. | |
Qardaşı Ənvər Paşanın Nuru Paşaya göndərdiyi əmrdə qeyd edilmişdir: "Sizə yardım göndərmək qabil deyildir. Vəzifənizin Bakı üzərinə getmək olmayıb, qüvvələrinizi cəmləşdirərək bolşeviklərin Gəncə üzərinə hərəkətinin qarşısını almaq olduğunu bir daha təkrar edirəm". Ənvər Paşa Şərq Ordusu Qrupu komandirlərinə gizli əmrlə "38-ci piyada alayı ilə bir dağ topçu taborunu Qazax şossesi ilə Nuru Paşaya yardıma göndərməsi" barədə məlumat vermişdir. O, almanları Osmanlı ordusunun Bakıya girməyəcəyinə inandırmağa çalışırdı, eyni zamanda Nuru Paşaya gizli şəkildə neftlə zəngin şəhəri tez bir zamanda ələ keçirməyi əmr etmişdi. Ənvər paşa 1–2 iyul tarixlərində Şərq Ordusu Qrupu komandan vəkili şəxsi qeydi ilə yazdığı əmrdə döyüş şəraitini görmək üçün bir gəmi ilə Batuma hərəkət etdiyini və Tiflisdə Almaniya nümayəndəsi ilə görüşəcəyini bildirərək Bülkatdan göndərilən əmrlərdən ona heç bir şəkildə bəhs edilməməsini istəmişdir. Ənvər Paşanın Şərq Ordu Qrupu komandirlərinə göndərdiyi əmrdə yazılmışdır:
| | Xülasə, Nuru Paşanın və Gəncədəki qüvvələrimizin mümkün olan əlavə əsgər, silah və cəbbəxana ilə gücləndirilməsi işinə, vaxt keçirmədən, Feldmanın gəlməsi ilə durum çox çətin bir hal almadan, mümkün olduğu qədər sürətlə önəm verilməsini və sizə şəxsi və gizli olaraq yazdıqlarımın eyni şəkildə Nuru paşaya da bildirilməsini və almanlara hiss etdirilməsi qəti doğru olmayan bu xəbərləşmə tərzinin, sizin tərəfinizdən və Nuru paşa tərəfindən də mənimsənilməsinin lazımi şəxslərə xəbər verilməsini rica edirəm. | |
Qeydlər
- Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti 28 may 1918-ci ildə müstəqilliyini elan etmişdi, lakin heç bir hərbi gücü yox idi. O vaxta qədər azərbaycanlılar yalnız "Vəhşi diviziya" tərkibində vuruşmuşdular. Burada on mindən az əsgər xidmət edirdi. 26 iyunda "Vəhşi diviziya"da xidmət etmiş beş min nəfərdən ibarət Əlahiddə Azərbaycan Korpusu yaradılmışdır.
Mənbə
İstinadlar
- "Azərbaycan ordusu necə yarandı?". Sputnik Azərbaycan (az.). 26 iyun 2016. 13 sentyabr 2018 tarixində . İstifadə tarixi: 23 may 2022.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Nazirlər Şurasının 1918-ci il 26 iyun tarixli qərarı ilə Çar Rusiyası dövründə "Vəhşi diviziya" ("Дикая дивизия") adlanan keçmiş tatar süvari alayının əsgərlərindən formalaşdırılmış və general Əliağa Şıxlinskinin rəhbərlik etdiyi Müsəlman Korpusunun əsasında ilk ordu hissəsi, 5000 nəfər şəxsi heyəti olan "Əlahiddə Azərbaycan korpusu" yaradıldı. İyulun 11-də isə hökumət fərmanı ilə hərbi səfərbərlik elan edildi.
- Süleymanov, 1999. səh. 189–190
- Rüştü, 1934. səh. 37–38
- Süleymanov, 1999. səh. 191
- Genelkurmay Başkanlığı Yayınları, 1993. səh. 557
- Qəniyev, 2003. səh. 22
- "Азәрбајҹан ССР Елмләр Академијасынын Хәбәрләри. Тарих, фәлсәфә вә һүгуг серијасы" [Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının Xəbərlər. Tarix, fəlsəfə və hüquq seriyası.] (az.) (№1). «Elm» nəşriyyatı. 1990. 2021-01-30 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-05-23.
- "Qafqaz İslam Ordusu". "Azərbaycan" qəzeti (az.) (№67 (6342)). 2 aprel 2013. səh. 4.
- Rüştü, 1934. səh. 38
- Görüryılmaz, 2015. səh. 179
- Genelkurmay Başkanlığı Yayınları, 1993. səh. 597
- Genelkurmay Başkanlığı Yayınları, 1993. səh. 561
- Rüştü, 1934. səh. 48
- Rüştü, 1934. səh. 70–72
- Bal, 2010. səh. 194–196
- Süleymanov, 1999. səh. 246
- Kadyshev, 1960. səh. 118
- Allen, Muratoff, 1953
- "Некоторые замечания к книге Алексея Безугольного "Генерал Бичерахов и его Кавказская армия"" [Aleksey Bezqolnının "General Biçerahov və onun Qafqaz ordusu" kitabı haqqında bəzi qeydlər.]. HayasaNews (rus). 26 avqust 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 23 may 2022.
Отметим также, что если «пьянствующие и разбегающиеся от турок» армянские части только за один день 5 августа и только на правом участке при отражении турецкого штурма потеряли 14 офицеров и 415 солдат убитыми и ранеными, то по утверждению самого Бичерахова, «всего за период боев его отряд потерял более 100 человек».
- Genelkurmay Başkanlığı Yayınları, 1993. səh. 558
- Rüştü, 1934. səh. 33–38
- Rüştü, 1934. səh. 44–45
- Rüştü, 1934. səh. 45
- Rüştü, 1934. səh. 45–46
- Rüştü, 1934. səh. 46
- Genelkurmay Başkanlığı Yayınları, 1993. səh. 559
- Rüştü, 1934. səh. 46–47
- Rüştü, 1934. səh. 47
- Görüryılmaz, 2015. səh. 138
- Rüştü, 1934. səh. 53–54
- Rüştü, 1934. səh. 59
- Genelkurmay Başkanlığı Yayınları, 1993. səh. 560
- Rüştü, 1934. səh. 59–60
- Rüştü, 1934. səh. 62
- Rüştü, 1934. səh. 64
- Rüştü, 1934. səh. 68
- Rüştü, 1934. səh. 69
- Rüştü, 1934. səh. 73–79
- Görüryılmaz, 2015. səh. 172–173
- Görüryılmaz, 2015. səh. 173
- Genelkurmay Başkanlığı Yayınları, 1993. səh. 564
Ədəbiyyat
- Süleymanov, Mehman. Qafqaz İslam Ordusu və Azərbaycan (az.). Bakı: Hərbi nəşriyyat. 1999. 18 November 2018 tarixində . İstifadə tarixi: 23 may 2018.
- Birinci Dünya Harbinde, Türk Harbi Kafkas Cephesi 3. Ordu Harekatı [Birinci Dünya müharibəsində türk hərbi Qafqaz cəbhəsi. 3-cü ordu hərəkatı.] (türk) (2. Cilt). Ankara: Genelkurmay Başkanlığı Yayınları. 1993. 23 may 2018 tarixində . İstifadə tarixi: 23 may 2018.
- Qəniyev, Seyfəddin. 1918-ci il Şamaxı soyqırımı, I kitab (az.). Bakı: "Nurlar" nəşriyyatı. 2003. 230. 23 oktyabr 2018 tarixində . İstifadə tarixi: 23 may 2018.
- Görüryılmaz, Mustafa. Türk İslam Kafkas Ordusu ve Ermeniler (1918) [Türk İslam Qafqaz Ordusu və ermənilər (1918)] (türk). İstanbul: Babıali Kültür Yayıncılığı. 2015. 616. 30 aprel 2019 tarixində . İstifadə tarixi: 23 may 2018.
- Rüştü. Büyük harpda Bakü yollarında. 5-ci Kafkasya piyade firkası [Böyük müharibədə Bakı yollarında. 5-ci Qafqaz piyada diviziyası.] (türk). İstanbul: Askeri Matbaa. 1934. 26 August 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 23 may 2018.
- Bal. Azerbaycan Cumhuriyetinin Kuruluş Mücadelesi ve Kafkas İslam Ordusu [Azərbaycan Cümhuriyyətinin müstəqillik uğrunda mübarizəsi və Qafqaz İslam Ordusu] (türk). İdil Yayıncılık. 2010. 280. ISBN .
- David Allen, William Edward; Muratoff, Paul. Chapter XLI – The Turkish Invasion of Transcaucasia, 1918 // Caucasian Battlefields. A History of the Wars on the Turco-Caucasian Border. 1828–1921 [Qafqaz döyüş meydanları. Türkiyə–Qafqaz sərhədində müharibələrin tarixi. 1828–1921] (ingilis). Cambridge University Press. 1953. 614. doi:10.1017/CBO9780511708732. ISBN .
- Kadyshev, A. B. Интервенция и гражданская война в Закавказье [Intervention and Civil War in Transcaucasia] (rus). Moskva: Военное издательство Министерства обороны Союза ССР. 1960. səh. 510. 26 avqust 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 23 may 2018.
Xarici keçidlər
- . "Azərbaycan" qəzeti (az.). 30 mart 2017. 30 mart 2017 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 23 may 2018.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Goycay doyusu rus Geokchajskij boj turk Goycay Gokcay Muharebesi ve ya Goycay basqini turk Goycay Gokcay Baskini 27 iyun 1 iyul 1918 ci il tarixinde Nuru Pasanin basciliq etdiyi Azerbaycan Osmanli koalisiya quvveleri ile XI Qizil Ordu ve ermeni dasnak quvveleri arasinda bas vermis doyus Ilkin doyus 30 iyunda basa catmisdir lakin kicik toqqusmalar 1 iyuluna qeder davam etmisdir Sayca alti defe kicik olmasina baxmayaraq Azerbaycan Osmanli koalisiya quvveleri ermeni sovet quvvelerini Qafqaz Islam Ordusunun qerargahi olan Genceye catmamis meglub etmeye nail olmusdular Azerbaycan Osmanli qosunlari Goycaydan Samaxiya qeder olan erazilere nezareti ele kecire bilmisdiler Doyus neticesinde bolgede ermeni sovet hokmranligina son qoyulmusdur Goycay doyusuBirinci Dunya muharibesinde Qafqaz cebhesiEmeliyyat planiTarix 27 iyun 1 iyul 1918 4 gun Yeri Goycay Baki quberniyasi AzerbaycanNeticesi Azerbaycan Osmanli koalisiyanin qelebesiErazi deyisikliyi Azerbaycan Osmanli koalisiyasi Goycaydan Samaxiya qeder olan erazini ele kecirmisdirMunaqise terefleriBolsevik dasnaklar Baki Kommunasi Rusiya SFSR Dasnaksutyun Ag ordu Kazaklar Osmanli imperiyasi Azerbaycan Boyuk BritaniyaKomandan lar Stepan Saumyan Qriqori Korqanov Qriqori Petrov Sergey Kirov Amazasp Srvantsyan Lazar Biceraxov Nuru Pasa Eli Ihsan Sabis Cemil Cahid Toydemir Rustu Pasa Topal Osman Eliaga Sixlinski Hebib bey Selimov Ehmed Hemdi QaraagazadeNamelum Tereflerin quvvesi35 000 nefer dasnaklarla birlikde 5 000 nefer Qafqaz Islam Ordusunda 5 min nefer Namelum Cemi 6 200 6 500 nefer 255 nefer zabit 5 882 nefer piyada 57 pulemyot 20 topNamelum sayda MI6 uzvuItkilerNamelum agir NamelumZeminStepan Saumyanin rehberlik etdiyi Baki Kommunasi Gencede Osmanli ordusunun doyus veziyyetine qayitmasinin qarsisini almaq ucun herbi emeliyyata baslamaq qerarina gelmisdir Baki Xalq Komissarlari Sovetinin Herbi ve Deniz Isleri Komitesinin komandiri Qriqori Korqanov 4 iyun 1918 ci ilde imzaladigi emrle Qizil Ordunun herekete kecmesini xahis etmisdir O ermeni bolsevik rus qosunlarina Yevlaxa qeder olan duzenliyi tutmaq ve Yevlax korpusunu ele kecirmek gosterisini vermisdir 6 iyunda ermeni ve rus bolsevik qosunlari Bakidan Qazi Mehemmede indiki Haciqabul yola dusduler Onlar Qazi Mehemmedi talan etmis ve etraf kendleri yerle yeksan etmisdiler Qazi Mehemmed stansiyasina toplasmaga baslayan Qizil Ordu quvveleri 10 iyunda Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin o vaxtki paytaxti Genceye dogru yola dusmusdur Qizil Orduya qarsi gurcu esilli Levan Maqalovun rehberlik etdiyi gurculerden ve azerbaycanlilardan ibaret kicik herbi hisse var idi Koalisiya quvveleri 10 iyunda Sigir stansiyasini ele kecirmisdir Saumyan bu zaman oyrenmisdi ki Osmanli herbi quvveleri hele Genceye catmayib ve burada ermeniler Azerbaycan Osmanli qosunlari ile toqqusurlar O Baki komissari ucun elverisli olan bu veziyyetden istifade etmek isteyirdi Sigir stansiyasinin ele kecirilmesi Saumyani cox ruhlandirmisdir O Vladimir Lenine gonderdiyi teleqramda yazirdi Herbi quvvelerimizin on quvveleri 11 iyunda Sigir stansiyasini isgal etmisdir Kesfiyyat qolumuz ise Kerrar stansiyasi yaxinlarinda top atesine tutulmusdur Herbi quvvelerimiz ireli hereket etmekdedir Doyusden evvel Esas meqaleler Kurdemir doyusu ve Agsu doyusu 1918 Qizil Ordu quvvelerinin birinci qolu Baki Qazi Mehemmed demir yolu ile qerbe dogru hereket ederek Mususlu stansiyasina digeri ise Qazi Mehemmedden kecerek Kurdemire catmisdi Bolgedeki Qizil Ordu quvveleri toplanaraq Genceden texminen 150 kilometr 93 mil uzaqliqda olan Kurdemire hucum etmisdir Seherin mudafiesine qalxmaga calisan azerbaycanlilardan ibaret milis quvvelerinin muqavimeti ugursuz alinmisdir Qizil Ordu stansiyani seherin ozu ile birlikde nezarete goturmusdur Kurdemirin bolsevik dasnak quvveleri terefinden isgal edilmesi Gencedeki koalisiya quvvelerini qezeblendirmisdir Bu Qafqaz Islam Ordusunun Bakiya dogru irelilemesine ciddi manee idi Qizil Ordunun ucuncu qolu Bakinin simalindan hereket etmisdir Onlar Baki Gence magistral yolu ile simal qerbe dogru hereket ederek Mereze ve Samaxiya daxil olmusdular Bolseviklerin basciliq etdiyi ermeni birlesmeleri Bico kendine hucum etmis neticede kend ehalisi ile 400 nefer ermeni esgeri arasinda doyus olmusdur Doyus azerbaycanlilarin ezmkar qelebesi ile basa catmisdir Gozlenilmeden agir meglubiyyete ugrayan bolsevikler kende daha boyuk bir isgalci quvve gondermisdiler Bunu esiden kend sakinleri Agsuya oradan da Goycaya kocmek mecburiyyetinde qalmisdilar Ermeni bolsevik qosunlari Biconu yerle yeksan etdikden sonra Agsu seherine oradan ise Qarameryem ve Bigir kendlerine dogru irelilemisdiler XI Qizil Ordunun 1 ci ve 3 cu diviziyalari Ismayilli ve Qarameryemin simalindaki yasayis menteqelerini ele kecirmisdiler 16 iyunda seher saatlarinda XI Qizil Ordunun 3 cu diviziyasi bolgedeki azerbaycanli dagistanli ve gurcu silahlilarinin uzerine hucuma kecmisdir Yeddi saatdan artiq davam eden doyusun sonunda koalisiya quvveleri Goycaya cekilmeye mecbur qalmisdir XI Qizil Ordu bolgedeki ermeni ve ruslarin yasadigi kendlerden daha cox destek almaga baslamisdir Tereflerin muqayisesiElahidde Azerbaycan korpusunda xidmet eden azerbaycanlilar Sovet tarixcileri Osmanli ordusunun bolsevikler uzerinde say baximindan ustunluyune malik oldugunu iddia edirdiler lakin tarixci Mustafa Goruryilmaz qeyd etmisdir ki eslinde bunun eksi dogrudur O doyusun evvelinde Azerbaycana catan turk herbi quvvelerinin sayinin bes min neferden az oldugunu yazmisdir ve elave etmisdir ki ermeni destelerinin gelmesi ile Qizil Ordu terefden vurusanlarin sayi 30 min neferi otmusdu Doyusde istirak eden Azerbaycan quvvelerinin sayi melum olmasa da 5 min neferden az oldugu guman edilir 26 iyunda yaradilmis ilk herbi qurum Eliaga Sixlinskinin rehberlik etdiyi Elahidde Azerbaycan Korpusu EAK vurusanlarin sayi 5 min neferden az idi lakin onlarin burada istirak edib etmediyi melum deyil Eliaga Sixlinskinin bu doyusde kicik formada istiraki da bu korpusda xidmet edenlerin Osmanli ordusu ile birlikde doyusmus ola bileceyini gosterir Bundan basqa Agdas Agstafa Agsu Berde Gence Goycay Nuxa Yevlax ve Zaqataladan olan namelum sayda konulluler de Azerbaycan Osmanli koalisiya quvvelerine qosulmusdular Diger menbelerde doyus emeliyyatlarinda Osmanli ve Azerbaycan terefinden umumilikde 6 200 6 500 neferin istirak etdiyi qeyd olunur Bunlara 255 zabit 5 882 piyada 57 pulemyot ve 20 top daxildir Stepan Saumyanin rehberliyi altindaki ve Qizil Ordunun terkibindeki quvveler Azerbaycandan olan esgerlerden ibaret deyildi Onlar evveller Rusiya Imperator Ordusunda xidmet etmis Oktyabr inqilabindan sonra bolsevik terefine kecmisdiler Doyus zamani vurusan dasnak quvvelerinin ekseriyyeti Anadoludan olsa da onlarin ehemiyyetli bir qismi Ermenistan Demokratik Respublikasi ve Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinden idi Vladimir Lenine gonderdiyi teleqrafda Saumyan qeyd edirdi ki Goycay doyusunde bolsevik dasnak quvveleri boyuk sucaet gostermisdi lakin orduya rehberlik eden komandirler son derece qorxaq davranmisdilar O hemcinin yazmisdi ki ordunun meglubiyyetine Britaniya Gizli Kesfiyyat Xidmetinin emekdaslari terefinden aparilan antikommunist tebligatinin boyuk tesiri olmusdu Sayca min nefere yaxin ve Qacar Iraninda yerlesdirilmis kazak herbi quvvesine Lazar Biceraxov basciliq edirdi Biceraxov Ag ordunun maraqlarini gudse de veziyyeti xilas etmeye calisan Baki komissarlari ile danisiqlara baslamisdi Onlar Biceraxovun Azerbaycan Osmanli koalisiya quvvelerine qarsi mubarizede yardim teklifini qebul etmisdiler Biceraxovun basciligi altindaki quvveler Enzeli limanindan Xezer denizi vasitesile Elet qesebesine gelmisdir 7 iyulda onun quvveleri Kurdemir cebhesine gonderilmis lakin agir itkiler vermisdir Biceraxov Qriqori Korqanovun umumi rehberliyi altinda bolsevik dasnak kazak qosunlarinin komandiri teyin edilmisdir lakin Biceraxov Qriqori Petrovun emrlerini tam yerine yetirmemis ve bu bolsevikler ermeniler ve kazaklar arasinda casqinliq yaratmisdir 30 iyulda Biceraxov Azerbaycan Osmanli qosunlarina qarsi herbi emeliyyatlarin menasiz oldugunu basa dusen bolsevik ve onu ehate eden ermeni birlesmeleri terefinden doyus meydaninda terk edilmisdir O oz quvveleri ile Dagistana qacmis ve bununla da cebhenin simal hissesini mudafiesiz buraxmisdir O sonradan qardasi Georgi Biceraxova yazmisdir Men ferariler ve qorxaqlar ordusunun komandanligindan imtina etdim Biceraxovun sozlerine gore doyusler zamani onun basciliq etdiyi destede 100 den cox esger helak olmusdur Birinci hemleVeyselli ve Qarameryem Azerbaycanda xidmet eden Osmanli zabiti Texminin 1918 ci il Qafqaz Islam Ordusunun qerargahi o dovrde Yelizavetpol kimi taninan Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin birinci paytaxti olan Gence seherinde yerlesirdi Osmanli herbi liderleri ordu ile demir yolu arasinda hec bir fiziki maneenin olmadigi qenaetine gelmis ve bu veziyyet paytaxt ucun boyuk tehluke yaratmisdir Nuru Pasa Gence ucun esl tehlukenin Goycay yaxinligindaki Qizil Ordu qosunlarindan geleceyini proqnozlasdirmisdi Goycay bolgesinde bas veren toqqusmalar Qizil Ordu ucun donus noqtesi olmusdu Bu onlarin Azerbaycandan cixarilmasina ve Azerbaycanin musteqillik elde etmesine getirib cixarmisdi 5 ci Qafqaz piyada diviziyasinin butun esgerleri hele Genceye catmamisdi 10 cu Qafqaz piyada alayi Qarakilse Dilican yolunu kecerek Agstafaya daxil olmusdu Onlar 15 iyunda Goycaya catmisdilar Nazim bey esgerleri ile Mususlu ve Kurdemir cebhelerine gonderilmisdi Topal Osmanin basciliq etdiyi 10 cu Qafqaz piyada alayi Qarameryem cebhesine gonderilmisdi Bir nece gun davam eden doyuslerden sonra Osmanli quvveleri ermeni qosunlarini darmadagin etmis ve neticede onlar Qalaker kendine geri cekilmisdiler Qafqaz Islam Ordusunun Mususludeki qerargah reisi Nazim bey Osman beye ermeni sovet quvvelerine qarsi kesfiyyat xarakterli emeliyyatlar heyata kecirmeyi tapsirmisdir Topal Osmanin emri ile 28 ci tabor 17 iyunda Qarameryemin qerbinde ermeni bolsevik birlesmelerine qarsi herekete kecmisdir Yol boyu emeliyyati davam etdiren 28 ci batalyon vaxtinda tedbir gormediyi ucun sovet pusqusuna dusmusdur Qanli doyusden sonra Osmanli quvveleri Veyselli kendine cekilmisdir Veziyyetin tehlukeli oldugunu goren Topal Osman 28 ci batalyonun her iki terefini qorumaq ucun 30 cu ve 28 ci batalyonlari herekete kecirmisdir lakin bolsevik quvveleri bu batalyonlara agir relyefi olan sildirimli dereler ve tepelere malik erazide hucuma kecmisdiler 29 cu batalyon her iki terefden hucuma meruz qalmisdi lakin qanli doyusden sonra Veyselli kendine kece bilmisdi Gunduz yayin isti havasinda hec bir teref digerini meglub ede bilmemisdir Qaranliq cokende toqqusmalar dayandirilmis ve her iki ilkin movqelerine kecmisdi Qafqaz Islam Ordusunun regionda ilk muhum doyusu Qarameryem yaxinliginda ugursuzluqla neticelenmisdi Bolseviklerin xususen de 3 cu diviziyanin ve onun rehberi Amazasp Srvantsyanin ehval ruhiyyesi keskin sekilde yukselmisdi Onlar isgal olunmus Qarameryemde daha da mohkemlendirmis bir sira muhum movqeleri ele kecirerek Goycaya hucum emeliyyatina serait yaratmisdilar Azerbaycan Osmanli koalisiya quvveleri Qarameryem kendi yaxinliginda bas veren ilk doyusde 200 e yaxin esgerini itirmisdi yaralilarin sayi 156 nefer idi Onlar ermeni sovet quvveleri koalisiya ordusundan bir nece top ve sursat ele kecirmisdiler Mususlu 10 cu Qafqaz piyada alayinin komandiri Topal Osmana bolseviklerin Goycaya hucumunun qarsisini almaq ucun Qarameryem yaxinliginda onlarin fikrini yayindirmagi emr etmisdir Topal Osman Genceden elave quvvelerin cebheye catacagini gozlemirdi Mususlude olan Qafqaz Islam Ordusu qosunlari Nazim beyin basciligi ile komandir Nuru Pasanin icazesi olmadan Qizil Ordu quvvelerine qarsi kesfiyyat xarakterli hucum emeliyyatlari heyata kecirmel qerarina gelmisdiler Onlar bu emeliyyata qarsi terefin gucu ve movqeleri haqqinda melumat toplamaq ucun baslamisdilar Hucum zamani Azerbaycan Osmanli ehtiyat quvveleri bele azad edilmemisdi Eyni zamanda Osmanli ordusunun bu cur doyuslerde istifade etdiyi Hilal taktikasi da burada tetbiq edilmemisdir Ikinci hemleEsas meqale Qarameryem doyusleriAzerbaycan Xalq Cumhuriyyetine bagli Milli Ordunun qosunlari Texminen 1918 ci il Bu meglubiyyetden sonra Nuru Pasa azerbaycanlilardan ibaret quvvelerin komandani Eliaga Sixlinski ve 5 ci Qafqaz piyada diviziyasinin qerargah reisi Rustu bey Genceden ayrilaraq 18 iyunda Mususlu stansiyasina gelmisdiler Onlar burada Qafqaz Islam Ordusunun qerargah reisi Nazim bey ve Veysellideki 29 cu alayin komandirleri ile goruserek doyus emeliyyatlarinin veziyyetini muzakire etmisdiler Bundan sonra Nuru Pasa ve bir nece yuksek rutbeli general Goycaya kecmis ve orada 10 cu Qafqaz Piyada Batalyonunun komandiri polkovnik leytenant Topal Osmanla goruserek yeniden doyus emeliyyatlarinin veziyyetini muzakire etmisdiler Melumatlara gore bolsevik Qizil Ordu quvveleri Baki ile Qarameryem arasindaki yolda 50 den cox kendi yandirmisdilar Onlar hemin kendlerde yasayan azerbaycanlilarin coxuna qarsi qetliam toretmisdiler Bu qetliamlardan qacmagi bacaranlar Goycaya ve etraf qesebelere siginmisdilar Samaxi Ismayilli ve etraf qesebelerden olan qacqinlarin sayi 400 min neferi otmusdu Qizil Ordu quvveleri etraf kendlerden ermeni ve ruslari ozlerine celb ederek 30 min neferlik ordu toplaya bilmisdiler 5 ci Qafqaz piyada diviziyasinin bolseviklere tek basina hucum etmesi olumcul hesab edilirdi Nuru Pasa minlerle azerbaycanlinin Qafqaz Islam Ordusu yarandiqdan sonra onlarin siralarina qosulacagini dusunurdu amma yanilmisdi Orduya qatilan bir nece min neferden ibaret milis Nuru Pasani istediyi komek ile temin ede bilmemisdi O Goycaya getmis ve seherin merkezinde etdiyi cixisda xalq qarsisinda meyuslugunu bildirmisdir Nuru Pasa cixisinda izah etmisdir ki Osmanli dovleti azerbaycanli qardaslarini ve bolgede yasayan diger turkleri dusmen zulmunden azad etmek ucun oz vetenlerinden Qafqaza esger gonderib O ardinca her kesin konullu olaraq orduya qosulmasinin ve boyuk ruhla xidmet etmesi nin vacibliyini vurgulamisdir Nuru Pasa sonra qeyd etmisdir Bu siddetli istide savasan esgerlerimizden bir coxu susuzluqdan olmusdur Madam ki konullu olaraq orduya qatilmirsiniz hec olmazsa bu esgere yemek ve su dasiyaraq yardim etmeniz lazimdir Nuru Pasa Goycay qezasinda Azerbaycan ziyalilari ve agsaqqallari ile gorusub muzakireler aparmisdi O ziyali ve agsaqqallarin desteyini ala bilmisdi ve neticede orduya qosulanlarin sayi coxalmisdi Goycaydan Agdasdan Yevlaxdan hetta Berdeden coxlu sayda genc herbi telim kecmek ucun cebhe xettine getmisdiler Rustu Pasa doyusde istirak eden Osmanli komandirlerinden biri idi Sonraki illerde o Qafqaz cebhesinde bas veren hadiseleri Qafqaz Islam Ordusunun perspektivi ile xatirladan Buyuk harpda Baku yollarinda 5 ci Kafkasya piyade firkasi Boyuk muharibede Baki yollarinda 5 ci Qafqaz piyada diviziyasi kitabini yazmisdir Stepan Saumyan ermeni esilli bolsevik inqilabci ve siyasetci idi O Goycaya basqin zamani bolsevik dasnak quvvelerinin esas rehberi olmusdur Bu quvveler onun komandanligi altinda Azerbaycanin bir cox bolgesinde qirginlar toretmisdiler Nuru Pasa zabitlerinden Istanbula iki muhum hesabat gondermelerini istemisdi Birinci hesabat 27 iyunda ikincisi ise 1 iyulda gonderilmisdi Bu melumatlara gore bolsevikler Qafqazda hakimiyyete gelmisdi lakin azerbaycanlilar ordu ucun esas quvve teskil ede bilmemisdiler Bele neticeye gelinmisdi ki 5 ci Qafqaz piyada diviziyasi bolgede fealiyyet gostere bilmezdi Bu hesabatlarda Nuru Pasa bildirmisdir ki yeni qurulmaga calisilan Qafqaz Islam Ordusu calismalarindan bir netice elde edilmir Buradaki turk genclerinden silah altina en az 30 min neferin toplanacagini umid edirdik Buna qarsiliq herbiye qatilanlarin sayi 37 neferdir Bu sertler altinda Baki meselesini oz basimiza hell ede bilmek ucun Qafqaza daha bir diviziya gonderilmesi uygun olacaqdir Buradaki muselmanlar cox soz soyleyir az is gorurler Kef ceken ve pulu cox seven insanlardir Yardim ve fedakarliqlarini cox az goruruk Orduya qatilan yox deyecek qeder azdir Bu sertler altinda Azerbaycanin ve Bakinin qurtulusunu temin etmek Osmanli dovletinin xalq nezerindeki etibarini qorumaq ucun daha cox gerekli hala gelmisdir 5 ci diviziyanin tecili guclendirilmeye ehtiyaci var Eks halda durumumuz hec de yaxsi deyildir Azerbaycan Osmanli ve Qizil Ordu quvveleri arasinda cebhe xetti cixilmaz veziyyete dusmusdu Nuru Pasa qacilmaz meglubiyyetden qorxurdu O bilirdi ki Antanta quvveleri Osmanlilara qarsi daha cox hucumlar teskil edecekdi ve bu ordunun Qafqaza elave quvve gondermemesi ile neticelenecekdi Nuru Pasa 5 ci Qafqaz piyada diviziyasinin komandiri Mursel beye mektub gondermisdir Mektubda Nuru Pasa qosunlarin 23 24 iyunda xette kececeyini 27 28 iyunda ise hucumun baslayacagini bildirmisdi Hazirliqlar zamani bolsevik casuslari Qizil Orduya muhum melumatlari catdirirdilar Bolsevikler 27 iyunda uc batalyonla hucuma kecmisdiler Onlardan bezileri simala dogru hereket ederek 10 cu Qafqaz piyada alayina arxadan zerbeler endirmisdiler Onlar osmanlilarin ehval ruhiyyesini asagi salmaq ucun cenubdan kicik doyusler aparirdilar Bu vaxt bir nece gun evvel teleb olunan 25 ci piyada batalyonu ve 2 ci suvari alayi cebheye gelmis derhal 10 cu Qafqaz piyada alayinin terkibine daxil olmusdur Siddetli doyusler Osmanli quvvelerinin bolsevik hucumundan ugurla mudafie olunmasi ile neticelenmisdir 10 cu Qafqaz piyada alayi Qizil Orduya qarsi eks hucuma kecerek onlari evvelki movqelerinden texminen 3 kilometr 1 9 mil geri cekilmeye mecbur etmisdir 29 iyunda 5 ci Qafqaz piyada diviziyasi Azerbaycanda ilk birge emeliyyata hazirlasirdi Ilkin hucumda 10 cu ve 13 cu Qafqaz piyada alaylari istirak edecekdi 2 ci suvari alayi ise sol cinahdan bolseviklere qarsi hucuma kececekdi Bu zaman Osmanli terefinin su qida ve sursat ehtiyati az idi Heddinden artiq isti hava sebebinden hec bir teref tammiqyasli hucum emeliyyatina baslaya bilmemisdi Osmanli terefine su ehtiyatlari Goycaydan gelirdi Techizat problemi sebebile her iki teref sungu ile vurusurdu Gunun sonunda Azerbaycan Osmanli quvveleri Qarameryemin qerb hisselerini tam simal serq hissesini ise qismen nezaretde saxlaya bilmisdir Qizil Ordu quvvelerinin qacis yollari ciddi menada kesilmisdi Qarameryemin qerbinde duzenlik var idi serq istiqametinde Agsu yerlesirdi ki buranin arxasinda ise dik tepeler yukselirdi Bolsevik quvveleri mumkun qeder tez Qarameryemden qacmaq qerarina gelmisdiler 30 iyunda Qizil Ordu 10 cu Qafqaz piyada alayina qarsi qefil hucuma kecmis lakin ugursuz olmusdur Qarameryem ugrunda geden doyusde Azerbaycanin konullu suvari destelerine Hebib bey Selimov basciliq edirdi Qizil Ordu quvveleri yerli ermeni ve rus kendlerinden olan konullullerinin komeyi ile gece oz Goycayin sol cinahindan 5 ci Qafqaz piyada diviziyasina hucuma kecmisdiler Hucum emeliyyatinda iki top ve iki pulemyotu olan mine yaxin esger istirak edirdi Ermeni esilli Emirovun basciligi ile bolsevik quvveleri Pezevend ve Kirdadut kendlerine hucuma kecmis seherde nizamli bir herbi quvve olmadigindan Goycayin dinc ehalisi Ucara qacmali olmusdu Hemin gece general mayor Ehmed Hemdi Qaraagazadenin basciligi ile Qazaxdan Genceye yeni konullu suvari diviziyasi gelmisdi onlar derhal sehere dogru irelilemisdiler Bas Qerargah reisi hucum barede 25 ci piyada batalyonuna melumat vermis ve onlara Goycaya komek etmeyi emr etmisdir O Agdas bolgesinin komandiri general Eli Ihsan Sabisi de komeye cagirmisdi Qaraagazadenin basciliq etdiyi Azerbaycan suvari qosunlari bolsevik quvvelerinin qarsisini almaga calissalar da seher saat 7 de tam meglubiyyete ugramisdilar 25 ci piyada batalyonu ve Qarameryem cebhesinde vurusan bir nece milis Goycaya catmisdi Goycayin isgal erefesinde oldugunu ve muhasireye alinma tehlukesi oldugunu goren Nuru Pasa Qarameryem ve Agdasda xidmet eden quvvelerin bir hissesini Goycayi mudafiesinde komek olmaga gondermisdi Cemil Cahid Toydemirin komandanligi ile Poyluda 9 cu Qafqaz alayi yerlesdirilmis polkovnik Yusif bey Tahirovun basciligi ile Nuxa ve Zaqataladan olan milisler Goycaya hereket etmek emri verilmisdir Topcu ve avtomat tufeng desteyi alan 25 ci piyada batalyonu ve yerli milis bolsevik quvvelerini ugurlu sekilde muhasireye almis bolsevikler coxlu itkiler vermisdiler Artiq meglub olan bolsevik quvvelerinin qalan hissesi 13 cu Qafqaz piyadasinin hucumuna meruz qalmasina baxmayaraq Qarameryeme qacmaga nail olmusdu Bundan sonra hemin bolsevik quvveleri 5 ci Qafqaz piyada diviziyasi terefinden hucuma meruz qalmis ve daha cox itki vermisdir ardinca Qarameryemde yerlesdirilen bolsevik quvveleri yeniden hucuma meruz qalmisdir Bu sebebden onlar serqe Bakiya dogru geri cekilmeye mecbur qalmisdir NeticeAzerbaycanli ve Osmanli quvveleri Qizil Ordudan coxlu sayda silah ve sursat ele kecirmisdiler Onlar hemcinin Agdas Goycay ve Ismayillida kicik ermeni ve rus usyanlarini da yatirmis usyancilarin silah ve sursatlarini qenimet kimi ele kecirmisdir Osmanli terefinden olan itkiler ve yaralananlarin coxu Genceye gonderilmisdir Doyuslerde helak olan turk esgerleri Xanlar ve Goranboyda defn edilmisdir Enver Pasa doyus ile bagli hesabatlari nezerden kecirmekle mesgul idi Almaniya Osmanli quvvelerinin Bakiya daxil olmasini istemir Enver Pasa ise onlari gecikdirmeye calisirdi Enver Pasanin 26 iyunda Serq Ordusu Qrupu komandirlerine gonderdiyi emrde yazilmisdir Baki uzerine irelilemenin Bakidaki neft qaynaqlarinin bolsevikler terefinden mehv edilmesi tehlukesini doguracagindan umumi herb sovq ve idaresi baximindan ne bahasina olursa olsun bundan qacinmaq lazimdir Bu sebeble 5 ci Qafqaz piyada diviziyasinin menim raziligim olmadan keskinlikle Baki uzerine hucum etmemesini emr edirem Qardasi Enver Pasanin Nuru Pasaya gonderdiyi emrde qeyd edilmisdir Size yardim gondermek qabil deyildir Vezifenizin Baki uzerine getmek olmayib quvvelerinizi cemlesdirerek bolseviklerin Gence uzerine hereketinin qarsisini almaq oldugunu bir daha tekrar edirem Enver Pasa Serq Ordusu Qrupu komandirlerine gizli emrle 38 ci piyada alayi ile bir dag topcu taborunu Qazax sossesi ile Nuru Pasaya yardima gondermesi barede melumat vermisdir O almanlari Osmanli ordusunun Bakiya girmeyeceyine inandirmaga calisirdi eyni zamanda Nuru Pasaya gizli sekilde neftle zengin seheri tez bir zamanda ele kecirmeyi emr etmisdi Enver pasa 1 2 iyul tarixlerinde Serq Ordusu Qrupu komandan vekili sexsi qeydi ile yazdigi emrde doyus seraitini gormek ucun bir gemi ile Batuma hereket etdiyini ve Tiflisde Almaniya numayendesi ile goruseceyini bildirerek Bulkatdan gonderilen emrlerden ona hec bir sekilde behs edilmemesini istemisdir Enver Pasanin Serq Ordu Qrupu komandirlerine gonderdiyi emrde yazilmisdir Xulase Nuru Pasanin ve Gencedeki quvvelerimizin mumkun olan elave esger silah ve cebbexana ile guclendirilmesi isine vaxt kecirmeden Feldmanin gelmesi ile durum cox cetin bir hal almadan mumkun oldugu qeder suretle onem verilmesini ve size sexsi ve gizli olaraq yazdiqlarimin eyni sekilde Nuru pasaya da bildirilmesini ve almanlara hiss etdirilmesi qeti dogru olmayan bu xeberlesme terzinin sizin terefinizden ve Nuru pasa terefinden de menimsenilmesinin lazimi sexslere xeber verilmesini rica edirem QeydlerAzerbaycan Xalq Cumhuriyyeti 28 may 1918 ci ilde musteqilliyini elan etmisdi lakin hec bir herbi gucu yox idi O vaxta qeder azerbaycanlilar yalniz Vehsi diviziya terkibinde vurusmusdular Burada on minden az esger xidmet edirdi 26 iyunda Vehsi diviziya da xidmet etmis bes min neferden ibaret Elahidde Azerbaycan Korpusu yaradilmisdir MenbeIstinadlar Azerbaycan ordusu nece yarandi Sputnik Azerbaycan az 26 iyun 2016 13 sentyabr 2018 tarixinde Istifade tarixi 23 may 2022 Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Nazirler Surasinin 1918 ci il 26 iyun tarixli qerari ile Car Rusiyasi dovrunde Vehsi diviziya Dikaya diviziya adlanan kecmis tatar suvari alayinin esgerlerinden formalasdirilmis ve general Eliaga Sixlinskinin rehberlik etdiyi Muselman Korpusunun esasinda ilk ordu hissesi 5000 nefer sexsi heyeti olan Elahidde Azerbaycan korpusu yaradildi Iyulun 11 de ise hokumet fermani ile herbi seferberlik elan edildi Suleymanov 1999 seh 189 190 Rustu 1934 seh 37 38 Suleymanov 1999 seh 191 Genelkurmay Baskanligi Yayinlari 1993 seh 557 Qeniyev 2003 seh 22 Azәrbaјҹan SSR Elmlәr Akademiјasynyn Hәbәrlәri Tarih fәlsәfә vә һүgug seriјasy Azerbaycan SSR Elmler Akademiyasinin Xeberler Tarix felsefe ve huquq seriyasi az 1 Elm nesriyyati 1990 2021 01 30 tarixinde Istifade tarixi 2022 05 23 Qafqaz Islam Ordusu Azerbaycan qezeti az 67 6342 2 aprel 2013 seh 4 Rustu 1934 seh 38 Goruryilmaz 2015 seh 179 Genelkurmay Baskanligi Yayinlari 1993 seh 597 Genelkurmay Baskanligi Yayinlari 1993 seh 561 Rustu 1934 seh 48 Rustu 1934 seh 70 72 Bal 2010 seh 194 196 Suleymanov 1999 seh 246 Kadyshev 1960 seh 118 Allen Muratoff 1953 Nekotorye zamechaniya k knige Alekseya Bezugolnogo General Bicherahov i ego Kavkazskaya armiya Aleksey Bezqolninin General Bicerahov ve onun Qafqaz ordusu kitabi haqqinda bezi qeydler HayasaNews rus 26 avqust 2019 tarixinde Istifade tarixi 23 may 2022 Otmetim takzhe chto esli pyanstvuyushie i razbegayushiesya ot turok armyanskie chasti tolko za odin den 5 avgusta i tolko na pravom uchastke pri otrazhenii tureckogo shturma poteryali 14 oficerov i 415 soldat ubitymi i ranenymi to po utverzhdeniyu samogo Bicherahova vsego za period boev ego otryad poteryal bolee 100 chelovek Genelkurmay Baskanligi Yayinlari 1993 seh 558 Rustu 1934 seh 33 38 Rustu 1934 seh 44 45 Rustu 1934 seh 45 Rustu 1934 seh 45 46 Rustu 1934 seh 46 Genelkurmay Baskanligi Yayinlari 1993 seh 559 Rustu 1934 seh 46 47 Rustu 1934 seh 47 Goruryilmaz 2015 seh 138 Rustu 1934 seh 53 54 Rustu 1934 seh 59 Genelkurmay Baskanligi Yayinlari 1993 seh 560 Rustu 1934 seh 59 60 Rustu 1934 seh 62 Rustu 1934 seh 64 Rustu 1934 seh 68 Rustu 1934 seh 69 Rustu 1934 seh 73 79 Goruryilmaz 2015 seh 172 173 Goruryilmaz 2015 seh 173 Genelkurmay Baskanligi Yayinlari 1993 seh 564 Edebiyyat Suleymanov Mehman Qafqaz Islam Ordusu ve Azerbaycan az Baki Herbi nesriyyat 1999 18 November 2018 tarixinde Istifade tarixi 23 may 2018 Birinci Dunya Harbinde Turk Harbi Kafkas Cephesi 3 Ordu Harekati Birinci Dunya muharibesinde turk herbi Qafqaz cebhesi 3 cu ordu herekati turk 2 Cilt Ankara Genelkurmay Baskanligi Yayinlari 1993 23 may 2018 tarixinde Istifade tarixi 23 may 2018 Qeniyev Seyfeddin 1918 ci il Samaxi soyqirimi I kitab az Baki Nurlar nesriyyati 2003 230 23 oktyabr 2018 tarixinde Istifade tarixi 23 may 2018 Goruryilmaz Mustafa Turk Islam Kafkas Ordusu ve Ermeniler 1918 Turk Islam Qafqaz Ordusu ve ermeniler 1918 turk Istanbul Babiali Kultur Yayinciligi 2015 616 30 aprel 2019 tarixinde Istifade tarixi 23 may 2018 Rustu Buyuk harpda Baku yollarinda 5 ci Kafkasya piyade firkasi Boyuk muharibede Baki yollarinda 5 ci Qafqaz piyada diviziyasi turk Istanbul Askeri Matbaa 1934 26 August 2019 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 23 may 2018 Bal Azerbaycan Cumhuriyetinin Kurulus Mucadelesi ve Kafkas Islam Ordusu Azerbaycan Cumhuriyyetinin musteqillik ugrunda mubarizesi ve Qafqaz Islam Ordusu turk Idil Yayincilik 2010 280 ISBN 9786059996013 David Allen William Edward Muratoff Paul Chapter XLI The Turkish Invasion of Transcaucasia 1918 Caucasian Battlefields A History of the Wars on the Turco Caucasian Border 1828 1921 Qafqaz doyus meydanlari Turkiye Qafqaz serhedinde muharibelerin tarixi 1828 1921 ingilis Cambridge University Press 1953 614 doi 10 1017 CBO9780511708732 ISBN 978 0 511 70873 2 Kadyshev A B Intervenciya i grazhdanskaya vojna v Zakavkaze Intervention and Civil War in Transcaucasia rus Moskva Voennoe izdatelstvo Ministerstva oborony Soyuza SSR 1960 seh 510 26 avqust 2019 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 23 may 2018 Xarici kecidler Azerbaycan qezeti az 30 mart 2017 30 mart 2017 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 23 may 2018