Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Azərbaycanın torpaq örtüyü—Azərbaycanda boz, sarı, şabalıdı, şoran, allüvial-çəmən, dağ-çəmən torpaqları yayılmışdır.
Allüvial-çəmən-meşə torpaqlar
Allüvial-çəmən-meşə torpaqları genetik əlaqələri kifayət qədər öyrənilmişdir. Bu istiqamətdə ilkin tədqiqatların ötən əsrin birinci yarısında S.A.Zaxarov, V.P.Simirnov-Loginov və b. aparmışlar. Sonralar bu torpaqlarda H.Ə.Əliyev, M.E.Salayev, G.Ş.Həsənov və b. tərəfindən tədqiqat işləri davam etdirilmişdir.
Yayıldığı ərazilər
Allüvial-çəmən-meşə torpaqlar Böyük və Kiçik Qafqazın quru çöllər zonasında çayların geniş subasarlarında yayılmışdır. Bu torpaqların formalaşmasında çayların gətirdiyi allüvial çöküntülərlə yanaşı, həm də qrunt suların təsiri də böyükdür. Bu torpaqlara eyni zamanda geniş massivlərə Kür və Alazan çaylarının subasar zonasının meşələri altında və Xudat ətrafı ovalığın cavan dəniz terraslarında rast gəlinir.
Mexaniki tərkib
A1 və A2 qatları təzə gətirilmiş nazik təbəqəvari lilli çöküntülərdən ibarətdir. Profil boyu yuyulma getdiyindən qaynamır və yaxud zəif qaynayır. Seyrək seçilən qonur qonur pas ləkələri görsənir. B genetik qat ağır mexaniki tərkibə malikdir. Onun pas ləkələri görünür, nəmlidir, keçidi kəskindir. BC v\ C horizontları yüngül mexaniki tərkibə malik olub, qumlu-gilli, daşlı-qumlu təzə allüvial çöküntülərdən ibarətdir. Qrunt suları zəif minerallaşmışdır. Bu torpaqlar çürüntü ilə yaxşı təmin olunmuşdur. Humusun miqdarı 6,45-7,63% arasında dəyişir. Udulmuş əsasların cəmi 100 qr torpaqda 28-30 mq.ekv zəif inkişaf etmiş növlərdə isə 15-20 m.ekv arasında dəyişir. Allüvial çəmən-meşə torpaqlar zəif qələvi mühitə malikdir. Ph-ın qiyməti 7,3-7,9 arasında tərəddüd edir.
Boz torpaqlar
Boz torpaqlar səhra və yarımsəhra torpaqları; lyoss çöküntülərdən təşkil olunmuş öndağlıq və dağətəyi düzənliklər üçün xarakterikdir. Torpaq profili üzrə qatlar zəif ayrılır. Üst humus qatı açıq boz rəngdə və aşağıda karbonatlı illüvial qat yerləşir. Ana süxurda (lyoss) gipsin toplanması və 150-200 sm dərinliyində suda asan həll olan duzlar müşahidə edilir. Boz torpaq tipi Kür-Araz düzənliyində dəniz səviyyəsindən 150-200 m hündürlükdə, Naxçıvan MR-da, Mil düzündə, Cənubi Muğanda, Cənubi-Şərqi Şirvanda böyük əraziyə malikdir.
İqlimi
İqlimi kontinental olub, quru isti yayı və mülayim qışı ilə fərqlənir. Yanvar ayının orta temperaturu +2°C - (-5°C), iyul ayında isə 26°-30° C arasında dəyişir. Fəal temperatur cəmi (10° C-dən yüksək temperaturların cəmi) cəmi 4200°-4500° C (4800° C), yağıntılar illik miqdarı isə 110-232 mm arasında tərəddüd edir. Rütubətlənmə əmsalı 0,25-0,29-dir.
Morfoloji əlaməti
Humus 1,4-0,1 % təşkil edir. Karbonatlığı 6,2-1,3%-dir. Karbonatların miqdarı illüvial-karbonatlı horizontda daha yüksək qiymət alır. Udulmuş karbonatlaın miqdarı 100 qr torpaqda 18-20 mq-ekv-dən artıq olmur. Udulmuş əsasların 80-85%-ni kalsium və maqnezium təşkil edir. Torpaqlar adətən qələvi reaksiyaya malik olur. Boz torpaq tipinin daxilində açıq-boz, adi-boz, qədimdən suvarılan boz və yarımtipləri fərqlənir.
Boz-çəmən torpaqlar
Boz-çəmən torpaqlar qrunt və səth suları böyük təsir göstərir və bu proses adətən yarımhidromorf şəraitdə əmələ gəlir.
Yayıldığı ərazilər
Azərbaycanda bu torpaqlar geniş yayılmış torpaq tipi olub, Kür-Araz, Samur-Dəvəçi və Naxçıvan ovalıqlarının şleyf yatımlarını, defilisasıyaya uğramış çökəklikləri əhatə edir. Boz-çəmən torpaqlar keçid tipli olub quru çöllərin boz-qəhvəyi (şabalıdı) və çəmən boz-qəhvəyi (şabalıdı) torpaqları ilə daha quraq şəraitdə inkişaf edən boz torpaqlar arasındakı zolaqda yayılmışdır. Bu torpaqlardan suvarma tətbiq etməklə, əkinçilikdə istifadə olunur.
İqlimi
Boz-çəmən torpaqların yayıldığı ərazilər üçün isti və şaxtasız qış, quru və isti yay olan subtropik yarımsəhra iqlimi səciyyəvidir. Havanın orta illik temperaturu 12,5-14,5°C, 10°C-dən böyük olan temperaturun illik cəmi 3907-4600°, yağıntılarının illik miqdarı 215-310 mm, rütubətlənmə əmsalı 0,23-0,33 təşkil edir.
Genetik xüsusiyyətləri
Bu torpaqların genezisində qrunt sularının səviyyəsinin böyük əhəmiyyəti vardır. Kənardan Kürboyu ovalığa doğru qrunt sularının səviyyəsi artır. Ovalıq hissəsinin qərb bölgəsində qrunt suları 3-5 m arası tərəddüd edir. Şərqə doğru qrunt sularının dərinliyi 2-3 m təşkil edir. Humusun miqdarı 2,5-3% arasında tərəddüd edir. Aşağı qatlara doğru tədricən azalır. qranulometrik tərkibcə bu torpaqlar ağır gillicəli və gilli növmüxtəlifliklər üstünlük təşkil edir. Lil hissəciklərin və fiziki gilin orta miqdarı torpağı üst horizontunda müvafiq şəkildə 23,5±2,4 və 63,5±4,1%-dir.
Yarımtipləri
Boz-çəmən torpaqlar qrunt sularının rejimi və yerləşmə səviyyəsindən asılı olaraq aşağıdakı yarımtiplərə ayrılır:
- Çəmənləşmiş boz
- Çəmən-boz
Çəmən-bataqlı torpaqlar
Çəmən-bataqlı torpaqlar adətən qrunt sularının 0,5-0,7 m dərinlikdə, quraqlıq aylarında 0,1-1,5 m aşağı düşür.
Yayıldığı ərazilər
Azərbaycanda bu torpaqlar dəniz sahilinin kənar çökək yerlərində aşağı çay terraslarında, deltaların çökək sahələrində məhdud ərazilərdə formalaşmışdır. Coğrafi cəhətdən Mil-Qarabağ, Lənkəran, Quba-Xaçmaz, Salyan və Naxçıvanın Arazboyu düzənliklərində yayılmışdır. Bu torpaqların əmələ gəlməsi və inkişafı izafi rütubətlənmə ilə sıx əlaqədardır. Torpaqəmələgəlmədə bataqlıq və çəmən prosesləri bir-birini əvəz edir. Yüksək rütubətlənmə torpaqlar üst horizontlarda çəmən, alt horizontlarda isə bataqlıq xarakteri verir.
Mexaniki tərkibi
Bu torpaqlar humusla yaxşı təmin olunmuşlar. üst horizontda onun miqdarı 3,8-0,5%, təşkil edir. A+B horizontları daxilində dərinliyə doğru humusun miqdarı kəskin azalır. Anaerob şəraitdə bitki qalıqları tədricən parçalanır və parçalanmanın sonuncu məhsullarına kimi minerallaşmır.Humin turşusunun fulvo turşulara nisbəti 0,5-0,6-dən yüksək deyildir. Udulmuş əsasların miqdarı kifayət qədər yüksək olub 100 qr torpaqda 31,0±4,2 mq-ekv təşkil edir. Profilin aşağı hissələrində onun miqdarı iki dəfəyədək azalır. Kür-Araz ovalığında və Naxçıvan düzənliklərində, qismən də Qanıx-Əyriçay vadisində bu torpaqların şorlaşmış variantlarına rast gəlinir. Torpaqlar zəif və orta dərəcədə şorlaşmışdır. Kimyəvi tərkibinə görə bu torpaqlar xloridli-sulfatlıdır. Qranulometrik tərkibcə isə gillidir. Profilin üst horizontu daha ağır gilli tərkibə malik olur.
Yarımtipləri
- Çürüntülü çəmən-bataqlı
- Lilli çəmən-bataqlı
Çəmən-qəhvəyi torpaqlar
Çəmən-qəhvəyi torpaqlar bu torpaqlar subtropik iqlim qurşağı daxilində, qrunt sularının rütubətləndirici təsiri altında yarımhidromorf ərazidə meşə-kol bitkiləri altında formalaşmışdır.
Yayıldığı ərazilər
Coğrafi areal baxımından qurşaq əmələ gətirmir. Böyük və Kiçik Qafqazın dağətəyi düzənliklərində, Qanıx-Əyriçay vadisinin çay terraslarında, Samur-Dəvəçi ovalığında, Lənkəran vilayətinin şimalında yayılmışdır. Əksər ərazilərdə bu torpaqlar kənd təsərrüfatı dövriyyəsinə daxil edilmişdir. Çəmən-qəhvəyi torpaqların yayıldığı ərazilərin ekoloji-coğrafi xüsusiyyətləri bir çox sahələrinə görə qəhvəyi torpaqların yayıldığı ərazilərə oxşardır. Lakin hidrotermik şəraitin böyük mövsümi fərqlər səthi və qrunt rütubətlənməsi hesabına əlavə rütubətlənməyə malik olması ilə ondan seçilir. Bu torpaqların yayıldığı ərazilərdə qrunt sularının səviyyəsi çox vaxt 3-6 m dərinlikdə yerləşir. Lakin atmosfer yağıntılarının daha çox düşdüyü yaz və payız aylarında onun səviyyəsinin müəyyən qədər qalxması müşahidə olunur.
Morfoloji əlaməti
Bu torpaqlar morfoloji quruluşuna görə qəhvəyi torpaqlara oxşardır. Lakin qrunt sularının rütubətləndirici təsirinə, xürici görünüşünə görə ondan fərqlənir. Xamşəraitdə bu torpaqlarda nazik çim qatı formalaşır. B2 və BC horizontlarında qleyləşmə əlamətləri olan göyümtül-pas və göyümtül-yaşıl ləkələr müşahidə edilir. A+B horizontların orta qalınlığı çox vaxt 60-70 sm təşkil edir. Qəhvəyi torpaqlarla müqayisədə çəmən-qəhvəyi torpaqlarda gilləşmə əlamətləri bir qədər zəifdir. Bu torpaqlarda humusun miqdarı 5,8-6,1%-dir. Humus humat və humat-sulvat tiplidir. Humin turşular fulvo turşulara nisbəti əksər hallarda vahidə yaxındır.Çəmən-qəhvəyi torpaqlarda üst horizontlarında karbonatlar az miqdarda olur, yaxud həmin horizontlardan tamamilə yuyulur. Bu torpaqlar yüksək udma tutumu 100 qr torpaqda orta hesabla 30,2-30,5 m-ekv təşkil edir.
Yarımtipləri
Hidrotermik şəraitdən asılı olaraq aşağıdakı yarımtiplərə ayrılır:
- Səthdən çimləşmiş qəhvəyi
- Çəmən-qəhvəyi torpaqlar
Şabalıdı torpaqlar
Şabalıdı torpaqlar yarımsəhra və quru çöl torpaqları olub, qara torpaqlara nisbətən humus qatının qalınlığı azlığı ilə fərqlənirlər. Bu torpaqlara şabalıdı ad verilməsi, onun rənginin yetişmiş şabalıd meyvəsinin rənginə oxşamasıdır. Bu torpaqlar məhsuldar torpaqlardır, lakin yay vaxtı quru zonada rütubət çatışmazlığından məhsuldarlıq bu torpaqlarda aşağı düşür.
Yayıldığı ərazilər
Azərbaycanda şabalıdı (boz-qəhvəyi) torpaqlar ən geniş yayılmış torpaq tipidir. Bu torpaqlar dağətəyi və alçaq dağlıq qurşaqda Böyük və Kiçik Qafqazın dağətəyi rayonlarında, Gəncə-Qazax massivində, Qarabağın aran hissəsində, Qobustanda və Naxçıvan MR-da rast gəlinir.
Qranulometrik tərkibi
Bu torpaqlarda humusun miqdarı isə 2-5% arası dəyişir. Tünd şabalıdı torpaqlarda bu göstərici 3,5-5%, şabalıdı torpaqlarda 3-4% və açıq şabalıdı torpaqlarda isə 2-3% arasında tərəddüd edir. Şabalıdı torpaqlar əsaslarla doymamışdır, bütövlükdə profil karbonatlıdır və torpaq məhlulunun mühiti isə qələvidir.
İqlimi
Quru yarımsəhra iqlim tipinin hakim olduğu ərazilərdə yayılmışdır. Burada yağıntılar az, temperatur isə nisbətən yüksək olması müşahidə olunur. Temperaturun yüksək olduğu üçün burada üzvi maddələrin sürətli minerallaşması prosesi aktivdir.
Şoran torpaqlar
Şoran torpaqlar tərkibində kənd təsərrüfatı bitkilərinin inkişafında mane ola biləcək miqdarda suda asan həll olan duzlar toplanmış torpaqlara şoran torpaqlar deyilir. Üst qatların duzlarla zəngin olması bu torpaqların səciyyəvi xüsusiyyətləridir.
Yayıldığı ərazilər
Zonal daxili torpaqlar kimi şoran torpaqlar zonal torpaqlar fonunda Azərbaycanın düzənlik, həm də səhra-çöl zonasında daha geniş yayılmışdır. Bu torpaqlar Azərbaycan ərazisinin 1,3-1,5%-ni əhatə edir. Mil-Qarabağ, Muğan-Salyan, Şirvan düzlərində, Samur-Dəvəçi ovalığı, Naxçıvanın Arazboyu düzənliklərində, Abşeronda yayılmışdır. Şoranlıq qərbdən Xəzərin sahillərinə doğru çoxalır.
Kimyəvi tərkibi
- Xloridli şoranlıqlarda - xlor ionunun miqdarı quru qalıqda 40%-dən çox olur. Xloridli şoranlar Muğan, Cənub-şərqi Şirvan düzlərində, Abşeron, Siyəzən-Sumqayıt massivində və s.yerlərdə geniş yayılmışdır.
- Sulfatlı şoranlıqlarda - 40%-dən çoxunun natrium-sulfat duzu təşkil edir. Bu tipli şoranlar cənubi Muğan, Şirvan, Qarabağ düzlərində və s.yerlərdə geniş yayılmışdır.
- Soda ilə şorlaşmış torpaqlarda əsasən natrium-karbonat və bikarbonat duzları üstünlük təşkil edir. Bu tipli şoranlara Qarabağ düzünün mərkəzi və Naxçıvanın Arazboyu düzənliklərində təsadüf olunur.
- Qarışıq duzlarla şorlaşmış torpaqlar bircinsli şoranlara nisbətən daha geniş yayılmışdır. Bunlar xlorlu-sulfatlı, sodalı-sulfatlı, sulfatlı-sodalı və s. qarışığa malikdir.
Genetik tipləri
Azərbaycanın şoran torpaqlarının duz toplanmanın xarakterindən və şəraitindən asılı olaraq iki genetik tipi fərqləndirilir - avtomorf və hidromorf şoranlar.
- Avtomorf şoranlar - Qrunt suyu dərində yerləşən duzlu ana süxur üzərində əmələ gəlir. Ana süxurlar əsasən üçüncü və dördüncü dövrün elüvial və delüvial süxurlarından ibarət olur.
- Hidromorf şoranlar - əsasən Kür-Araz ovalığının Mil-Qarabağ, Muğan-Salyan, Cənubi-Şərqi Şirvan düzü, Xəzərsahili düzənliklərdə yayılıb. Bu torpaqlarda minerallaşmış qrunt sular səthə çox yaxın (1-2 m dərinlikdə) yerləşir.
İstinadlar
- 1. İ.Ə.Quliyev. Ümumi torpaqşünaslıq və torpaq coğrafiyası. Bakı 2014. 235 s.
- M.E.Salayev, H.Ə.Əliyev. Azərbaycan torpaqlarının diaqnostikası və təsnifatı (rus dili). 1991. 240 s.
- H.Ə.Əliyev. Böyük Qafqazın torpaqları. 1994
- İ.Ə.Quliyev. Ümumi torpaqşünaslıq və torpaq coğrafiyası. Bakı 2014. 235 s.
- H.Ə.Əliyev. Böyük Qafqazın torpaqları. 1994
- 1. İ.Ə.Quliyev. Ümumi torpaqşünaslıq və torpaq coğrafiyası. Bakı 2014. 235 s.
- 2. H.Ə.Əliyev. Böyük Qafqazın torpaqları. 1994
- 3. M.E.Salayev, H.Ə.Əliyev. Azərbaycan torpaqlarının diaqnostikası və təsnifatı (rus dili). 1991. 240 s.
- 3. İ.Ə.Quliyev. Ümumi torpaqşünaslıq və torpaq coğrafiyası. Bakı 2014. 235 s.
- 1. H.Ə.Əliyev. Böyük Qafqazın torpaqları. 1994
- 2. M.E.Salayev, H.Ə.Əliyev. Azərbaycan torpaqlarının diaqnostikası və təsnifatı (rus dili). 1991. 240 s.
- İ.Ə.Quliyev. Ümumi torpaqşünaslıq və torpaq coğrafiyası. Bakı 2014. 235 s.
- H.Ə.Əliyev. Böyük Qafqazın torpaqları. 1994
- M.E.Salayev, H.Ə.Əliyev. Azərbaycan torpaqlarının diaqnostikası və təsnifatı (rus dili). 1991. 240 s.
- İ.Ə.Quliyev. Ümumi torpaqşünaslıq və torpaq coğrafiyası. Bakı 2014. 235 s.
- 2.M.E.Salayev, H.Ə.Əliyev. Azərbaycan torpaqlarının diaqnostikası və təsnifatı (rus dili). 1991. 240 s.
- İ.Ə.Quliyev. Ümumi torpaqşünaslıq və torpaq coğrafiyası. Bakı 2014. 235 s.
- M.E.Salayev, H.Ə.Əliyev. Azərbaycan torpaqlarının diaqnostikası və təsnifatı (rus dili). 1991. 240 s.
Xarici keçidlər
- Torpaq örtüyü
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Azerbaycanin torpaq ortuyu Azerbaycanda boz sari sabalidi soran alluvial cemen dag cemen torpaqlari yayilmisdir Alluvial cemen mese torpaqlarAlluvial cemen mese torpaqlari genetik elaqeleri kifayet qeder oyrenilmisdir Bu istiqametde ilkin tedqiqatlarin oten esrin birinci yarisinda S A Zaxarov V P Simirnov Loginov ve b aparmislar Sonralar bu torpaqlarda H E Eliyev M E Salayev G S Hesenov ve b terefinden tedqiqat isleri davam etdirilmisdir Yayildigi eraziler Alluvial cemen mese torpaqlar Boyuk ve Kicik Qafqazin quru coller zonasinda caylarin genis subasarlarinda yayilmisdir Bu torpaqlarin formalasmasinda caylarin getirdiyi alluvial cokuntulerle yanasi hem de qrunt sularin tesiri de boyukdur Bu torpaqlara eyni zamanda genis massivlere Kur ve Alazan caylarinin subasar zonasinin meseleri altinda ve Xudat etrafi ovaligin cavan deniz terraslarinda rast gelinir Mexaniki terkib A1 ve A2 qatlari teze getirilmis nazik tebeqevari lilli cokuntulerden ibaretdir Profil boyu yuyulma getdiyinden qaynamir ve yaxud zeif qaynayir Seyrek secilen qonur qonur pas lekeleri gorsenir B genetik qat agir mexaniki terkibe malikdir Onun pas lekeleri gorunur nemlidir kecidi keskindir BC v C horizontlari yungul mexaniki terkibe malik olub qumlu gilli dasli qumlu teze alluvial cokuntulerden ibaretdir Qrunt sulari zeif minerallasmisdir Bu torpaqlar curuntu ile yaxsi temin olunmusdur Humusun miqdari 6 45 7 63 arasinda deyisir Udulmus esaslarin cemi 100 qr torpaqda 28 30 mq ekv zeif inkisaf etmis novlerde ise 15 20 m ekv arasinda deyisir Alluvial cemen mese torpaqlar zeif qelevi muhite malikdir Ph in qiymeti 7 3 7 9 arasinda tereddud edir Boz torpaqlarBoz torpaqlar sehra ve yarimsehra torpaqlari lyoss cokuntulerden teskil olunmus ondagliq ve dageteyi duzenlikler ucun xarakterikdir Torpaq profili uzre qatlar zeif ayrilir Ust humus qati aciq boz rengde ve asagida karbonatli illuvial qat yerlesir Ana suxurda lyoss gipsin toplanmasi ve 150 200 sm derinliyinde suda asan hell olan duzlar musahide edilir Boz torpaq tipi Kur Araz duzenliyinde deniz seviyyesinden 150 200 m hundurlukde Naxcivan MR da Mil duzunde Cenubi Muganda Cenubi Serqi Sirvanda boyuk eraziye malikdir Iqlimi Iqlimi kontinental olub quru isti yayi ve mulayim qisi ile ferqlenir Yanvar ayinin orta temperaturu 2 C 5 C iyul ayinda ise 26 30 C arasinda deyisir Feal temperatur cemi 10 C den yuksek temperaturlarin cemi cemi 4200 4500 C 4800 C yagintilar illik miqdari ise 110 232 mm arasinda tereddud edir Rutubetlenme emsali 0 25 0 29 dir Morfoloji elameti Humus 1 4 0 1 teskil edir Karbonatligi 6 2 1 3 dir Karbonatlarin miqdari illuvial karbonatli horizontda daha yuksek qiymet alir Udulmus karbonatlain miqdari 100 qr torpaqda 18 20 mq ekv den artiq olmur Udulmus esaslarin 80 85 ni kalsium ve maqnezium teskil edir Torpaqlar adeten qelevi reaksiyaya malik olur Boz torpaq tipinin daxilinde aciq boz adi boz qedimden suvarilan boz ve yarimtipleri ferqlenir Boz cemen torpaqlarBoz cemen torpaqlar qrunt ve seth sulari boyuk tesir gosterir ve bu proses adeten yarimhidromorf seraitde emele gelir Yayildigi eraziler Azerbaycanda bu torpaqlar genis yayilmis torpaq tipi olub Kur Araz Samur Deveci ve Naxcivan ovaliqlarinin sleyf yatimlarini defilisasiyaya ugramis cokeklikleri ehate edir Boz cemen torpaqlar kecid tipli olub quru collerin boz qehveyi sabalidi ve cemen boz qehveyi sabalidi torpaqlari ile daha quraq seraitde inkisaf eden boz torpaqlar arasindaki zolaqda yayilmisdir Bu torpaqlardan suvarma tetbiq etmekle ekincilikde istifade olunur Iqlimi Boz cemen torpaqlarin yayildigi eraziler ucun isti ve saxtasiz qis quru ve isti yay olan subtropik yarimsehra iqlimi seciyyevidir Havanin orta illik temperaturu 12 5 14 5 C 10 C den boyuk olan temperaturun illik cemi 3907 4600 yagintilarinin illik miqdari 215 310 mm rutubetlenme emsali 0 23 0 33 teskil edir Genetik xususiyyetleri Bu torpaqlarin genezisinde qrunt sularinin seviyyesinin boyuk ehemiyyeti vardir Kenardan Kurboyu ovaliga dogru qrunt sularinin seviyyesi artir Ovaliq hissesinin qerb bolgesinde qrunt sulari 3 5 m arasi tereddud edir Serqe dogru qrunt sularinin derinliyi 2 3 m teskil edir Humusun miqdari 2 5 3 arasinda tereddud edir Asagi qatlara dogru tedricen azalir qranulometrik terkibce bu torpaqlar agir gilliceli ve gilli novmuxteliflikler ustunluk teskil edir Lil hisseciklerin ve fiziki gilin orta miqdari torpagi ust horizontunda muvafiq sekilde 23 5 2 4 ve 63 5 4 1 dir Yarimtipleri Boz cemen torpaqlar qrunt sularinin rejimi ve yerlesme seviyyesinden asili olaraq asagidaki yarimtiplere ayrilir Cemenlesmis boz Cemen bozCemen bataqli torpaqlarCemen bataqli torpaqlar adeten qrunt sularinin 0 5 0 7 m derinlikde quraqliq aylarinda 0 1 1 5 m asagi dusur Yayildigi eraziler Azerbaycanda bu torpaqlar deniz sahilinin kenar cokek yerlerinde asagi cay terraslarinda deltalarin cokek sahelerinde mehdud erazilerde formalasmisdir Cografi cehetden Mil Qarabag Lenkeran Quba Xacmaz Salyan ve Naxcivanin Arazboyu duzenliklerinde yayilmisdir Bu torpaqlarin emele gelmesi ve inkisafi izafi rutubetlenme ile six elaqedardir Torpaqemelegelmede bataqliq ve cemen prosesleri bir birini evez edir Yuksek rutubetlenme torpaqlar ust horizontlarda cemen alt horizontlarda ise bataqliq xarakteri verir Mexaniki terkibi Bu torpaqlar humusla yaxsi temin olunmuslar ust horizontda onun miqdari 3 8 0 5 teskil edir A B horizontlari daxilinde derinliye dogru humusun miqdari keskin azalir Anaerob seraitde bitki qaliqlari tedricen parcalanir ve parcalanmanin sonuncu mehsullarina kimi minerallasmir Humin tursusunun fulvo tursulara nisbeti 0 5 0 6 den yuksek deyildir Udulmus esaslarin miqdari kifayet qeder yuksek olub 100 qr torpaqda 31 0 4 2 mq ekv teskil edir Profilin asagi hisselerinde onun miqdari iki defeyedek azalir Kur Araz ovaliginda ve Naxcivan duzenliklerinde qismen de Qanix Eyricay vadisinde bu torpaqlarin sorlasmis variantlarina rast gelinir Torpaqlar zeif ve orta derecede sorlasmisdir Kimyevi terkibine gore bu torpaqlar xloridli sulfatlidir Qranulometrik terkibce ise gillidir Profilin ust horizontu daha agir gilli terkibe malik olur Yarimtipleri Curuntulu cemen bataqli Lilli cemen bataqliCemen qehveyi torpaqlarCemen qehveyi torpaqlar bu torpaqlar subtropik iqlim qursagi daxilinde qrunt sularinin rutubetlendirici tesiri altinda yarimhidromorf erazide mese kol bitkileri altinda formalasmisdir Yayildigi eraziler Cografi areal baximindan qursaq emele getirmir Boyuk ve Kicik Qafqazin dageteyi duzenliklerinde Qanix Eyricay vadisinin cay terraslarinda Samur Deveci ovaliginda Lenkeran vilayetinin simalinda yayilmisdir Ekser erazilerde bu torpaqlar kend teserrufati dovriyyesine daxil edilmisdir Cemen qehveyi torpaqlarin yayildigi erazilerin ekoloji cografi xususiyyetleri bir cox sahelerine gore qehveyi torpaqlarin yayildigi erazilere oxsardir Lakin hidrotermik seraitin boyuk movsumi ferqler sethi ve qrunt rutubetlenmesi hesabina elave rutubetlenmeye malik olmasi ile ondan secilir Bu torpaqlarin yayildigi erazilerde qrunt sularinin seviyyesi cox vaxt 3 6 m derinlikde yerlesir Lakin atmosfer yagintilarinin daha cox dusduyu yaz ve payiz aylarinda onun seviyyesinin mueyyen qeder qalxmasi musahide olunur Morfoloji elameti Bu torpaqlar morfoloji qurulusuna gore qehveyi torpaqlara oxsardir Lakin qrunt sularinin rutubetlendirici tesirine xurici gorunusune gore ondan ferqlenir Xamseraitde bu torpaqlarda nazik cim qati formalasir B2 ve BC horizontlarinda qleylesme elametleri olan goyumtul pas ve goyumtul yasil lekeler musahide edilir A B horizontlarin orta qalinligi cox vaxt 60 70 sm teskil edir Qehveyi torpaqlarla muqayisede cemen qehveyi torpaqlarda gillesme elametleri bir qeder zeifdir Bu torpaqlarda humusun miqdari 5 8 6 1 dir Humus humat ve humat sulvat tiplidir Humin tursular fulvo tursulara nisbeti ekser hallarda vahide yaxindir Cemen qehveyi torpaqlarda ust horizontlarinda karbonatlar az miqdarda olur yaxud hemin horizontlardan tamamile yuyulur Bu torpaqlar yuksek udma tutumu 100 qr torpaqda orta hesabla 30 2 30 5 m ekv teskil edir Yarimtipleri Hidrotermik seraitden asili olaraq asagidaki yarimtiplere ayrilir Sethden cimlesmis qehveyi Cemen qehveyi torpaqlarSabalidi torpaqlarSabalidi torpaqlar yarimsehra ve quru col torpaqlari olub qara torpaqlara nisbeten humus qatinin qalinligi azligi ile ferqlenirler Bu torpaqlara sabalidi ad verilmesi onun renginin yetismis sabalid meyvesinin rengine oxsamasidir Bu torpaqlar mehsuldar torpaqlardir lakin yay vaxti quru zonada rutubet catismazligindan mehsuldarliq bu torpaqlarda asagi dusur Yayildigi eraziler Azerbaycanda sabalidi boz qehveyi torpaqlar en genis yayilmis torpaq tipidir Bu torpaqlar dageteyi ve alcaq dagliq qursaqda Boyuk ve Kicik Qafqazin dageteyi rayonlarinda Gence Qazax massivinde Qarabagin aran hissesinde Qobustanda ve Naxcivan MR da rast gelinir Qranulometrik terkibi Bu torpaqlarda humusun miqdari ise 2 5 arasi deyisir Tund sabalidi torpaqlarda bu gosterici 3 5 5 sabalidi torpaqlarda 3 4 ve aciq sabalidi torpaqlarda ise 2 3 arasinda tereddud edir Sabalidi torpaqlar esaslarla doymamisdir butovlukde profil karbonatlidir ve torpaq mehlulunun muhiti ise qelevidir Iqlimi Quru yarimsehra iqlim tipinin hakim oldugu erazilerde yayilmisdir Burada yagintilar az temperatur ise nisbeten yuksek olmasi musahide olunur Temperaturun yuksek oldugu ucun burada uzvi maddelerin suretli minerallasmasi prosesi aktivdir Soran torpaqlarSoran torpaqlar terkibinde kend teserrufati bitkilerinin inkisafinda mane ola bilecek miqdarda suda asan hell olan duzlar toplanmis torpaqlara soran torpaqlar deyilir Ust qatlarin duzlarla zengin olmasi bu torpaqlarin seciyyevi xususiyyetleridir Yayildigi eraziler Zonal daxili torpaqlar kimi soran torpaqlar zonal torpaqlar fonunda Azerbaycanin duzenlik hem de sehra col zonasinda daha genis yayilmisdir Bu torpaqlar Azerbaycan erazisinin 1 3 1 5 ni ehate edir Mil Qarabag Mugan Salyan Sirvan duzlerinde Samur Deveci ovaligi Naxcivanin Arazboyu duzenliklerinde Abseronda yayilmisdir Soranliq qerbden Xezerin sahillerine dogru coxalir Kimyevi terkibi Xloridli soranliqlarda xlor ionunun miqdari quru qaliqda 40 den cox olur Xloridli soranlar Mugan Cenub serqi Sirvan duzlerinde Abseron Siyezen Sumqayit massivinde ve s yerlerde genis yayilmisdir Sulfatli soranliqlarda 40 den coxunun natrium sulfat duzu teskil edir Bu tipli soranlar cenubi Mugan Sirvan Qarabag duzlerinde ve s yerlerde genis yayilmisdir Soda ile sorlasmis torpaqlarda esasen natrium karbonat ve bikarbonat duzlari ustunluk teskil edir Bu tipli soranlara Qarabag duzunun merkezi ve Naxcivanin Arazboyu duzenliklerinde tesaduf olunur Qarisiq duzlarla sorlasmis torpaqlar bircinsli soranlara nisbeten daha genis yayilmisdir Bunlar xlorlu sulfatli sodali sulfatli sulfatli sodali ve s qarisiga malikdir Genetik tipleri Azerbaycanin soran torpaqlarinin duz toplanmanin xarakterinden ve seraitinden asili olaraq iki genetik tipi ferqlendirilir avtomorf ve hidromorf soranlar Avtomorf soranlar Qrunt suyu derinde yerlesen duzlu ana suxur uzerinde emele gelir Ana suxurlar esasen ucuncu ve dorduncu dovrun eluvial ve deluvial suxurlarindan ibaret olur Hidromorf soranlar esasen Kur Araz ovaliginin Mil Qarabag Mugan Salyan Cenubi Serqi Sirvan duzu Xezersahili duzenliklerde yayilib Bu torpaqlarda minerallasmis qrunt sular sethe cox yaxin 1 2 m derinlikde yerlesir Istinadlar1 I E Quliyev Umumi torpaqsunasliq ve torpaq cografiyasi Baki 2014 235 s M E Salayev H E Eliyev Azerbaycan torpaqlarinin diaqnostikasi ve tesnifati rus dili 1991 240 s H E Eliyev Boyuk Qafqazin torpaqlari 1994 I E Quliyev Umumi torpaqsunasliq ve torpaq cografiyasi Baki 2014 235 s H E Eliyev Boyuk Qafqazin torpaqlari 1994 1 I E Quliyev Umumi torpaqsunasliq ve torpaq cografiyasi Baki 2014 235 s 2 H E Eliyev Boyuk Qafqazin torpaqlari 1994 3 M E Salayev H E Eliyev Azerbaycan torpaqlarinin diaqnostikasi ve tesnifati rus dili 1991 240 s 3 I E Quliyev Umumi torpaqsunasliq ve torpaq cografiyasi Baki 2014 235 s 1 H E Eliyev Boyuk Qafqazin torpaqlari 1994 2 M E Salayev H E Eliyev Azerbaycan torpaqlarinin diaqnostikasi ve tesnifati rus dili 1991 240 s I E Quliyev Umumi torpaqsunasliq ve torpaq cografiyasi Baki 2014 235 s H E Eliyev Boyuk Qafqazin torpaqlari 1994 M E Salayev H E Eliyev Azerbaycan torpaqlarinin diaqnostikasi ve tesnifati rus dili 1991 240 s I E Quliyev Umumi torpaqsunasliq ve torpaq cografiyasi Baki 2014 235 s 2 M E Salayev H E Eliyev Azerbaycan torpaqlarinin diaqnostikasi ve tesnifati rus dili 1991 240 s I E Quliyev Umumi torpaqsunasliq ve torpaq cografiyasi Baki 2014 235 s M E Salayev H E Eliyev Azerbaycan torpaqlarinin diaqnostikasi ve tesnifati rus dili 1991 240 s Xarici kecidlerTorpaq ortuyu