Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Bu məqalənin sonunda mənbə siyahısı var, lakin mətndaxili mənbələr heç və ya kifayət qədər istifadə edilmədiyi üçün bəzi məlumatların mənbəsi bilinmir. |
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Milli Ordusu — 1918-ci ildə, Şimali Azərbaycan müstəqillik qazandıqdan sonra Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökumətinin yaratdığı milli ordu Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Silahlı Qüvvələrinin təşkilinə Cümhuriyyətin elan edildiyi gündən başlanmışdı.
1918-ci ildən başlayaraq Ermənistan yaranmış gərgin vəziyyətdən istifadə edərək və bolşeviklərin dəstəyi ilə zorla Azərbaycanın Zəngəzur, Dağlıq Qarabağ və Naxçıvan bölgələrini işğal etmək məqsədilə onun sərhədlərini pozur və sərhədyanı rayonlarda hərbi toqquşmalar yaradırdı. Belə bir şəraitdə ölkənin ərazi birliyini, müstəqilliyini müdafiə etmək üçün güclü ordu yaratmaq dövlətin birinci dərəcəli vəzifəsi idi.
1914-cü ilin yayında Birinci Dünya müharibəsi başladı və dörd il davam etdi və bu da cox pis bir hadisəyə çevrilmişdir.
Xalq Cümhuriyyəti dövründə ordu quruculuğu
Hələ Türkiyə hərbi qüvvələri Azərbaycanda olarkən başlamış ordu quruculuğunu yenidən canlandırmaq və onu daha səmərəli aparmaq üçün 1918-ci il oktyabrın 23-də respublika hökumətinin iclasında Hərbi Nazirliyin yaradılması qərara alındı. Nazirlər Şurası tərəfindən belə bir qərar 1918-ci il noyabrın 1-də imzalandı. Yeni şəraitdə Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün qorunması tamamilə Hərbi Nazirliyin üzərinə düşməli idi. Bu struktur hökumətin qarşısında dayanan tarixi vəzifələrin həllində çox mühüm rol oynadığından ona rəhbərliyi ilk vaxtlar Nazirlər Şurasının sədri Fətəli Xan Xoyski öz üzərinə götürdü. Tam artilleriya generalı Səməd bəy Mehmandarov nazir müavini təyin edildi və nazirliyin formalaşdırılması ona tapşırıldı.
Cəmiyyət quruculuğunun bütün sahələrində olduğu kimi, ordu quruculuğunun da özünəməxsus obyektiv qanunauyğunluqları vardır və bu qanunauyğunluqlara riayət edilməməsi ordunun formalaşdırılmasında ciddi çətinlik yarada bilər. Bütün dövrlərdə, bütün ordular üçün ümumi olan qanunauyğunluqlar, eyni zamanda, milli ənənələrdən, xalqın mənəvi potensialından, ölkənin iqtisadi, siyasi, demoqrafik imkanlarından, coğrafi vəziyyətindən və s. irəli gələn xüsusiyyətləri də əhatə edir. Ordu quruculuğu üçün ümumi cəhətlər çoxluq təşkil etsə də, hər bir ölkədə bu prosesin həmin ölkəyə xas olan xarakterik xüsusiyyətləri də vardır. Azərbaycan Xalq Ordusunun qısa vaxt ərzində formalaşdırılmasının əsas səbəblərindən biri də bu idi ki, həmin prosesə rəhbərlik edən şəxslər ümumi nəzəri dəyərlər və əldə olan təcrübə ilə ordu quruculuğunun Azərbaycan şəraitindən irəli gələn xüsusiyyətlərini çox incəliklə və üzvi şəkildə birləşdirə bilmişdi. Hərbi Nazirlik bərpa edildikdən sonra bu istiqamətdə müəyyən çətinliklər də mövcud idi. Bir tərəfdən türk qoşunları Azərbaycanı yenicə tərk edirdilər. Cümhuriyyət ordusu quruculuğunun ilkin mərhələsi türk hərbçilərinin rəhbərliyi altında aparıldığından ordu daxilində onların dəst-xəti qalmaqda idi. Digər tərəfdən Cümhuriyyət ordusunda xidmət edən yüksək rütbəli zabitlərin, demək olar ki, hamısı xidməti çar ordusu sıralarında keçmişdilər və rus ordusunun ənənələri ruhunda tərbiyə olunmuşdular. Cümhuriyyət ordusunun milli dəyərlər üzərində formalaşdırılması üçün, ilk növbədə, bu təsirlərin Azərbaycan şəraitinə uyğun gəlməyən tərəfləri aradan qaldırılmalı idi. Həmin problem Hərbi Nazirliyin mövcud olduğu təxminən ilyarım ərzində ardıcıl olaraq həll edildi. Ordu quruculuğuna türk və rus təcrübəsinin güclü təsirə malik olmasına baxmayaraq, Azərbaycanda milli zəminə söykənən bir ordu formalaşdırıldı və proseslərin sonrakı inkişafı da qonşu dövlətlərin ordu quruculuğu təcrübəsinin kor-koranə təkrarlanmamasının doğruluğunu təsdiqlədi.
1918–1920-ci illərdə Azərbaycanda ordu quruculuğunun başlıca aspektlərindən biri bu fəaliyyət sahəsinin dövlət quruculuğunun mərkəzində dayanması idi. Müstəqilliyin qorunması üçün düzgün seçilmiş siyasi-strateji xətt ölkənin müdafiə qabiliyyətinin möhkəmləndirilməsinə real zəmin yaratmışdı. Hərbi quruculuq məsələləri yeni cəmiyyət quruculuğunun bütün sahələri ilə sıx şəkildə tənzimlənir, bütün imkanların Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün qorunmasına səfərbər olunması üçün təxirəsalınmaz və qəti addımlar atılırdı.
Həm ali qanunvericilik orqanı olan ölkə parlamenti, həm də icraedici orqan olan Nazirlər Şurası bu istiqamətdə öhdələrinə düşən vəzifələrə böyük məsuliyyətlə yanaşırdılar. Ölkə parlamenti mövcud olduğu dövrdə hərbi quruculuğun müxtəlif sahələri ilə bağlı 9 qanun layihəsini nəzərdən keçirmiş və müvafiq qərarlar qəbul etmişdi. Həmin qərarların hər biri dövlətin müdafiə gücünün artırılması üçün həm cari, həm də perspektiv əhəmiyyətə malik idi və bu qərarlar icraedici orqanların fəaliyyətinin istiqamətləndirilməsi üçün əsas kimi qəbul edilmişdi. Öz işini ölkə daxilində cərəyan edən proseslərlə sıx surətdə əlaqələndirən parlament dövlətin müstəqilliyinin qorunması sahəsində gərginlik yaradan məsələlərə dərhal reaksiya verir və bunları müzakirə obyektinə çevirirdi.
Hərbi Nazirliyin bərpa edilməsindən sonra, ilk növbədə, pərakəndə olan hissələri möhkəmləndirmək, onları vahid rəhbərlik altına gətirmək üçün mərkəzi hərbi idarəetmə orqanlarının təşkilinə diqqət yetirildi. Qısa müddət ərzində Hərbi Nazirliyin aparatı yaradıldı. Hərbi Nazirliyin təşkili barədə hökumət qərarından iki həftə sonra, noyabrın 15-də ordunun Ümumi Qərargahının (Qlavnıy ştab) təsis edilməsi barədə S.Mehmandarovun müvafiq əmri imzalandı.
Mudros müqaviləsinin şərtlərinə görə, müttəfiq dövlətlər adından Bakıya gəlməli olan ingilis qüvvələri komandanı general V.Tomson hələ Azərbaycana qədəm qoymamışdan əvvəl tələb edirdi ki, 1918-ci il noyabrın 17-dək türk qoşunları kimi Azərbaycan qoşunları da Bakını tərk etsinlər. Çünki Tomson Bakı şəhərini istər iqtisadi baxımdan, istərsə də hərbi-siyasi baxımdan mühüm strateji mərkəz sayırdı və ona nəzarəti tamamilə öz əlində saxlamaq istəyirdi. O, müstəqil Azərbaycan hökumətini tanımaq istəmədiyi kimi, onun nəzarəti altında olan hərbi qüvvələrə də etibar etmirdi. Ona görə 1918-ci il noyabrın 22-də Hərbi Nazirlik Gəncəyə köçdü və öz fəaliyyətini burada davam etdirdi. İngilis qoşunlarının komandanlığı Hərbi Nazirliyin Bakıdan kənarda fəaliyyət göstərməsinə etiraz etmirdi.
Bütün hökumət strukturlarının Bakıda yerləşdiyi halda, Hərbi Nazirliyin Gəncəyə köçürülməsi, şübhəsiz ki, bu strukturla hökumət orqanlarının əlaqələrində və bütünlüklə ordunun formalaşma prosesində çətinliklər yaradırdı. Bununla belə Hərbi Nazirliyin rəhbərliyinin səmərəli fəaliyyəti ordu quruculuğu prosesində bir ardıcıllıq yaratdı. Bu istiqamətdə düzgün siyasətin formalaşması və onun yerinə yetirilməsi üçün yüksək təşkilatçılıq işlərinin həyata keçirilməsi qısa zaman ərzində öz nəticəsini verdi. Həmin səmərəli fəaliyyətin nəticəsi idi ki, Cümhuriyyət ordusunun əsas qüvvələri də məhz Hərbi Nazirliyin Gəncədəki fəaliyyəti zamanı təşkil edilmişdi.
Hərbi Nazirlik yaradılana kimi mövcud olan hissə və birləşmələr başlıca olaraq Gəncədə və Qarabağda yerləşdirilmişdi. Bu da tarixi şəraitlə və qoşun hissələrinin icra etdikləri vəzifələrlə bağlı idi. Hərbi Nazirlik Gəncədə yerləşəndən dərhal sonra – 1918-ci il noyabrın 27-dən dekabrın 3-dək ordu rəhbərliyi Gəncə və Ağdam ətrafında yerləşən hərbi hissələrə səfər etdi və oradakı vəziyyətlə şəxsən tanış oldu. Hərbi nazir hələ türk qoşunları Azərbaycanda olarkən təşkil edilmiş bu hissələrdə çox ciddi nöqsanlarla rastlaşdı və bu nöqsanları ümumiləşdirərək xüsusi əmr imzaladı və hissə komandirlərindən belə nöqsanların aradan qaldırılmasını tələb etdi. Hər şeydən əvvəl hissə və bölmə komandirləri qarşısında vəzifə qoyuldu ki, müstəqil Azərbaycan Ordusunda xidmət edən bütün şəxslərin dərhal Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinə sədaqət andı içməsi təşkil olunsun.
1918-ci ilin sonu – 1919-cu ilin əvvəllərində Hərbi Nazirliyin rəhbərliyində və strukturunda qismən dəyişiklik edildi ki, bu da ordunun formalaşması prosesinə müsbət təsir göstərdi. Nazirlər Şurasının 1918-ci il 25 dekabr tarixli qərarı ilə tam artilleriya generalı Səməd bəy Mehmandarov hərbi nazir təyin edildi. Hökumətin 1918-ci il 29 dekabr tarixli qərarı ilə general-leytenant Ə.Şıxlinski hərbi nazirin müavini təyin edildi. Bu qərar da Azərbaycan Ordusunun formalaşdırılması istiqamətində hökumətin qəbul etdiyi dəyərli qərarlardan biri idi. Çünki onların təcrübəsi və biliyi orduda quruculuq işlərinin səmərəli xarakter almasına zəmin yaratdı.
Hərbi Nazirliyin rəhbərliyi ordu və dövlət arasındakı münasibətlərin mahiyyətini kifayət qədər dəqiqliklə müəyyənləşdirmiş və bütün fəaliyyəti boyu ona riayət etmişdi. S.Mehmandarov əmrlərində dəfələrlə qeyd etmişdi ki, ordu heç bir siyasətə qarışmamalı, ona tapşırılan vəzifələrin icrası ilə məşğul olmalıdır. Məhz bu tələbi rəhbər tutmağın nəticəsi idi ki, respublika hökumətinin bir neçə kabineti təşkil edilsə də, Hərbi Nazirliyin rəhbərliyi dəyişməz qalmışdı. S.Mehmandarov və onun silahdaşlarının prinsipiallığı, ardıcıllığı bütün kabinetlər tərəfindən yüksək qiymətləndirilmişdi. Yeni qurulan hökumətlərin rəhbərləri Hərbi Nazirliyin rəhbərliyini dəyişməz olaraq saxlamışdılar.
Hərbi Nazirliyin rəhbərliyi orduda xidmətin təşkilinin hüquqi əsasda nizamlanmasına xüsusi diqqət yetirirdi. Qısa müddət ərzində Azərbaycan Ordusunun yeni qanunvericilik bazasının yaradılması mümkün olmadığı üçün hərbi nazirin 1919-cu ilin əvvəlində imzaladığı əmrlə 1917-ci il yanvarın 1-dək keçmiş Rusiya imperiyasında qəbul edilmiş hərbi qanunvericilik aktları qüvvədə saxlanılırdı. Buraya hərbi nizamnamələr, döyüş təlimatları, xidmətin bütün sahələrini tənzimləyən sənədlər, səfərbərlik, hərbi məhkəmə işlərinin aparılması üzrə təlimatlar və s. daxil idi. Ancaq bu qanunvericilik aktlarının Azərbaycan müstəqilliyi, milli orduda xidmətin bu və ya digər tələbləri ilə uyğun gəlməyən tərəfləri ləğv edilir və nazirin əmri ilə həmin məqamlar təkmilləşdirilir, ya da yenisi ilə əvəz edilirdi. Məsələn, nazir hələ 1918-ci il dekabrın 27-də 34 saylı əmri ilə hərbi qulluqçular arasında salamlaşmanın Azərbaycan dilində və azərbaycanlılar arasındakı salamlaşma ənənələrinə uyğun olaraq aparılmasını tələb edirdi. Yəni, salamlaşan şəxs “salam” deməli, qarşı tərəf isə “əleyküm salam” deyə cavab verməli idi. Əsgəri tərifləyərkən və ya ona minnətdarlıq bildirərkən “mərhəba” deyilməli, əsgər isə cavabında “çox sağ ol” deməli idi.
Azərbaycan dili orduda da dövlət dili elan edildi. Bununla bağlı hərbi nazir orduda xidmət edən qeyri-azərbaycanlı zabitlər qarşısında belə bir tələb qoydu ki, bir ay müddətində heç olmasa komanda sözlərinin azərbaycanca qarşılıqlarını öyrənsinlər və əsgərlərə Azərbaycan dilində komanda versinlər. Bir ay müddətində bu tələbi yerinə yetirə bilməyən zabitlər dərhal ordudan xaric edilməli idilər.
Azərbaycan dilinin öyrənilməsi və savadsızlığın ləğvi üçün orduda müvafiq kurslar yaradıldı və həmin kursların aparılmasına təcrübəli mütəxəssislər cəlb edildi.
Əsgərlərlə ünsiyyətin Azərbaycan dilində aparılması və onlara hərb işinin Azərbaycan dilində öyrədilməsi, şübhəsiz ki, şəxsi heyəti xidmətə daha yaxından bağlayır, onların mənəvi-psixoloji vəziyyətinə müsbət təsir göstərirdi. Bu məsələyə Hərbi Nazirliyin rəhbərliyi xüsusi diqqət yetirirdi.
Azərbaycan döyüşçüsünün mənəvi dünyasının yaradılmasında mənsub olduğu xalqın tarixi keçmişinin öyrənilməsinə, onun qəhrəmanlıq nümunələri üzərində tərbiyələndirilməsinə böyük əhəmiyyət verilirdi. Bu baxımdan S.Mehmandarov çox qiymətli fikirlər irəli sürmüşdü. Həmin fikirlərin mahiyyəti ondan ibarət idi ki, Azərbaycanın qəhrəmanlıq tarixi həm araşdırılmalı, həm də xalq kütlələrinə, o cümlədən qoşunların şəxsi heyətinə çatdırılmalıdır. S.Mehmandarov şübhə etmirdi ki, azərbaycanlılardan təşkil edilmiş olan hərbi qüvvələr öz xalqının qəhrəmanlıq tarixini yaxşı bilməli, ondan ibrət götürməlidir. Hərbi nazir bu istiqamətdə aparılan işlərdə ifratçılığa varmağa, milli tərbiyənin millətçiliyin qızışdırılması ilə bir səviyyədə tutulmasına razı deyildi. O, milli tarixi keçmişin öyrənilməsində yalnız sağlam hisslərin aşılanmasını və mütərəqqi xəttin izlənməsini əsas vəzifə sayırdı. S.Mehmandarov yazırdı: “Bolşevizmə qarşı mübarizənin istiqamətlərindən biri xalq içərisində sağlam milli hisslərin yaradılmasıdır. Azərbaycanın yaranmaqda olan gənc ordusu üçün bu xüsusilə lazımdır. Yalnız azərbaycanlılardan təşkil olunmuş hərbi qüvvələrimiz öz xalqının ümumdünya tarixinin səhifələrinə yazmış olduğu və bizdən daha çox Avropa xalqının xatırlayıb danışdıqları çoxlu igidlikləri, şərəfli döyüş keçmişini bilməlidirlər. Bir əsrdən də artıq davam edən rus ağalığından xilas olmuş türk xalqı bilməlidir ki, biz heç də həmişə əsarətdə olmamışıq, həm də öz iradəmizi Avropa və Asiyaya nümayiş etdirmişik. Güman edirəm türk tarixinin bilicilərindən kimsə xalqımızın müxtəsər tarixini və bu günümüzə qədər olan ən mühüm hadisələri əks etdirən kütləvi kitabçaların tərtib və nəşr edilməsinin kiməsə tapşırılması faydalı olardı. Belə kütləvi tarixi nəşrlər xalq arasında və qoşunlarda geniş yayılmalı, bunun üçün hər bir kənd müəllimi, hər bir müsəlman zabit ondan geniş istifadə etməlidir.
Şəxsi heyətin mənəvi durumunun qaldırılması məqsədilə qoşunların ümumi təlim-tərbiyəsi çərçivəsində əsgərlərlə söhbətlər aparılması, onlara Azərbaycanın tarixi, hərbi anda sədaqət və s. mövzuların çatdırılması nəzərdə tutulurdu. Belə dərslərin aparılmasına ən yaxşı zabitlər və hissələrin mollaları cəlb edilirdilər.
Qoşunların şəxsi heyətinin milli tarixi köklərə bağlanması və onların mənəvi saflaşması baxımından Novruz bayramlarının ümumordu miqyasında qarşılanmasının və keçirilməsinin təşkilinə diqqəti cəlb edirdi. Öz mövcudluğu dövründə Azərbaycan Ordusu iki dəfə Novruz bayramını qarşılamış və hər ikisini də təntənəli şəkildə keçirmişdi. Novruz bayramının qeyd edilməsi əsl bayram əhval-ruhiyyəsində həyata keçirilirdi. Hər iki bayram da qoşunların rəsmi keçidi ilə şəxsi heyətin yadında qalmışdı.
1919-cu ilin Novruz bayramı ərəfəsində hərbi nazirin imzaladığı əmrə əsasən şəxsi heyət üç gün təlimdən azad edildi. Bu əmrə əsasən bütün hissələrdə bayram süfrəsi açıldı və qoşunlara bayram yeməyi verildi.
Hərbi Nazirliyin bərpasının ilk günlərindən hərbi qulluqçuların geyim formasının da milliləşdirilməsi və onun Azərbaycan Ordusuna uyğunlaşdırılması üçün də zəruri işlərin görülməsinə başlandı və bunun üçün xüsusi komissiya yaradıldı. Komissiyanın işinə hərbi nazirin müavini, general-leytenant Ə.Şıxlinski sədrlik edirdi. Komissiyanın hazırladığı geyim layihəsi 1919-cu il yanvarın 1-də hərbi nazirin əmri ilə rəsmi şəkildə təsdiq edildi. Ancaq buna qədər Hərbi Nazirlik fəaliyyətə başlayarkən nazirin əmri ilə geyim formasında qismən dəyişiklik edilmişdi. Həmin dəyişiklik əsasən baş geyiminə aid idi. Nazir tələb edirdi ki, yeni geyim layihələri hazırlanana kimi furajkalar baş geyimi kimi istifadədən birdəfəlik götürülsün və papaqla əvəz edilsin. Furajkaların papaqla əvəz edilməsi üçün nazir bir ay vaxt ayırmışdı.
Azərbaycan Ordusunda tətbiq edilən yeni geyim formasının maraqlı elementlərindən biri poqonlar idi. Həm hərbi qulluqçular, həm də orduda qulluq edən məmurlar poqon gəzdirirdilər və həmin poqonların üzərində ərəb əlifbası ilə “Azərbaycan” sözü yazılmalı idi.
Yeni dəyərlər üzərində qurulan ordunun yeni milli kadrlarının hazırlanması da Hərbi Nazirliyin rəhbərliyinin qarşısında dayanan mühüm vəzifələrdən biri idi. Bu vəzifənin həllinə nail olmaq üçün hələ türk qoşunlarının Azərbaycanda olduğu vaxt Gəncədə fəaliyyətə başlamış hərbi məktəbin fəaliyyəti yenidən quruldu və onun statusu artaraq praporşiklər məktəbinə çevrildi. Məktəbdə təlim-tərbiyə prosesi də yeni statusa uyğun olaraq yenidən quruldu. Bu statusun mahiyyəti ondan ibarət idi ki, əgər əvvəlcə məktəbi bitirənlər ilkin zabit rütbəsini yalnız hissələrdə bir neçə ay xidmət etdikdən və zabitliyə layiq olduqlarını sübut etdikdən sonra alırdılarsa, praporşiklər məktəbini bitirənlər dərhal ilkin zabit rütbəsi olan praporşik rütbəsinə layiq görülürdülər. Bu ilin sonunda isə praporşiklər məktəbinin bazasında Hərbiyyə məktəbi açıldı. Bundan başqa, Azərbaycan Ordusuna milli hərbi kadrlar hazırlayan İstehkam məktəbi və hərbi dəmiryolçular məktəbi və hərbi feldşer məktəbi də açılmışdı.
Yaradıldığı ilk gündən Hərbi Nazirliyin qarşısında dayanan mühüm vəzifələrdən biri də xidmətə çağırış və səfərbərlik işinin təşkili məsələsi idi. Bu məsələnin həllinin başlıca çətinliyi ondan irəli gəlirdi ki, türk qoşunları Azərbaycanda olarkən ciddi ədalətsizliklərə yol verilməsi əhalidə əsgəri xidmətə qarşı böyük bir etimadsızlıq, təşviş və qorxu hissləri yaratmışdı. Digər tərəfdən də əvvəllər xidmətə cəlb olunanlara qarşı fiziki cəzaların tətbiq edilməsi, onların şəxsiyyətlərinin təhqir olunması, ən ali yaşayış normalarına malik olmamaları fərariliyin kütləvi şəkil almasına zəmin yaradırdı. Çağırış və səfərbərliyin təşkili yeni nazirliyin rəhbərliyi üçün nə qədər aktual idisə, fərariliyin qarşısının alınması və bunun üçün səmərəli tədbirlər sisteminin tətbiq edilməsi də o qədər vacib idi.
Azərbaycan korpusunun yaradılması
1917-ci ilin aprel ayında Bakıda keçirilən Qafqaz müsəlmanlarının qurultayında xüsusi hərbi hissələrin yaradılması ilə məşğul olan büronun təsis edilməsi haqqında qərar qəbul edildi. Müsavat Partiyasının 1917-ci ilin oktyabr ayının 26-da keçirilən birinci qurultayında milli ordu yaradılması məsələsi tələb edilirdi. Həmin ilin noyabr ayının 5 də Gəncədə keçirilən Qafqaz müsəlman hərbi qurultayı şəhərə gələn tatar atlı batalyonu bazasında Azərbaycan korpusunun yaradılmasını tövsiyə etdi. Ölkədə yaranmış gərgin vəziyyətlə əlaqədar olaraq nəzərdə tutulan tədbirlər çox çətinliklə və ləng həyata keçirilirdi.
Qafqaz İslam Ordusu
Nuru Paşa
Gərgin vəziyyət Azərbaycan Demokratik Respublikası hökumətini ciddi tədbirlər görmək məcburiyyəti qarşısında qoydu. Gəncəyə qarşı yarıdan çoxu ermənilərdən ibarət olan Qafqaz qızıl ordusu tərəfindən gözlənilən təhlükənin qarşısını almaq üçün hökumət qərbi Azərbaycanda hərbi vəziyyət elan etdi.
Azərbaycan Demokratik Respublikası hökumətinin dəvəti ilə 1918-ci ilin may ayının sonunda Nuru paşa 300 nəfərlik təlimatçı qrupu ilə Azərbaycana – Gəncəyə gəldi. Bu vaxt çox saylı bolşevik və daşnak qoşunları Gəncə istiqamətidə hücuma başladılar. Məqsəd Azərbaycan Demokratik Respublikasının milli ordusunu məhv etmək və bütün Azərbaycan ərazisini işğal etməkdən ibarət idi. Vəziyyətin çıxılmaz olduğunu görən təcrübəli hərbçi Nuru paşa üçüncü ordunun komandanı Vəhib paşaya məktub yazıb, tə’cili hərbi yardım istədi. Hərbi yardımı rəsmləşdirmək məqsədilə 1918-ci ilin iyun ayının dördündə Batumda Azərbaycanla Türkiyə arasında bağlanan müqaviləyə əsasən türk qoşunları Gəncəyə göndərildi. İlk olaraq beşinci Qafqaz diviziyasına daxil olan doqquzuncu və ikinci suvari alay Azərbaycana yola düşdü, alaylar iyun ayının 15-də Gəncəyə çatdılar.
Beləliklə, beş minlik əlahiddə Azərbaycan hərbi korpusu, beşinci, doqquzuncu və on beşinci çanaq qala alayları bazasında Qafqaz islam ordusu yaradıldı, onun komandanı Nuru paşa tə’yin edildi.
Bu vaxt S.Şaumyanın rəhbərliyi ilə bolşevik-daşnak qüvvələri Bakı—Şamaxı—Göyçay istiqamətində hərəkət edir, Qaraməryəmi tutaraq Ucara doğru irəliləyirdilər. Təhlükənin qarşısını almaq üçün Nuru paşa Gəncədəki erməniləri tərksilah etdi və qoşunu Göyçay istiqamətinə göndərdi. Onuncu alayı hazırsız döyüşə qoşan Osman bəyin uğursuzluğunu öyrənən Nuru paşa general Ə.Şıxlinski ilə birlikdə iyun ayının 18-də Müsüslüyə, sonra isə Göyçaya gəldi, real vəziyyəti təhlil etdi, milli ordu hissələrini və yerli könüllüləri döyüşə hazırladı.
Əməliyyatlar
Bakı döyüşü
Görülən tədbirlərin nəticəsində iyun ayının 27–30-da başlanan döyüşlərdə bolşevik-daşnak qüvvələri darmadağın edildi və Qafqaz islam ordusu Bakıya tərəf hərəkətə başladı. Qafqaz islam ordusu 1918-ci ilin sentyabr ayının 15-də Bakı şəhərini tutdu və Azərbaycan Demokratik Respublikası hökumətinin paytaxta köçməsi üçün şərait yaratdı. Qafqaz islam ordusu Bakını daşnaklardan, eserlərdən və ingilislərdən təmizlədi, şəhəri Azərbaycan Demokratik Respublikasının rəsmi paytaxtına çevirdi, Azərbaycanı təhlükədən xilas etdi, bütün ölkəyə nəzarəti hökumətin sərəncamına verdi.
Bakının azad edilməsi ilə əlaqədar olaraq Türkiyənin hərbi naziri Ənvər paşanın (o, Nuru paşanın böyük qardaşı idi) Xəlil paşa və Nuru paşaya göndərdiyi teleqramada deyilirdi:
"Böyük Turan imperatorluğunun Xəzər kənarındakı zəngin bir qonaq yeri olan Bakı şəhərinin zəbti xəbərini böyük bir sevinc və məmnunluğla qarşıladım. Türk və islam tarixi sizin bu xidmətinizi unutmayacaqdır. Qazilərimizin gözündən öpər, şəhidlərimizə fatihələr ithaf edirəm".
Bakının azad edilməsi uğrunda müxtəlif düşmən qüvvələrin birləşmiş qoşun hissələri ilə vuruşlarda min nəfər türk əsgərləri və zabiti, beş min yerli əhali həlak oldu.
Bakıda hakimiyyət Azərbaycan Demokratik Respublikasına verilsə də Qarabağda daşnak erməni təhlükəsi davam etməkdə idi. Bu bölgədə xalq hakimətinin mövqeini möhkəmləndirmək üçün Qafqaz İslam Ordusunun hissələri Qarabağa göndərildi. Orduya yerində rəhbərlik etmək üçün Nuru paşa Ağdama gəldi, vəziyyəti öyrəndi və böyük güclə hücuma keçib Şuşaya daxil oldu, şəhərdə Azərbaycanın bayrağını qaldırdı, müdafiə mövqelərini möhkəmləndirdi. Lakin o, Türkiyənin birinci dünya müharibəsində məğlubiyyəti və Bakıya ingilis qanunlarının daxil olması ilə əlaqədar olaraq 1918-ci ilin noyabr ayının 17-də başladığı əməliyyatları yarımçıq qoyub Türkiyəyə qayıtdı.
Nuru paşanı təqib edən ingilislər İstanbulda hərbi nəzarət polisi tərəfindən onu həbs edib edam etmək üçün Batuma briqada göndərirlər. Lakin Nuru paşanın müdafiə etdiyi azərbaycanlılar onu xilas edir, sağ salamat vətənə yola salırlar.
Ordu quruculuğu proqramı
1918-ci ilinin 28 mayında qəbul edilmiş Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin istiqlal bəyannaməsində qeyd edilirdi ki, Azərbaycan özünü xarici müdaxilələrdən müdafiə etmək, daxili düşmən qüvvələri zərərsizləşdirmək üçün nizami orduya malik olmalı, özünün silahlı qüvvələrini yaratmalıdır. Çünki müstəqil ordusu olmayan dövlətin milli dövlətçiliyi həmişə yadellilərin təhlükəsi altında yaşamağa məhkumdur. Bu zərurətlə bağlı 1918-ci ilin may ayının 28-də yaradılan ilk kabinədə Azərbaycan hökumətinin müdafiə naziri vəzifəsinə general Xosrov bəy Sultanov təyin edildi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ordu quruculuğu haqqında tədbirlər planına müvafiq olaraq 1919-cu il noyabr ayının 1-nə qədər ordunun ən mühüm struktur bölmələri və hissələri yaradılıb başa çatdırılmalı idi. Bu müddət ərzində üç polkdan ibarət iki piyada diviziyası, artilleriya diviziyası, xüsusi hissələrin daxil olduğu teleqraf, atlı, pulemyotçu dəstələri, tərkibində üç polk olan süvari diviziyası, hava dəstəsi, dəmir yol batolyonu təşkil edilməli idi.
Ordu quruculuğu proqramının həyata keçirilməsində Azərbaycan Demokratik Respublikasının hökuməti bir sıra çətinliklərlə üz-üzə gəlirdi. Çar Rusiyasının hərbi siyasətində bir çox xalqlarla bərabər azərbaycanlılara qarşı qərəzli münasibət mövcud idi. Azərbaycanlılar bə’zi istisnalar nəzərə alınmasa əsasən hərbi məktəblərə qəbul edilmir, ordu sıralarına çağrılmır, yalnız hərbi vergi verirdilər. Elə bu səbəbdən Azərbaycanda böyük hərbi hissələr və kifayət qədər hərbi silah yox idi. O vaxt yalnız Qafqaz atlı diviziyasının tərkibinə daxil olan azərbaycanlı atlı polku var idi.
Türk ordusu Azərbaycanı tərk etdikdən sonra ölkədə çox ağır vəziyyət yarandı, xarici təzyiqlər artdı, hərbi müdaxilə təhlükəsi çoxaldı. Ağır vəziyyət barədə Məhəmməd Əmin Rəsulzadə deyirdi: Türk ordusu çəkildi, Azərbaycanın hərbi hissələri isə yox idi, müxtəlif yerlərə səpələnmiş 1500 Azərbaycan əsgəri var idi. Göründüyü kimi vəziyyət çox ağır, vaxt isə yox idi. Çıxış yolu ordu quruculuğu sahəsində təcili tədbirlər görməkdə idi.
Başlanan ordu quruculuğu və müdafiə tədbirləri Nuru paşa və Türk hərbi hissələri Azərbaycanı tərk etdikdən sonra böyük vüsət aldı, yeni hazırlıq işləri görüldü, planlar hazırlandı. Məşhur hərbçi, rus ordusu tərkibində döyüşlərdə böyük şücaət qazanmış general Əliağa Şıxlinski ordu quruculuğunu sürətləndirmək məqsədi ili hərbi planlarla çıxış etdi, strateji təkliflər hazırladı. Plana görə 1919-cu ildə 25 minlik, 1920-ci ildə isə 40 minlik mütəşəkkil, müasir silahla təmin edilmiş milli ordu yaradılmalı, ən vacib bölgələrdə yerləşdirilməli idi.
Vacib məsələlərdən biri hərbi nazirliyin yaradılmasından ibarət idi. Hərbi nazir vəzifəsi rəsmi tə’sis edilməsə də bu vəzifəni 1918-ci ilin may ayının 28-dən iyun ayının 11-nə qədər Xosrov bəy Sultanov icra etmişdir. Oktyabrın 6-dan dekabrın 26-dək hərbi işlər üzrə müvəkkil İ.Ziyadxanov olmuşdur. Nazirlər kabineti oktyabr ayının 23-də hərbi nazirliyin yaradılması haqqında qərar qəbul etdi. Bu qərar noyabr ayının 7-də rəsmiləşdirildi və hərbi nazir vəzifəsi Fətəli xan Xoyskiyə həvalə edildi. 1918-ci ilin dekabr ayının 26-da rus ordusunda xidmət etmiş rus arteleriya general-leytenantı Səməd bəy Mehmandarov hərbi nazir , həmin ayın 29-da rus general-leytenantı Əliağa Şixlinski onun müavini, tə’yin edildi. General-leytenant Suleyman Sulkeviç baş qərargah rəisi tə’yin edildi.
1918-ci ilin dekabr ayının 13-də Gəncədən göndərdiyi məlumatda milli Azərbaycan körpüsünün komandanı general Əliağa Şixlinski bildirirdi ki, o, yeni Azərbaycan ordusunun layihəsini hazırlamışdır. Layihədə general ordunun quruluşunu, strukturunu, tərkibini müəyyən edən sxem hazırlamışdı. Peşəkar hərbçi, hərbi nazir vəzifəsinə böyük təcrübəyə və təhsilə malik olan zabitin tə’yin edilməsini, korpuslar əvəzinə ən’ənəvi diviziyaların yaradılmasını tövsiyə edirdi.
Səməd bəy Mehmandarov yaxşı bilirdi ki, bolşeviklərin təbliğatı nəticəsində orduda vəziyyət yaxşı deyil, ərzaq çatışmır, səfərbərlik planı yerinə yetirilmir. Bütün bunları nəzərə alan nazir elə həmin gün xalqa müraciət etdi və bildirdi ki, ölkəmizin bütün vətəndaşları — istər kasıb, istər dövlətli, eyni şəkildə hərbi qulluqu çəkməli və kimsə dövlətliləri hərbi qulluqdan azad etsə ağır cəzalanacaqlar. Generalın əqidəsinə və hazırladığı plana görə müstəqil Azərbaycanın milli təhlükəsizlik, ərazi birliyini və dövlət sərhədlərini müdafiə etmək üçün bütün vətəndaşlar əsgərlik çəkməli, torpaqlarımızı qorumalı vətəndaşlıq nümunəsi göstərməlidirlər.
1918-ci ilin iyul ayının 6-da Azərbaycan Demokratik Respublikası hökumətinin pullu hərbi mükəlləfiyyət haqqında sərəncamına müvafiq olaraq sıravilərə 50 rubl, yefreytorlara 60 rubl, kiçik unter zabitə 70 rubl, unter zabitə 90 rubl, feldfebelə 120 rubl maaş müəyyən edildi.
1918-ci ilin iyul ayının 11-də milli orduya çağırış haqqında əmr verildi və 1894–1899-cu illərdə anadan olmuş 24–29 yaşlı oğlanlar səfərbər edildi. Maliyyə çətinliklərinə baxmayaraq milli zabitlər hazırlamaq məqsədilə Gəncədə hərbi məktəb yaradıldı. Görülən tədbirlər nəticəsində az vaxt ərzində 40 minə yaxın əsgəri olan milli ordu yaradıcılığına başlandı. O vaxt Orduda 24 min süngü, 6 min piyada, suvari, topçu və sairə qoşun növlərindən ibarət olan və ən müasir silahla silahlanan canlı qüvvə, Xəzər dənizində kiçik bir donanama var idi. Orduda hərbi intizamı möhkəmləndirmək məqsədilə hərbi nazirliyin yanında divani hərbi, yə’ni hərbi məhkəmə fəaliyyət göstərirdi.
Azərbaycan Demokratik Respublikasının hərbi quruculuq siyasətində, milliliyə, ana dilinə xüsusi əhəmiyyət verilirdi. Hərbi nazir Səməd bəy Mehmandarovun əmrində göstərilirdi ki, orduda danışıq və dəftərxana dili ana dili olmalıdır. Əmrdə deyilirdi ki, "Sırada eləcə də sıradan kənarda olarkən əsgərlərin azərbaycanca salamlaşması — bir sözə "salam", cavabı isə "əleyküm salam" olmasını bütün zabitlərə əmr edirəm. Təltif zamanı əsgərə deyilməlidir: "mərhaba", əsgər cavab verməlidir "çox sağ ol". Zabitlərin çoxu rus dilli olduğu üçün əsgərlərin əmrləri çətin başa düşdüyünü nəzərə alaraq danışığın azərbaycan dilində olması zəruri idi.
Dövlətçiliyin təhlükəsizliyini qorumaq üçün, hökumət ordu quruculuğuna mümkün olan qədər vəsait ayırırdı. 1919-cu ilin dövlət büdcəsində toplanan 1600 446 952 rubldan müdafiə xərcləri üçün 399452 242 rubl ayrılmışdı ki, bu da ümumi büdcənin 27,7 faizinin təşkil edirdi.
15 yanvar 1919-cu ildə müvafiq idarə və şö’bələri birləşdirən nazirliyin geniş səlahiyyətli baş qərargahı yaradıldı və general Süleyman bəy Sulkeviç onun rəisi təyin edildi. Qərargahın yanında xüsusi mətbəə, hərbi məhkəmə və hərbi prokuror nəzarəti, hərbi nazirin yanında hərbi şura tə’sis edildi. Gözlənilən təhlükələri nəzərə alaraq 1919-cu ilin iyun ayında dövlət müdafiə komitəsi yaradıldı.
Ordu quruculuğu proqramını həyata keçirmək və güclü ordu yaratmaq məqsədilə Azərbaycan Demokratik Respublikasının parlamenti 9 qanunvericilik aktını müzakirə etmiş, hərbi nazirliyi kifayət qədər vəsaitlə tə’min etmək üçün müvafiq qərarlar qəbul etmişdi. Bu xüsusi diqqət onunla əlaqədar indiki ölkədə hərbi baza zəif idi, hərbi proqramla 1919-cu ildə 25 minlik, 1920-ci ildə 40 minlik ordu yaradılmalı idi.
Ordunu milli zabit kadrları ilə tə’min etmək üçün həbi təhsil müəssisələrinin yaradılması zəruri idi. Bu məqsədlə 1918-ci ilin iyun ayında Gəncədə hərbi məktəb yaradıldı və bu təhsil müəssisəsi 1919-cu ilin noyabr ayında hərbi uçilişiyə çevrildi. Uçilişinin üç şö’bəsində — ümumi, topçuluq və mühəndislik şö’bələrində 250 dinləyici oxuyurdu.
1919-cu ilin sonunda, 1920-ci ilin əvvəlində kovalyer, topçuluq və snayper uçilişləri yaradıldı. Bu tədris müəssisələrində dərs demək üçün mütəxəssislər də’vət edildi. 1918–1920-ci illərdə türk və rus zabitlərinin köməkliyi ilə piyada və atlı polklar, artilleriya briqadası, diviziyası yaradıldı. 1919-cu ilin sonunda milli ordunun tərkibində 2 piyada diviziyası, bir kavaleriya diviziyası var idi. Birinci piyada diviziyasına birinci Cavanşir, ikinci Zaqatala və üçüncü Gəncə polkları daxil idi. İkinci piyada diviziyasına dördüncü Quba, beşinci Bakı və altıncı Göyçay polkları daxil idi. Şirvan polku bazasında üçüncü piyada diviziyasının yaradılması başlandı. Birinci Tatar, ikinci Qarabağ və üçüncü Şəki atlı polkları bazasında kavaleriya diviziyası yaradıldı.
Cənubda təhlükəsizliyi qorumaq üçün Lənkəranda ehtiyat batalyonu və "yardım alayı" — Milis polku yaradıldı. Azərbaycan Demokratik Respublikasının Parlamentini mühafizə etmək məqsədilə xüsusi bölmə, respublikanın ərazisində asayişi qorumaq üçün mobil dəstələr təsis edildi. Ordunun tərkibinə iki artilleriya briqadası, bir yüngül artilleriya diviziyası, üç bronlu poezd, beş aeroplan, bir neçə hidroaeroplan, altı ağır və yüngül bronlu avtomobil daxil idi. İngilislər köçüb getdikdən sonra, hərbi nazirlik hərbi liman yaratdı, Xəzər hərbi donanmanı yenidən qurdu, "Qars" və "Ərdahan" adlı gəmiləri, "Astrabad", "Araz" və "Nargin" adlı lodkaları, onun sərəncamına verdi. Azərbaycan Demokratik Respublikası hökuməti ordunun müvafiq silah növləri və hərbi sursatla təmin edilməsi üçün daim axtarışlar aparır və ciddi tədbirlər həyata keçirirdi. Bu sahədə Azərbaycan parlamentinin 27 iyun 1919-cu ildə təsdiq etdiyi "Azərbaycan—Gürcüstan hərbi müdafiə paktı" böyük rol oynamışdır. Bu müqaviləyə müvafiq olaraq Azərbaycan Tiflisdən 12 yüngül, 12 dağ topu, 24 "Maksim" tipli plemyot, 3 min tüfəng, çoxlu hərbi sursat aldı. Silah sursat almaq üçün İtaliya hərbi nazirliyi ilə danışıqlar başlandı.
Ağqvardiyaçıların Şimali Qafqazda məğlub edilməsindən sonra cənuba qaçan denikinçilər 1920-ci ilin mart ayında Azərbaycan ordusuna 20 top, 100 pulyemyot, 9 təyyarə, 15 min tüfəng, 10 milyon patron verdilər.
Azərbaycan ordusunu silah sursatla təmin etmək məqsədilə hökumət 1920-ci ilin yanvar ayında hərbi sənaye kompleksinin yaradılması haqqında qanun layihəsini, Gəncədə tikiləcək hərbi zavodunun smetasını və ştatını hazırlamışdı. 1920-ci ilin fevral ayının 23-də parlament hərbi zavodun tikilməsi və onun üçün 670 milyon vəsaitin ayrılması haqqında qanun qəbul etdi. Nəzərdə tutulmuş proqramın həyata keçirilməsi üçün Azərbaycan Demokratik Respublikası hökuməti Antantanın Ali şurasına memorandum göndərmiş və hərbi zavodun müasir texnologiya ilə tə’min edilməsini xahiş etmişdi.
Azərbaycan Demokratik Respublikasının Məhəmməd Əmin Rəsulzadə təcrübədən bilirdi ki, ordu dövlətin dayağıdır, onun ərazi birliyinin tə’minatçısıdır. Tarixi təcrübədən aydındır ki, bir ölkəni zəiflətmək, sarsıtmaq və məhv etmək üçün hər şeydən əvvəl onun ordusunu dağıdırlar. Belə məqamda orduda təfriqə salmaq, zabitlərin əqidəsini yad hissələrlə zəhərləmək və onun əli ilə dövlət çevrilişi təşkil etmək təcrübəsi çoxdur. Bu təhlükəni aradan qaldırmaq üçün Azərbaycan Demokratik Respublikası hökuməti şəxsi heyətin siyasətləşməsinə, siyasətlə məşğul olmasına yol verə bilməzdi. Hərbi nazirin əmrində deyilirdi ki, zabitlər və əsgərlər dünyada baş verən hadisələri bilməli və onları təmsil etdikləri dövlətlərin mənafeyi baxımından qiymətləndirilməlidirlər. Odur ki, zabitlər və əsgərlər hər hansı bir siyasi partiyanın üzvü ola bilməz, hərbçi üçün əzəli partiya onun dövlətçiliyidir. Azərbaycan Demokratik Respublikasının hökuməti partiyasız, siyasətsiz ordunun yaradılmasını məqsədə müvafiq sayırdı. Çünki zabit bir partiyanın üzvü olsa, əsgərlər başqa partiyanın üzvü ola bilərlər, beləliklə də orduda xaos, qarşıdurma yarana bilər.
Azərbaycan Demokratik Respublikasının ordu qruculuğu siyasətində milli hiss, milli birlik, milli iftixar, vətənə, torpağa bağlılıq duyumu əsas prinsiplərdən biri idi. Hər bir zabit və əsgər özünün tarixini, keçmişini, kökünü, soyunu bilməli, onlara qırılmaz köklərlə bağlı olmalıdır. Əsgər və zabit hər şeydən əvvəl vətəndaş, vətənpərvər olmalı, vətənini, dilini, millətini sevməlidir, onların qeyrətini çəkməlidir. Bu milli xüsusiyyətləri nəzərə alan Səməd bəy Mehmandarov əsgər və zabitlərin, xalqımızın tarixini, qəhrəmanlıq ən’ənələrini əks etdirən kitablarla tə’min edilməsinə xüsusi fikir verir, bu kitabları oxumaq üçün onlara şərait yaradırdı. Səməd bəy Mehmandarov yazırdı: "Ziyalılarımızın ən mühüm vəzifələrindən biri xalqı və əsgərləri öz tarixi ilə tanış etməkdir. Bu, şübhəsiz ki, xalqın milli hisslərini və türk irqinə məxsusluğu ilə iftixarını artıracaqdır". Bu ideya da dövlətin daxili siyasətini əhatə etdiyi bir mətləbin təzahürü idi: "Xalqla ordu yekdildir". Ardıcıl görülən tədbirlər şəxsi heyətin mənəvi-psixoloji hazırlığını yüksəldir, vətənpərvərlik tərbiyəsini möhkəmləndirir, döyüş qabiliyyətini və mübarizilik əzmini gücləndirirdi.
Səməd bəy separatistlərə, ölkəni parçalamağa səy göstərənlərə xatıladırdı ki, Azərbaycanın güclü, nizamlı ordusu vardır, bu ordu cinayətkarlara dövlət əleyhinə fəaliyyət göstərənlərə imkan verməyəcəkdir. Lakin real vəziyyətdən xəbərdar olan bəzi düşmən qüvvələr Azərbaycan Demokratik Respublikasının gənc ordusunun döyüş hazırlığının aşağı səviyyədə olduğunu zənn edərək ona qarşı təxribat əməliyyatları həyata keçirməyə sə’y göstərirdilər. Elə bu təsəvvürlə erməni daşnaqları Dağlıq Qarabağı Azərbaycandan qoparmaq məqsədilə 1920-ci ilin mart ayının 22-də Əsgəran keçidini bağladılar və Qarabağın dağlıq hissəsini blokadaya aldılar. Bu təhlükəli vəziyyəti aradan götürmək və daşnaklara dərs vermək üçün Azərbaycan Demokratik Respublikası hökuməti operativ və çox ciddi tədbirlər gördü. Hərbi nazir Səməd bəy Mehmandarovun əmri ilə general Həbib bəy Səlimovun komandanlığı altında Əsgəran ətrafına güclü hərbi qüvvə göndərildi və başlanan döyüşdə düşmən darmadağın edildi, erməni hərbi dəstələrinin başçısı Dəli Qazar öldürüldü, erməni yaraqlılarının qərargahı Keşişkənd dağıdıldı, daşnak qiyamı yatırdıldı milli ordu özünün döyüş qabiliyyətini nümayiş etdirdi.
Azərbaycan Demokratik Respublikasının ordu quruculuğu proqramı, onun acı tarixi dərsləri bu gün müasir Azərbaycanın müdafiə strategiyasının əsas istiqamətlərindən birini təşkil edir. Azərbaycan Demokratik Respublikasının təcrübəsi və günümüzün müasir reallığı təsdiq edir ki, güclü milli ordu ölkəmizin təhlükəsizliyinin, müstəqilliliyinin və ərazi bütövlüyünün qarantıdır.
Hərbi rütbələr
Kornet, Podporuçik, Poruçik, Stabs-rotmistr, Rotmistr, Podpolkovnik, Polkovnik, General.
Mənbə
- Azərbaycan Demokratik Respublikasının milli ordu quruculuğu[ölü keçid]
- Azərbaycan Demokratik Respublikasının dövlətçilik ənənələri 2017-06-01 at the Wayback Machine
- Azərbaycan Respublikasının Dövlət Müstəqilliyi haqqında Konstitusiya Aktı 2011-12-20 at the Wayback Machine
İstinadlar
- "Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ordusu". Milliyyət Araşdırmalar Mərkəzi. 15 iyul 2019 tarixində .
- Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə ordu quruculuğu 2019-08-23 at the Wayback Machine. 23.01.2018. AZƏRTAC.
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Bu meqalenin sonunda menbe siyahisi var lakin metndaxili menbeler hec ve ya kifayet qeder istifade edilmediyi ucun bezi melumatlarin menbesi bilinmir Lutfen menbeleri uygun sekilde metnin daxilinde yerlesdirerek meqalenin tekmillesdirilmesine komek edin Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin Milli Ordusu 1918 ci ilde Simali Azerbaycan musteqillik qazandiqdan sonra Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Hokumetinin yaratdigi milli ordu Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Silahli Quvvelerinin teskiline Cumhuriyyetin elan edildiyi gunden baslanmisdi 1918 ci ilden baslayaraq Ermenistan yaranmis gergin veziyyetden istifade ederek ve bolseviklerin desteyi ile zorla Azerbaycanin Zengezur Dagliq Qarabag ve Naxcivan bolgelerini isgal etmek meqsedile onun serhedlerini pozur ve serhedyani rayonlarda herbi toqqusmalar yaradirdi Bele bir seraitde olkenin erazi birliyini musteqilliyini mudafie etmek ucun guclu ordu yaratmaq dovletin birinci dereceli vezifesi idi 1914 cu ilin yayinda Birinci Dunya muharibesi basladi ve dord il davam etdi ve bu da cox pis bir hadiseye cevrilmisdir Xalq Cumhuriyyeti dovrunde ordu quruculuguHele Turkiye herbi quvveleri Azerbaycanda olarken baslamis ordu quruculugunu yeniden canlandirmaq ve onu daha semereli aparmaq ucun 1918 ci il oktyabrin 23 de respublika hokumetinin iclasinda Herbi Nazirliyin yaradilmasi qerara alindi Nazirler Surasi terefinden bele bir qerar 1918 ci il noyabrin 1 de imzalandi Yeni seraitde Azerbaycanin erazi butovluyunun qorunmasi tamamile Herbi Nazirliyin uzerine dusmeli idi Bu struktur hokumetin qarsisinda dayanan tarixi vezifelerin hellinde cox muhum rol oynadigindan ona rehberliyi ilk vaxtlar Nazirler Surasinin sedri Feteli Xan Xoyski oz uzerine goturdu Tam artilleriya generali Semed bey Mehmandarov nazir muavini teyin edildi ve nazirliyin formalasdirilmasi ona tapsirildi Cemiyyet quruculugunun butun sahelerinde oldugu kimi ordu quruculugunun da ozunemexsus obyektiv qanunauygunluqlari vardir ve bu qanunauygunluqlara riayet edilmemesi ordunun formalasdirilmasinda ciddi cetinlik yarada biler Butun dovrlerde butun ordular ucun umumi olan qanunauygunluqlar eyni zamanda milli enenelerden xalqin menevi potensialindan olkenin iqtisadi siyasi demoqrafik imkanlarindan cografi veziyyetinden ve s ireli gelen xususiyyetleri de ehate edir Ordu quruculugu ucun umumi cehetler coxluq teskil etse de her bir olkede bu prosesin hemin olkeye xas olan xarakterik xususiyyetleri de vardir Azerbaycan Xalq Ordusunun qisa vaxt erzinde formalasdirilmasinin esas sebeblerinden biri de bu idi ki hemin prosese rehberlik eden sexsler umumi nezeri deyerler ve elde olan tecrube ile ordu quruculugunun Azerbaycan seraitinden ireli gelen xususiyyetlerini cox incelikle ve uzvi sekilde birlesdire bilmisdi Herbi Nazirlik berpa edildikden sonra bu istiqametde mueyyen cetinlikler de movcud idi Bir terefden turk qosunlari Azerbaycani yenice terk edirdiler Cumhuriyyet ordusu quruculugunun ilkin merhelesi turk herbcilerinin rehberliyi altinda aparildigindan ordu daxilinde onlarin dest xeti qalmaqda idi Diger terefden Cumhuriyyet ordusunda xidmet eden yuksek rutbeli zabitlerin demek olar ki hamisi xidmeti car ordusu siralarinda kecmisdiler ve rus ordusunun eneneleri ruhunda terbiye olunmusdular Cumhuriyyet ordusunun milli deyerler uzerinde formalasdirilmasi ucun ilk novbede bu tesirlerin Azerbaycan seraitine uygun gelmeyen terefleri aradan qaldirilmali idi Hemin problem Herbi Nazirliyin movcud oldugu texminen ilyarim erzinde ardicil olaraq hell edildi Ordu quruculuguna turk ve rus tecrubesinin guclu tesire malik olmasina baxmayaraq Azerbaycanda milli zemine soykenen bir ordu formalasdirildi ve proseslerin sonraki inkisafi da qonsu dovletlerin ordu quruculugu tecrubesinin kor korane tekrarlanmamasinin dogrulugunu tesdiqledi 1918 1920 ci illerde Azerbaycanda ordu quruculugunun baslica aspektlerinden biri bu fealiyyet sahesinin dovlet quruculugunun merkezinde dayanmasi idi Musteqilliyin qorunmasi ucun duzgun secilmis siyasi strateji xett olkenin mudafie qabiliyyetinin mohkemlendirilmesine real zemin yaratmisdi Herbi quruculuq meseleleri yeni cemiyyet quruculugunun butun saheleri ile six sekilde tenzimlenir butun imkanlarin Azerbaycanin erazi butovluyunun qorunmasina seferber olunmasi ucun texiresalinmaz ve qeti addimlar atilirdi Hem ali qanunvericilik orqani olan olke parlamenti hem de icraedici orqan olan Nazirler Surasi bu istiqametde ohdelerine dusen vezifelere boyuk mesuliyyetle yanasirdilar Olke parlamenti movcud oldugu dovrde herbi quruculugun muxtelif saheleri ile bagli 9 qanun layihesini nezerden kecirmis ve muvafiq qerarlar qebul etmisdi Hemin qerarlarin her biri dovletin mudafie gucunun artirilmasi ucun hem cari hem de perspektiv ehemiyyete malik idi ve bu qerarlar icraedici orqanlarin fealiyyetinin istiqametlendirilmesi ucun esas kimi qebul edilmisdi Oz isini olke daxilinde cereyan eden proseslerle six suretde elaqelendiren parlament dovletin musteqilliyinin qorunmasi sahesinde gerginlik yaradan meselelere derhal reaksiya verir ve bunlari muzakire obyektine cevirirdi Herbi Nazirliyin berpa edilmesinden sonra ilk novbede perakende olan hisseleri mohkemlendirmek onlari vahid rehberlik altina getirmek ucun merkezi herbi idareetme orqanlarinin teskiline diqqet yetirildi Qisa muddet erzinde Herbi Nazirliyin aparati yaradildi Herbi Nazirliyin teskili barede hokumet qerarindan iki hefte sonra noyabrin 15 de ordunun Umumi Qerargahinin Qlavniy stab tesis edilmesi barede S Mehmandarovun muvafiq emri imzalandi Mudros muqavilesinin sertlerine gore muttefiq dovletler adindan Bakiya gelmeli olan ingilis quvveleri komandani general V Tomson hele Azerbaycana qedem qoymamisdan evvel teleb edirdi ki 1918 ci il noyabrin 17 dek turk qosunlari kimi Azerbaycan qosunlari da Bakini terk etsinler Cunki Tomson Baki seherini ister iqtisadi baximdan isterse de herbi siyasi baximdan muhum strateji merkez sayirdi ve ona nezareti tamamile oz elinde saxlamaq isteyirdi O musteqil Azerbaycan hokumetini tanimaq istemediyi kimi onun nezareti altinda olan herbi quvvelere de etibar etmirdi Ona gore 1918 ci il noyabrin 22 de Herbi Nazirlik Genceye kocdu ve oz fealiyyetini burada davam etdirdi Ingilis qosunlarinin komandanligi Herbi Nazirliyin Bakidan kenarda fealiyyet gostermesine etiraz etmirdi Butun hokumet strukturlarinin Bakida yerlesdiyi halda Herbi Nazirliyin Genceye kocurulmesi subhesiz ki bu strukturla hokumet orqanlarinin elaqelerinde ve butunlukle ordunun formalasma prosesinde cetinlikler yaradirdi Bununla bele Herbi Nazirliyin rehberliyinin semereli fealiyyeti ordu quruculugu prosesinde bir ardicilliq yaratdi Bu istiqametde duzgun siyasetin formalasmasi ve onun yerine yetirilmesi ucun yuksek teskilatciliq islerinin heyata kecirilmesi qisa zaman erzinde oz neticesini verdi Hemin semereli fealiyyetin neticesi idi ki Cumhuriyyet ordusunun esas quvveleri de mehz Herbi Nazirliyin Gencedeki fealiyyeti zamani teskil edilmisdi Herbi Nazirlik yaradilana kimi movcud olan hisse ve birlesmeler baslica olaraq Gencede ve Qarabagda yerlesdirilmisdi Bu da tarixi seraitle ve qosun hisselerinin icra etdikleri vezifelerle bagli idi Herbi Nazirlik Gencede yerlesenden derhal sonra 1918 ci il noyabrin 27 den dekabrin 3 dek ordu rehberliyi Gence ve Agdam etrafinda yerlesen herbi hisselere sefer etdi ve oradaki veziyyetle sexsen tanis oldu Herbi nazir hele turk qosunlari Azerbaycanda olarken teskil edilmis bu hisselerde cox ciddi noqsanlarla rastlasdi ve bu noqsanlari umumilesdirerek xususi emr imzaladi ve hisse komandirlerinden bele noqsanlarin aradan qaldirilmasini teleb etdi Her seyden evvel hisse ve bolme komandirleri qarsisinda vezife qoyuldu ki musteqil Azerbaycan Ordusunda xidmet eden butun sexslerin derhal Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetine sedaqet andi icmesi teskil olunsun 1918 ci ilin sonu 1919 cu ilin evvellerinde Herbi Nazirliyin rehberliyinde ve strukturunda qismen deyisiklik edildi ki bu da ordunun formalasmasi prosesine musbet tesir gosterdi Nazirler Surasinin 1918 ci il 25 dekabr tarixli qerari ile tam artilleriya generali Semed bey Mehmandarov herbi nazir teyin edildi Hokumetin 1918 ci il 29 dekabr tarixli qerari ile general leytenant E Sixlinski herbi nazirin muavini teyin edildi Bu qerar da Azerbaycan Ordusunun formalasdirilmasi istiqametinde hokumetin qebul etdiyi deyerli qerarlardan biri idi Cunki onlarin tecrubesi ve biliyi orduda quruculuq islerinin semereli xarakter almasina zemin yaratdi Herbi Nazirliyin rehberliyi ordu ve dovlet arasindaki munasibetlerin mahiyyetini kifayet qeder deqiqlikle mueyyenlesdirmis ve butun fealiyyeti boyu ona riayet etmisdi S Mehmandarov emrlerinde defelerle qeyd etmisdi ki ordu hec bir siyasete qarismamali ona tapsirilan vezifelerin icrasi ile mesgul olmalidir Mehz bu telebi rehber tutmagin neticesi idi ki respublika hokumetinin bir nece kabineti teskil edilse de Herbi Nazirliyin rehberliyi deyismez qalmisdi S Mehmandarov ve onun silahdaslarinin prinsipialligi ardicilligi butun kabinetler terefinden yuksek qiymetlendirilmisdi Yeni qurulan hokumetlerin rehberleri Herbi Nazirliyin rehberliyini deyismez olaraq saxlamisdilar Herbi Nazirliyin rehberliyi orduda xidmetin teskilinin huquqi esasda nizamlanmasina xususi diqqet yetirirdi Qisa muddet erzinde Azerbaycan Ordusunun yeni qanunvericilik bazasinin yaradilmasi mumkun olmadigi ucun herbi nazirin 1919 cu ilin evvelinde imzaladigi emrle 1917 ci il yanvarin 1 dek kecmis Rusiya imperiyasinda qebul edilmis herbi qanunvericilik aktlari quvvede saxlanilirdi Buraya herbi nizamnameler doyus telimatlari xidmetin butun sahelerini tenzimleyen senedler seferberlik herbi mehkeme islerinin aparilmasi uzre telimatlar ve s daxil idi Ancaq bu qanunvericilik aktlarinin Azerbaycan musteqilliyi milli orduda xidmetin bu ve ya diger telebleri ile uygun gelmeyen terefleri legv edilir ve nazirin emri ile hemin meqamlar tekmillesdirilir ya da yenisi ile evez edilirdi Meselen nazir hele 1918 ci il dekabrin 27 de 34 sayli emri ile herbi qulluqcular arasinda salamlasmanin Azerbaycan dilinde ve azerbaycanlilar arasindaki salamlasma enenelerine uygun olaraq aparilmasini teleb edirdi Yeni salamlasan sexs salam demeli qarsi teref ise eleykum salam deye cavab vermeli idi Esgeri terifleyerken ve ya ona minnetdarliq bildirerken merheba deyilmeli esger ise cavabinda cox sag ol demeli idi Azerbaycan dili orduda da dovlet dili elan edildi Bununla bagli herbi nazir orduda xidmet eden qeyri azerbaycanli zabitler qarsisinda bele bir teleb qoydu ki bir ay muddetinde hec olmasa komanda sozlerinin azerbaycanca qarsiliqlarini oyrensinler ve esgerlere Azerbaycan dilinde komanda versinler Bir ay muddetinde bu telebi yerine yetire bilmeyen zabitler derhal ordudan xaric edilmeli idiler Azerbaycan dilinin oyrenilmesi ve savadsizligin legvi ucun orduda muvafiq kurslar yaradildi ve hemin kurslarin aparilmasina tecrubeli mutexessisler celb edildi Esgerlerle unsiyyetin Azerbaycan dilinde aparilmasi ve onlara herb isinin Azerbaycan dilinde oyredilmesi subhesiz ki sexsi heyeti xidmete daha yaxindan baglayir onlarin menevi psixoloji veziyyetine musbet tesir gosterirdi Bu meseleye Herbi Nazirliyin rehberliyi xususi diqqet yetirirdi Azerbaycan doyuscusunun menevi dunyasinin yaradilmasinda mensub oldugu xalqin tarixi kecmisinin oyrenilmesine onun qehremanliq numuneleri uzerinde terbiyelendirilmesine boyuk ehemiyyet verilirdi Bu baximdan S Mehmandarov cox qiymetli fikirler ireli surmusdu Hemin fikirlerin mahiyyeti ondan ibaret idi ki Azerbaycanin qehremanliq tarixi hem arasdirilmali hem de xalq kutlelerine o cumleden qosunlarin sexsi heyetine catdirilmalidir S Mehmandarov subhe etmirdi ki azerbaycanlilardan teskil edilmis olan herbi quvveler oz xalqinin qehremanliq tarixini yaxsi bilmeli ondan ibret goturmelidir Herbi nazir bu istiqametde aparilan islerde ifratciliga varmaga milli terbiyenin milletciliyin qizisdirilmasi ile bir seviyyede tutulmasina razi deyildi O milli tarixi kecmisin oyrenilmesinde yalniz saglam hisslerin asilanmasini ve mutereqqi xettin izlenmesini esas vezife sayirdi S Mehmandarov yazirdi Bolsevizme qarsi mubarizenin istiqametlerinden biri xalq icerisinde saglam milli hisslerin yaradilmasidir Azerbaycanin yaranmaqda olan genc ordusu ucun bu xususile lazimdir Yalniz azerbaycanlilardan teskil olunmus herbi quvvelerimiz oz xalqinin umumdunya tarixinin sehifelerine yazmis oldugu ve bizden daha cox Avropa xalqinin xatirlayib danisdiqlari coxlu igidlikleri serefli doyus kecmisini bilmelidirler Bir esrden de artiq davam eden rus agaligindan xilas olmus turk xalqi bilmelidir ki biz hec de hemise esaretde olmamisiq hem de oz irademizi Avropa ve Asiyaya numayis etdirmisik Guman edirem turk tarixinin bilicilerinden kimse xalqimizin muxteser tarixini ve bu gunumuze qeder olan en muhum hadiseleri eks etdiren kutlevi kitabcalarin tertib ve nesr edilmesinin kimese tapsirilmasi faydali olardi Bele kutlevi tarixi nesrler xalq arasinda ve qosunlarda genis yayilmali bunun ucun her bir kend muellimi her bir muselman zabit ondan genis istifade etmelidir Sexsi heyetin menevi durumunun qaldirilmasi meqsedile qosunlarin umumi telim terbiyesi cercivesinde esgerlerle sohbetler aparilmasi onlara Azerbaycanin tarixi herbi anda sedaqet ve s movzularin catdirilmasi nezerde tutulurdu Bele derslerin aparilmasina en yaxsi zabitler ve hisselerin mollalari celb edilirdiler Qosunlarin sexsi heyetinin milli tarixi koklere baglanmasi ve onlarin menevi saflasmasi baximindan Novruz bayramlarinin umumordu miqyasinda qarsilanmasinin ve kecirilmesinin teskiline diqqeti celb edirdi Oz movcudlugu dovrunde Azerbaycan Ordusu iki defe Novruz bayramini qarsilamis ve her ikisini de tenteneli sekilde kecirmisdi Novruz bayraminin qeyd edilmesi esl bayram ehval ruhiyyesinde heyata kecirilirdi Her iki bayram da qosunlarin resmi kecidi ile sexsi heyetin yadinda qalmisdi 1919 cu ilin Novruz bayrami erefesinde herbi nazirin imzaladigi emre esasen sexsi heyet uc gun telimden azad edildi Bu emre esasen butun hisselerde bayram sufresi acildi ve qosunlara bayram yemeyi verildi Herbi Nazirliyin berpasinin ilk gunlerinden herbi qulluqcularin geyim formasinin da millilesdirilmesi ve onun Azerbaycan Ordusuna uygunlasdirilmasi ucun de zeruri islerin gorulmesine baslandi ve bunun ucun xususi komissiya yaradildi Komissiyanin isine herbi nazirin muavini general leytenant E Sixlinski sedrlik edirdi Komissiyanin hazirladigi geyim layihesi 1919 cu il yanvarin 1 de herbi nazirin emri ile resmi sekilde tesdiq edildi Ancaq buna qeder Herbi Nazirlik fealiyyete baslayarken nazirin emri ile geyim formasinda qismen deyisiklik edilmisdi Hemin deyisiklik esasen bas geyimine aid idi Nazir teleb edirdi ki yeni geyim layiheleri hazirlanana kimi furajkalar bas geyimi kimi istifadeden birdefelik goturulsun ve papaqla evez edilsin Furajkalarin papaqla evez edilmesi ucun nazir bir ay vaxt ayirmisdi Azerbaycan Ordusunda tetbiq edilen yeni geyim formasinin maraqli elementlerinden biri poqonlar idi Hem herbi qulluqcular hem de orduda qulluq eden memurlar poqon gezdirirdiler ve hemin poqonlarin uzerinde ereb elifbasi ile Azerbaycan sozu yazilmali idi Yeni deyerler uzerinde qurulan ordunun yeni milli kadrlarinin hazirlanmasi da Herbi Nazirliyin rehberliyinin qarsisinda dayanan muhum vezifelerden biri idi Bu vezifenin helline nail olmaq ucun hele turk qosunlarinin Azerbaycanda oldugu vaxt Gencede fealiyyete baslamis herbi mektebin fealiyyeti yeniden quruldu ve onun statusu artaraq praporsikler mektebine cevrildi Mektebde telim terbiye prosesi de yeni statusa uygun olaraq yeniden quruldu Bu statusun mahiyyeti ondan ibaret idi ki eger evvelce mektebi bitirenler ilkin zabit rutbesini yalniz hisselerde bir nece ay xidmet etdikden ve zabitliye layiq olduqlarini subut etdikden sonra alirdilarsa praporsikler mektebini bitirenler derhal ilkin zabit rutbesi olan praporsik rutbesine layiq gorulurduler Bu ilin sonunda ise praporsikler mektebinin bazasinda Herbiyye mektebi acildi Bundan basqa Azerbaycan Ordusuna milli herbi kadrlar hazirlayan Istehkam mektebi ve herbi demiryolcular mektebi ve herbi feldser mektebi de acilmisdi Yaradildigi ilk gunden Herbi Nazirliyin qarsisinda dayanan muhum vezifelerden biri de xidmete cagiris ve seferberlik isinin teskili meselesi idi Bu meselenin hellinin baslica cetinliyi ondan ireli gelirdi ki turk qosunlari Azerbaycanda olarken ciddi edaletsizliklere yol verilmesi ehalide esgeri xidmete qarsi boyuk bir etimadsizliq tesvis ve qorxu hissleri yaratmisdi Diger terefden de evveller xidmete celb olunanlara qarsi fiziki cezalarin tetbiq edilmesi onlarin sexsiyyetlerinin tehqir olunmasi en ali yasayis normalarina malik olmamalari ferariliyin kutlevi sekil almasina zemin yaradirdi Cagiris ve seferberliyin teskili yeni nazirliyin rehberliyi ucun ne qeder aktual idise ferariliyin qarsisinin alinmasi ve bunun ucun semereli tedbirler sisteminin tetbiq edilmesi de o qeder vacib idi Azerbaycan korpusunun yaradilmasiAzerbaycan Demokratik Respublikasinin milli ordusu 1917 ci ilin aprel ayinda Bakida kecirilen Qafqaz muselmanlarinin qurultayinda xususi herbi hisselerin yaradilmasi ile mesgul olan buronun tesis edilmesi haqqinda qerar qebul edildi Musavat Partiyasinin 1917 ci ilin oktyabr ayinin 26 da kecirilen birinci qurultayinda milli ordu yaradilmasi meselesi teleb edilirdi Hemin ilin noyabr ayinin 5 de Gencede kecirilen Qafqaz muselman herbi qurultayi sehere gelen tatar atli batalyonu bazasinda Azerbaycan korpusunun yaradilmasini tovsiye etdi Olkede yaranmis gergin veziyyetle elaqedar olaraq nezerde tutulan tedbirler cox cetinlikle ve leng heyata kecirilirdi Qafqaz Islam OrdusuEsas meqale Qafqaz Islam OrdusuNuru Pasa Esas meqale Nuru pasaAzerbaycan artilleriyacisi Gergin veziyyet Azerbaycan Demokratik Respublikasi hokumetini ciddi tedbirler gormek mecburiyyeti qarsisinda qoydu Genceye qarsi yaridan coxu ermenilerden ibaret olan Qafqaz qizil ordusu terefinden gozlenilen tehlukenin qarsisini almaq ucun hokumet qerbi Azerbaycanda herbi veziyyet elan etdi Azerbaycan Demokratik Respublikasi hokumetinin deveti ile 1918 ci ilin may ayinin sonunda Nuru pasa 300 neferlik telimatci qrupu ile Azerbaycana Genceye geldi Bu vaxt cox sayli bolsevik ve dasnak qosunlari Gence istiqametide hucuma basladilar Meqsed Azerbaycan Demokratik Respublikasinin milli ordusunu mehv etmek ve butun Azerbaycan erazisini isgal etmekden ibaret idi Veziyyetin cixilmaz oldugunu goren tecrubeli herbci Nuru pasa ucuncu ordunun komandani Vehib pasaya mektub yazib te cili herbi yardim istedi Herbi yardimi resmlesdirmek meqsedile 1918 ci ilin iyun ayinin dordunde Batumda Azerbaycanla Turkiye arasinda baglanan muqavileye esasen turk qosunlari Genceye gonderildi Ilk olaraq besinci Qafqaz diviziyasina daxil olan doqquzuncu ve ikinci suvari alay Azerbaycana yola dusdu alaylar iyun ayinin 15 de Genceye catdilar Belelikle bes minlik elahidde Azerbaycan herbi korpusu besinci doqquzuncu ve on besinci canaq qala alaylari bazasinda Qafqaz islam ordusu yaradildi onun komandani Nuru pasa te yin edildi Bu vaxt S Saumyanin rehberliyi ile bolsevik dasnak quvveleri Baki Samaxi Goycay istiqametinde hereket edir Qarameryemi tutaraq Ucara dogru irelileyirdiler Tehlukenin qarsisini almaq ucun Nuru pasa Gencedeki ermenileri terksilah etdi ve qosunu Goycay istiqametine gonderdi Onuncu alayi hazirsiz doyuse qosan Osman beyin ugursuzlugunu oyrenen Nuru pasa general E Sixlinski ile birlikde iyun ayinin 18 de Mususluye sonra ise Goycaya geldi real veziyyeti tehlil etdi milli ordu hisselerini ve yerli konulluleri doyuse hazirladi EmeliyyatlarBaki doyusu Esas meqale Baki doyusu Gorulen tedbirlerin neticesinde iyun ayinin 27 30 da baslanan doyuslerde bolsevik dasnak quvveleri darmadagin edildi ve Qafqaz islam ordusu Bakiya teref herekete basladi Qafqaz islam ordusu 1918 ci ilin sentyabr ayinin 15 de Baki seherini tutdu ve Azerbaycan Demokratik Respublikasi hokumetinin paytaxta kocmesi ucun serait yaratdi Qafqaz islam ordusu Bakini dasnaklardan eserlerden ve ingilislerden temizledi seheri Azerbaycan Demokratik Respublikasinin resmi paytaxtina cevirdi Azerbaycani tehlukeden xilas etdi butun olkeye nezareti hokumetin serencamina verdi Bakinin azad edilmesi ile elaqedar olaraq Turkiyenin herbi naziri Enver pasanin o Nuru pasanin boyuk qardasi idi Xelil pasa ve Nuru pasaya gonderdiyi teleqramada deyilirdi Boyuk Turan imperatorlugunun Xezer kenarindaki zengin bir qonaq yeri olan Baki seherinin zebti xeberini boyuk bir sevinc ve memnunlugla qarsiladim Turk ve islam tarixi sizin bu xidmetinizi unutmayacaqdir Qazilerimizin gozunden oper sehidlerimize fatiheler ithaf edirem Bakinin azad edilmesi ugrunda muxtelif dusmen quvvelerin birlesmis qosun hisseleri ile vuruslarda min nefer turk esgerleri ve zabiti bes min yerli ehali helak oldu Bakida hakimiyyet Azerbaycan Demokratik Respublikasina verilse de Qarabagda dasnak ermeni tehlukesi davam etmekde idi Bu bolgede xalq hakimetinin movqeini mohkemlendirmek ucun Qafqaz Islam Ordusunun hisseleri Qarabaga gonderildi Orduya yerinde rehberlik etmek ucun Nuru pasa Agdama geldi veziyyeti oyrendi ve boyuk gucle hucuma kecib Susaya daxil oldu seherde Azerbaycanin bayragini qaldirdi mudafie movqelerini mohkemlendirdi Lakin o Turkiyenin birinci dunya muharibesinde meglubiyyeti ve Bakiya ingilis qanunlarinin daxil olmasi ile elaqedar olaraq 1918 ci ilin noyabr ayinin 17 de basladigi emeliyyatlari yarimciq qoyub Turkiyeye qayitdi Nuru pasani teqib eden ingilisler Istanbulda herbi nezaret polisi terefinden onu hebs edib edam etmek ucun Batuma briqada gonderirler Lakin Nuru pasanin mudafie etdiyi azerbaycanlilar onu xilas edir sag salamat vetene yola salirlar Ordu quruculugu proqrami1918 ci ilinin 28 mayinda qebul edilmis Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin istiqlal beyannamesinde qeyd edilirdi ki Azerbaycan ozunu xarici mudaxilelerden mudafie etmek daxili dusmen quvveleri zerersizlesdirmek ucun nizami orduya malik olmali ozunun silahli quvvelerini yaratmalidir Cunki musteqil ordusu olmayan dovletin milli dovletciliyi hemise yadellilerin tehlukesi altinda yasamaga mehkumdur Bu zeruretle bagli 1918 ci ilin may ayinin 28 de yaradilan ilk kabinede Azerbaycan hokumetinin mudafie naziri vezifesine general Xosrov bey Sultanov teyin edildi Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin ordu quruculugu haqqinda tedbirler planina muvafiq olaraq 1919 cu il noyabr ayinin 1 ne qeder ordunun en muhum struktur bolmeleri ve hisseleri yaradilib basa catdirilmali idi Bu muddet erzinde uc polkdan ibaret iki piyada diviziyasi artilleriya diviziyasi xususi hisselerin daxil oldugu teleqraf atli pulemyotcu desteleri terkibinde uc polk olan suvari diviziyasi hava destesi demir yol batolyonu teskil edilmeli idi Ordu quruculugu proqraminin heyata kecirilmesinde Azerbaycan Demokratik Respublikasinin hokumeti bir sira cetinliklerle uz uze gelirdi Car Rusiyasinin herbi siyasetinde bir cox xalqlarla beraber azerbaycanlilara qarsi qerezli munasibet movcud idi Azerbaycanlilar be zi istisnalar nezere alinmasa esasen herbi mekteblere qebul edilmir ordu siralarina cagrilmir yalniz herbi vergi verirdiler Ele bu sebebden Azerbaycanda boyuk herbi hisseler ve kifayet qeder herbi silah yox idi O vaxt yalniz Qafqaz atli diviziyasinin terkibine daxil olan azerbaycanli atli polku var idi Turk ordusu Azerbaycani terk etdikden sonra olkede cox agir veziyyet yarandi xarici tezyiqler artdi herbi mudaxile tehlukesi coxaldi Agir veziyyet barede Mehemmed Emin Resulzade deyirdi Turk ordusu cekildi Azerbaycanin herbi hisseleri ise yox idi muxtelif yerlere sepelenmis 1500 Azerbaycan esgeri var idi Gorunduyu kimi veziyyet cox agir vaxt ise yox idi Cixis yolu ordu quruculugu sahesinde tecili tedbirler gormekde idi Baslanan ordu quruculugu ve mudafie tedbirleri Nuru pasa ve Turk herbi hisseleri Azerbaycani terk etdikden sonra boyuk vuset aldi yeni hazirliq isleri goruldu planlar hazirlandi Meshur herbci rus ordusu terkibinde doyuslerde boyuk sucaet qazanmis general Eliaga Sixlinski ordu quruculugunu suretlendirmek meqsedi ili herbi planlarla cixis etdi strateji teklifler hazirladi Plana gore 1919 cu ilde 25 minlik 1920 ci ilde ise 40 minlik mutesekkil muasir silahla temin edilmis milli ordu yaradilmali en vacib bolgelerde yerlesdirilmeli idi Vacib meselelerden biri herbi nazirliyin yaradilmasindan ibaret idi Herbi nazir vezifesi resmi te sis edilmese de bu vezifeni 1918 ci ilin may ayinin 28 den iyun ayinin 11 ne qeder Xosrov bey Sultanov icra etmisdir Oktyabrin 6 dan dekabrin 26 dek herbi isler uzre muvekkil I Ziyadxanov olmusdur Nazirler kabineti oktyabr ayinin 23 de herbi nazirliyin yaradilmasi haqqinda qerar qebul etdi Bu qerar noyabr ayinin 7 de resmilesdirildi ve herbi nazir vezifesi Feteli xan Xoyskiye hevale edildi 1918 ci ilin dekabr ayinin 26 da rus ordusunda xidmet etmis rus arteleriya general leytenanti Semed bey Mehmandarov herbi nazir hemin ayin 29 da rus general leytenanti Eliaga Sixlinski onun muavini te yin edildi General leytenant Suleyman Sulkevic bas qerargah reisi te yin edildi 1918 ci ilin dekabr ayinin 13 de Genceden gonderdiyi melumatda milli Azerbaycan korpusunun komandani general Eliaga Sixlinski bildirirdi ki o yeni Azerbaycan ordusunun layihesini hazirlamisdir Layihede general ordunun qurulusunu strukturunu terkibini mueyyen eden sxem hazirlamisdi Pesekar herbci herbi nazir vezifesine boyuk tecrubeye ve tehsile malik olan zabitin te yin edilmesini korpuslar evezine en enevi diviziyalarin yaradilmasini tovsiye edirdi Semed bey Mehmandarov yaxsi bilirdi ki bolseviklerin tebligati neticesinde orduda veziyyet yaxsi deyil erzaq catismir seferberlik plani yerine yetirilmir Butun bunlari nezere alan nazir ele hemin gun xalqa muraciet etdi ve bildirdi ki olkemizin butun vetendaslari ister kasib ister dovletli eyni sekilde herbi qulluqu cekmeli ve kimse dovletlileri herbi qulluqdan azad etse agir cezalanacaqlar Generalin eqidesine ve hazirladigi plana gore musteqil Azerbaycanin milli tehlukesizlik erazi birliyini ve dovlet serhedlerini mudafie etmek ucun butun vetendaslar esgerlik cekmeli torpaqlarimizi qorumali vetendasliq numunesi gostermelidirler 1918 ci ilin iyul ayinin 6 da Azerbaycan Demokratik Respublikasi hokumetinin pullu herbi mukellefiyyet haqqinda serencamina muvafiq olaraq siravilere 50 rubl yefreytorlara 60 rubl kicik unter zabite 70 rubl unter zabite 90 rubl feldfebele 120 rubl maas mueyyen edildi 1918 ci ilin iyul ayinin 11 de milli orduya cagiris haqqinda emr verildi ve 1894 1899 cu illerde anadan olmus 24 29 yasli oglanlar seferber edildi Maliyye cetinliklerine baxmayaraq milli zabitler hazirlamaq meqsedile Gencede herbi mekteb yaradildi Gorulen tedbirler neticesinde az vaxt erzinde 40 mine yaxin esgeri olan milli ordu yaradiciligina baslandi O vaxt Orduda 24 min sungu 6 min piyada suvari topcu ve saire qosun novlerinden ibaret olan ve en muasir silahla silahlanan canli quvve Xezer denizinde kicik bir donanama var idi Orduda herbi intizami mohkemlendirmek meqsedile herbi nazirliyin yaninda divani herbi ye ni herbi mehkeme fealiyyet gosterirdi Azerbaycan Demokratik Respublikasinin herbi quruculuq siyasetinde milliliye ana diline xususi ehemiyyet verilirdi Herbi nazir Semed bey Mehmandarovun emrinde gosterilirdi ki orduda danisiq ve defterxana dili ana dili olmalidir Emrde deyilirdi ki Sirada elece de siradan kenarda olarken esgerlerin azerbaycanca salamlasmasi bir soze salam cavabi ise eleykum salam olmasini butun zabitlere emr edirem Teltif zamani esgere deyilmelidir merhaba esger cavab vermelidir cox sag ol Zabitlerin coxu rus dilli oldugu ucun esgerlerin emrleri cetin basa dusduyunu nezere alaraq danisigin azerbaycan dilinde olmasi zeruri idi Dovletciliyin tehlukesizliyini qorumaq ucun hokumet ordu quruculuguna mumkun olan qeder vesait ayirirdi 1919 cu ilin dovlet budcesinde toplanan 1600 446 952 rubldan mudafie xercleri ucun 399452 242 rubl ayrilmisdi ki bu da umumi budcenin 27 7 faizinin teskil edirdi 15 yanvar 1919 cu ilde muvafiq idare ve so beleri birlesdiren nazirliyin genis selahiyyetli bas qerargahi yaradildi ve general Suleyman bey Sulkevic onun reisi teyin edildi Qerargahin yaninda xususi metbee herbi mehkeme ve herbi prokuror nezareti herbi nazirin yaninda herbi sura te sis edildi Gozlenilen tehlukeleri nezere alaraq 1919 cu ilin iyun ayinda dovlet mudafie komitesi yaradildi Ordu quruculugu proqramini heyata kecirmek ve guclu ordu yaratmaq meqsedile Azerbaycan Demokratik Respublikasinin parlamenti 9 qanunvericilik aktini muzakire etmis herbi nazirliyi kifayet qeder vesaitle te min etmek ucun muvafiq qerarlar qebul etmisdi Bu xususi diqqet onunla elaqedar indiki olkede herbi baza zeif idi herbi proqramla 1919 cu ilde 25 minlik 1920 ci ilde 40 minlik ordu yaradilmali idi Ordunu milli zabit kadrlari ile te min etmek ucun hebi tehsil muessiselerinin yaradilmasi zeruri idi Bu meqsedle 1918 ci ilin iyun ayinda Gencede herbi mekteb yaradildi ve bu tehsil muessisesi 1919 cu ilin noyabr ayinda herbi ucilisiye cevrildi Ucilisinin uc so besinde umumi topculuq ve muhendislik so belerinde 250 dinleyici oxuyurdu 1919 cu ilin sonunda 1920 ci ilin evvelinde kovalyer topculuq ve snayper ucilisleri yaradildi Bu tedris muessiselerinde ders demek ucun mutexessisler de vet edildi 1918 1920 ci illerde turk ve rus zabitlerinin komekliyi ile piyada ve atli polklar artilleriya briqadasi diviziyasi yaradildi 1919 cu ilin sonunda milli ordunun terkibinde 2 piyada diviziyasi bir kavaleriya diviziyasi var idi Birinci piyada diviziyasina birinci Cavansir ikinci Zaqatala ve ucuncu Gence polklari daxil idi Ikinci piyada diviziyasina dorduncu Quba besinci Baki ve altinci Goycay polklari daxil idi Sirvan polku bazasinda ucuncu piyada diviziyasinin yaradilmasi baslandi Birinci Tatar ikinci Qarabag ve ucuncu Seki atli polklari bazasinda kavaleriya diviziyasi yaradildi Cenubda tehlukesizliyi qorumaq ucun Lenkeranda ehtiyat batalyonu ve yardim alayi Milis polku yaradildi Azerbaycan Demokratik Respublikasinin Parlamentini muhafize etmek meqsedile xususi bolme respublikanin erazisinde asayisi qorumaq ucun mobil desteler tesis edildi Ordunun terkibine iki artilleriya briqadasi bir yungul artilleriya diviziyasi uc bronlu poezd bes aeroplan bir nece hidroaeroplan alti agir ve yungul bronlu avtomobil daxil idi Ingilisler kocub getdikden sonra herbi nazirlik herbi liman yaratdi Xezer herbi donanmani yeniden qurdu Qars ve Erdahan adli gemileri Astrabad Araz ve Nargin adli lodkalari onun serencamina verdi Azerbaycan Demokratik Respublikasi hokumeti ordunun muvafiq silah novleri ve herbi sursatla temin edilmesi ucun daim axtarislar aparir ve ciddi tedbirler heyata kecirirdi Bu sahede Azerbaycan parlamentinin 27 iyun 1919 cu ilde tesdiq etdiyi Azerbaycan Gurcustan herbi mudafie pakti boyuk rol oynamisdir Bu muqavileye muvafiq olaraq Azerbaycan Tiflisden 12 yungul 12 dag topu 24 Maksim tipli plemyot 3 min tufeng coxlu herbi sursat aldi Silah sursat almaq ucun Italiya herbi nazirliyi ile danisiqlar baslandi Agqvardiyacilarin Simali Qafqazda meglub edilmesinden sonra cenuba qacan denikinciler 1920 ci ilin mart ayinda Azerbaycan ordusuna 20 top 100 pulyemyot 9 teyyare 15 min tufeng 10 milyon patron verdiler Azerbaycan ordusunu silah sursatla temin etmek meqsedile hokumet 1920 ci ilin yanvar ayinda herbi senaye kompleksinin yaradilmasi haqqinda qanun layihesini Gencede tikilecek herbi zavodunun smetasini ve statini hazirlamisdi 1920 ci ilin fevral ayinin 23 de parlament herbi zavodun tikilmesi ve onun ucun 670 milyon vesaitin ayrilmasi haqqinda qanun qebul etdi Nezerde tutulmus proqramin heyata kecirilmesi ucun Azerbaycan Demokratik Respublikasi hokumeti Antantanin Ali surasina memorandum gondermis ve herbi zavodun muasir texnologiya ile te min edilmesini xahis etmisdi Azerbaycan Demokratik Respublikasinin Mehemmed Emin Resulzade tecrubeden bilirdi ki ordu dovletin dayagidir onun erazi birliyinin te minatcisidir Tarixi tecrubeden aydindir ki bir olkeni zeifletmek sarsitmaq ve mehv etmek ucun her seyden evvel onun ordusunu dagidirlar Bele meqamda orduda tefriqe salmaq zabitlerin eqidesini yad hisselerle zeherlemek ve onun eli ile dovlet cevrilisi teskil etmek tecrubesi coxdur Bu tehlukeni aradan qaldirmaq ucun Azerbaycan Demokratik Respublikasi hokumeti sexsi heyetin siyasetlesmesine siyasetle mesgul olmasina yol vere bilmezdi Herbi nazirin emrinde deyilirdi ki zabitler ve esgerler dunyada bas veren hadiseleri bilmeli ve onlari temsil etdikleri dovletlerin menafeyi baximindan qiymetlendirilmelidirler Odur ki zabitler ve esgerler her hansi bir siyasi partiyanin uzvu ola bilmez herbci ucun ezeli partiya onun dovletciliyidir Azerbaycan Demokratik Respublikasinin hokumeti partiyasiz siyasetsiz ordunun yaradilmasini meqsede muvafiq sayirdi Cunki zabit bir partiyanin uzvu olsa esgerler basqa partiyanin uzvu ola bilerler belelikle de orduda xaos qarsidurma yarana biler Azerbaycan Demokratik Respublikasinin ordu qruculugu siyasetinde milli hiss milli birlik milli iftixar vetene torpaga bagliliq duyumu esas prinsiplerden biri idi Her bir zabit ve esger ozunun tarixini kecmisini kokunu soyunu bilmeli onlara qirilmaz koklerle bagli olmalidir Esger ve zabit her seyden evvel vetendas vetenperver olmali vetenini dilini milletini sevmelidir onlarin qeyretini cekmelidir Bu milli xususiyyetleri nezere alan Semed bey Mehmandarov esger ve zabitlerin xalqimizin tarixini qehremanliq en enelerini eks etdiren kitablarla te min edilmesine xususi fikir verir bu kitablari oxumaq ucun onlara serait yaradirdi Semed bey Mehmandarov yazirdi Ziyalilarimizin en muhum vezifelerinden biri xalqi ve esgerleri oz tarixi ile tanis etmekdir Bu subhesiz ki xalqin milli hisslerini ve turk irqine mexsuslugu ile iftixarini artiracaqdir Bu ideya da dovletin daxili siyasetini ehate etdiyi bir metlebin tezahuru idi Xalqla ordu yekdildir Ardicil gorulen tedbirler sexsi heyetin menevi psixoloji hazirligini yukseldir vetenperverlik terbiyesini mohkemlendirir doyus qabiliyyetini ve mubarizilik ezmini guclendirirdi Semed bey separatistlere olkeni parcalamaga sey gosterenlere xatiladirdi ki Azerbaycanin guclu nizamli ordusu vardir bu ordu cinayetkarlara dovlet eleyhine fealiyyet gosterenlere imkan vermeyecekdir Lakin real veziyyetden xeberdar olan bezi dusmen quvveler Azerbaycan Demokratik Respublikasinin genc ordusunun doyus hazirliginin asagi seviyyede oldugunu zenn ederek ona qarsi texribat emeliyyatlari heyata kecirmeye se y gosterirdiler Ele bu tesevvurle ermeni dasnaqlari Dagliq Qarabagi Azerbaycandan qoparmaq meqsedile 1920 ci ilin mart ayinin 22 de Esgeran kecidini bagladilar ve Qarabagin dagliq hissesini blokadaya aldilar Bu tehlukeli veziyyeti aradan goturmek ve dasnaklara ders vermek ucun Azerbaycan Demokratik Respublikasi hokumeti operativ ve cox ciddi tedbirler gordu Herbi nazir Semed bey Mehmandarovun emri ile general Hebib bey Selimovun komandanligi altinda Esgeran etrafina guclu herbi quvve gonderildi ve baslanan doyusde dusmen darmadagin edildi ermeni herbi destelerinin bascisi Deli Qazar olduruldu ermeni yaraqlilarinin qerargahi Kesiskend dagidildi dasnak qiyami yatirdildi milli ordu ozunun doyus qabiliyyetini numayis etdirdi Azerbaycan Demokratik Respublikasinin ordu quruculugu proqrami onun aci tarixi dersleri bu gun muasir Azerbaycanin mudafie strategiyasinin esas istiqametlerinden birini teskil edir Azerbaycan Demokratik Respublikasinin tecrubesi ve gunumuzun muasir realligi tesdiq edir ki guclu milli ordu olkemizin tehlukesizliyinin musteqilliliyinin ve erazi butovluyunun qarantidir Herbi rutbelerKornet Podporucik Porucik Stabs rotmistr Rotmistr Podpolkovnik Polkovnik General MenbeAzerbaycan Demokratik Respublikasinin milli ordu quruculugu olu kecid Azerbaycan Demokratik Respublikasinin dovletcilik eneneleri 2017 06 01 at the Wayback Machine Azerbaycan Respublikasinin Dovlet Musteqilliyi haqqinda Konstitusiya Akti 2011 12 20 at the Wayback MachineIstinadlar Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Ordusu Milliyyet Arasdirmalar Merkezi 15 iyul 2019 tarixinde Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti dovrunde ordu quruculugu 2019 08 23 at the Wayback Machine 23 01 2018 AZERTAC Hemcinin baxAzerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin herb tarixi