Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Bu məqalə . |
Torpaq kadastrı — torpaq istifadəçiliyinin (torpaq üzərində hüquqların) dövlət qeydiyyatı, torpaqların kəmiyyət və keyfiyyət uçotu, və iqtisadi qiymətləndirilməsi üzrə məlumatların məcmusudur.
Torpaq istifadəçiliynin (sahələri üzərində hüquqların) dövlət qeydiyyatı
Torpaq sahələri üzərində hüquqların dövlət qeydiyyatı dövlət torpaq kadastrının hüquqi tərəfidir.O, Azərbaycan Respublikasının sərhədləri daxilində mövcud torpaq mülkiyyətçilərinin, istifadəçilərinin və icarəçilərinin torpaq üzərində hüquqlarının qorunması prinsipini təmin edir.
Torpaq sahələri üzərində hüquqların dövlət qeydiyyatı Dövlət Torpaq və Xəritəçəkmə Komitəsi tərəfindən həyata keçirilən hüquqi akt olub, torpaq mülkiyytəçilərinə, istifadəçilərinə və icarəçilərinə torpaqla bağlı vəzifələrinin yerinə yetirilməsində yardım edir. Bu tədbir torpaq münasibətlərinin iştirakçılarının – dövlət orqanlarının, bələdiyyələrin, Azərbaycan respublikası vətəndaşlarının və hüquqi şəxslərin, habelə əcnəbilərin və vətəndaşlığı olmayan şəxslərin, xarici hüquqi şəxslərin, beynəlxalq birliklərin və təşkilatların Azərbaycanın vahid torpaq fondundan istifadəsinin qanuniliyinin gözlənilməsinə xidmət edir.
Torpaq sahələri üzərində hüquqların dövlət qeydiyyatı torpaq mülkiyyətçilərinin, istifadəçilərinin və icarəçilərinin hüquqlarını müxtəlif qanun pozuntularıdan qorumaqla yanaşı, onlar tərəfindən törədilə biləcək istənilən qanuna zidd hərəkətin qarşısını alır. Bu tədbir torpaq sahələrindən onların hüququ rejiminə və təyinatına uyğun olaraq istifadəsinə dövlətin nəzarəti hesab edilir.
Torpaq sahəsi üzərində hüquqların dövlət qeydiyyatının uçot-qeydiyyat vahidi kimi torpaq sahəsi götürülür. Torpaq sahəsinin uçot-qeydiyyat vahidi kimi götürülməsi onun torpaq mülkiyyətçiləri, istifadəçiləri və icarəçiləri üçün həm torpaqdan istifadə hüququnun obyekti, həm də təsərrüfat və digər fəaliyyət növünün obyekti kimi çıxış etməsi ilə əlaqədardır.
Torpaq sahələri üzərində hüquqlar o cümlədən hüquqi və fiziki şəxslərin, habelə dövlət orqanlarının və bələdiyyələrin hüquqları, onları yaradan əsaslar müdafiə olunmaq məqsədilə dövlət torpaq kadastrında və dövlət torpaq reyestrində qeydiyyatdan keçirilməlidir. Torpaq sahələri üzərində hüquqların dövlət qeydiyyatına alınması məcburi hesab edilir. Torpaq sahəsi üzərində hüquqların dövlət qeydiyyatı torpaq sahəsinin yerləşdiyi ərazi üzrə dövlət reyestrinə aşağıdakı məlumatların daxil edilməsi ilə aparılır:
- torpaq sahəsi üzərində hüququ əldə edən şəxs barədə məlumat;
- torpaq sahəsinin təsviri (torpağın kateqoriyası, istifadə məqsədi, torpaq uqodiyasının növü, torpaq sahəsinin ölçüsü, sərhədləri, kadastr nömrəsi və digər səciyyəvi xüsusiyyətləri göstərilməklə);
- torpaq sahəsinin mülkiyyətə, istifadəyə və icarəyə verilməsi haqqında müqavilənin şərtləri, sahənin istifadəsində müəyyən edilmiş servitutlar, öhdəliklər və məhdudiyyətlər haqqında məlumatlar;
- torpaq sahəsi barədə sərəncam verilməsinə dair əqdlərin bağlanması və digər fəaliyyət barədə məlumatlar;
- torpaq sahəsinə dair əqdlərin bağlanmasına qadağanlar müəyyən edilməsinə dair məlumatlar;
- torpaq sahəsinin dövlət və bələdiyyə ehtiyacları üçün özgəninkiləşdirilməsi barədə qərarların tarixi və nömrəsi qanunvericilikdə müəyyən edilmiş digər məlumatlar.
Torpaq sahəsinə dair əqdlərin dövlət qeydiyyatı həmin əqdlərin predmeti sayılan torpaq sahəsinin planı olduqda həyata keçirilir. Torpaq sahəsi üzərində hüquqların dövlət qeydiyyatının aparılması barədə qeydiyyatın tarixi və nömrəsi, habelə qeydiyyat aparan orqan haqqında məlumatlar göstərilməklə torpaq mülkiyytəçilərinə, istifadəçilərinə və icarəçilərinə qanunvericilikdə müəyyən olunmuş hüquqi sənədlər verilir.
Torpaqların kəmiyyət və keyfiyyətcə uçotu
Azərbaycan dövləti bütün cəmiyyətin maraqlarına uyğun olaraq torpaq sahələri üzərində hüquqların dövlət qeydiyyatı ilə yanaşı, həmin torpaqlardan torpaq mülkiyyətçilərinin və icarəçilərinin düzgün istifadəsinə də nəzarəti həyata keçirir. Ona görə də torpaq ehtiyatlarının təkcə hüquqi baxımdan deyil, həm də təbiət və təsərrüfat baxımından öyrənilməsi dövlət torpaq kadastrının əsas vəzifələrindən biri hesab olunur. Əslində torpaq sahələri üzərində hüquqların dövlət qeydiyyatı və torpaqların dövlət uçotu eyni vaxtda aprılır. Bu, qeydiyyat və uçot əməliyyatlarının və sənədlərinin vəhdəti hesabına əldə edilir. Belə ki, inzibati rayonların dövlət torpaq kadastr kitablarında həm bütün torpaq mülkiyyətçilərinin, istifadəçilərinin və icarəçilərinin dövlət qeydiyyatı, həm də bu subyektlərin ixtiyarında olan kənd təsərrüfatı yerlərinin (uqodiyaların) tərkibinə və keyfiyyətinə dair uçot məlumatları verilir.
Torpaqların kəmiyyət və keyfiyyətcə uçotu torpaq ehtiyatlarının miqdarı, yerləşməsi və təsərrüfat istifadəsi haqqında geniş məlumatların toplanması, sistemləşdirilməsi və təhlili ilə bağlı dövlət torpaq kadastr tədbiridir. O, dövlət torpaq kadastrının tərkib hissəsi kimi, torpaqların təbiəti və təsərrüfat baxımından ilkin öyrənilməsini təmin edir.
Torpaq cəmiyyətdə istehsal prosesinin ümumi bazisini təşkil edir, ona görə də torpaqların kəmiyyət və keyfiyyətcə uçotu vahid torpaq fondunun əsas kateqoriyalarını əhatə etməklə idtisadiyyatın bütün sahələrində aparılmalıdır.
Uçot tədbirinin əsas vəzifəsi vahid torpaq fondunun respublika tabeli şəhər, inzibati rayon və muxtar inzibati-ərazi vahidləri (Naxçıvan MR və Dağlıq Qarabağ) daxilində kənd təsərrüfatı yerlərinin (uqodiyaların) və onun tərkib hissələrinin (növlərinin) qəbul olunmuş təsnifata uyğun olraq torpaq mülkiyyət formaları (dövlət, bələdiyyə, xüsusi) üzrə səciyyəsini verməkdir. Torpaqların dövlət uçotu kənd təsərrüfatı yerlərinin (uqodiyaların) faktiki vəziyyətinə görə keyfiyyəti şübhə doğurmayan plan-xəritə materialları və qrafiki üsullarla aşkar edilmiş cari dəyişikliklərin qeydiyyat məlumatları əsasında aparılır.
Torpaqların kəmiyyət və keyfiyyətcə uçotunun dəqiqlik dərəcəsi torpaqlardan istifadənin xarakterindən və torpaq resurslarının potensial imkanlarından asılıdır. Kənd təsərrüfatında əsas istehsal vasitəsi kimi çıxış edən kənd təsərrüfatı təyinatlı torpaqlar, dövlət meşə fondu torpaqları, ehtiyat fondu torpaqları, həmçinin şəhər, qəsəbə, kəndlərin hüdudları daxilində yerləşmiş yaşayış, mədəni-məişət, inzibatı və digər əhəmiyyətli bina, tikili və qurğular altındakı torpaqlar daha dəqiq uçota alınırlar. Sənaye, nəqliyyat, rabitə, müdafiə və təhlükəsizlik, təbii qoruq, sağlamlaşdırma, istirahət (rekreasiya), tarix-mədəniyyət və digər qeyri-kənd təsərrrüfatı təyinatlı olub, sənaye müəssisələrinin, rabitə və nəqliyyat yollarının, istirahət zonalarının yerləşdirilməsindən ötrü məkan bazisi kimi istifadə olunan torpaqlar müfəssəl formada uçota alına bilər, su səthi altında qalmış su fondu torpaqlarının da dəqiq uçotuna ehtiyac yoxdur.
Kənd təsərrüfatı yerlərinin (uqodiyaların) uçotu torpaq örtüyünə, torpaqların təbii daxili diaqnostik əlamət və xassələrinə, meliorativ vəziyyətinə, ot durumunun tərkibinə, başqa xassələrinə görə aparılır. Bu zaman əkin, dincə qoyulmuş torpaqlar, çoxillik əkmələr, biçənəklər və örüş yerlərinin keyfiyyəti səciyyələndirilir. Torpaqların keyfiyyəti irimiqyaslı xüsusi torpaq, aqrokimyəvi, geobotaniki, meliorativ tədqiqatlar vasitəsilə öyrənilir.
Torpaq örtüyünün səciyyəsi torpaq növmüxtəliflikləri üzrə torpağın qranulometrik tərkibinə, torpaqda humus, azot, fosfor, kaliumun miqdarına, udulmuş əsasların cəminə, torpaq mühitinin reaksiyasına (pH), suvarılan torpaqlarda əlavə olaraq suda həll olan duzların tərkibinə, şorlaşmanın dərinliyinə görə verilir. Tədqiqatlar nəticəsində əldə edilmiş göstəricilər əsasında xassə və əlamətlərinə görə yaxın olan torpaqlar keyfiyyət qruplarında birləşdirilir. Azot, fosfor, kalium (NPK) və digər qida maddələri ilə təmin olunmasına görə də torpaqların xüsusi (aşağı, orta, yüksək) qruplaşdırılması mövcuddur.
Təbii yem sahələrinin (yay və qış otlaqları) uçotu ot örtüyünün tərkibinə və keyfiyyətinə görə aparılır. Burada torpaq tədqiqatları ilə yanaşı, geobotaniki tədqiqatlara da geniş yer verilir.
Torpaqların meliorativ vəziyyəti qrunt suyunun dərinliyinə və minerallaşmasına görə müəyyən edilir. Bu torpaqlar içərisindən hidrotexniki, aqrotexniki və digər meliorativ tədbirlərə ehtiyacı olan torpaqlar ayrıca qeyd edilir. Şoranlıqlar, daşlı torpaqlar, kolluqlar, bataqlıqlar, eroziyaya məruz qalmış torpaqlar, həmçinin suqoruyucu və tarlaquruyucu əkmələr ayrıca uçota alınır. Torpaqların kəmiyyət və keyfiyyətcə uçotu zamanı suvarılan torpaqlara xüsusi diqqət yetirilir. Bu torpaqlarda təkcə kənd təsərrüfatı yerlərinin (uqodiyaların) faktiki vəziyyəti deyil, suvarmanın dərəcəsi (intensiv, qismən) üsulları (selləmə, çiləmə və s.) suvarma və kollektor-drnaj şəbəkəsinin vəziyyəti də nəzərə alınır.
Torpaqların keyfiyyət uçotu təkcə torpaqların deyil, torpaq yerinin də təsnifatını nəzərdə tutur. Torpaqşünaslıq elmində torpaq –quru səthinin torpaqəmələgətirən amillərin təsiri altında formalaşmış, münbitlik xassəsi olan yuxarı, yumşaq bitki bitən üst qatı hesab edilir. Torpaqəmələgətirən amillərin məkan-zaman dəyişkənliyindən asılı olaraq torpaqların şaquli və üfiqi zonalığı qanunu mövcuddur. Torpaqların təsnifatı onların genezisinə və inkişafına görə tərtib edilir.
"Torpaq" anlayışından fərqli olaraq, "torpaq yeri" anlayışı daha geniş məfhumdur. "Torpaq yeri" konkret torpaq örtüyü, relyef, iqlim şəraiti, təbii bitki örtüyü, müəyyən qrup kənd təsərrüfatı bitkilərinin becərilməsindən ötrü yararlılığı, meliorativ vəziyyəti ilə səciyyələnir. Torpaq – torpaq yeri sisteminin yalnız bir elementidir. O, torpaq yerinin digər şəraitləri ilə birgə torpaqdan istifadə əsaslı şəkildə təsir göstərir. Ona görə torpaq yerinin təsnifatında torpaqla yanaşı, digər şəraitlər də, o cümlədən iqtisadi amillər, nəzərə alınmalıdır.
Torpaqların bonitirovkası
Torpaqların bonitirovkası torpaqların daxili xassələri əsasında keyfiyyətinin müqayisəli şəkildə qiymətləndirilməsidır. Qiymətləndirmə zamanı əsas meyarlar kimi torpağın daxili xassələri — humus, azot, fosfor, kalim tərkibi, udulmuş əsasların cəmi götürülür. Respublikamızın mürəkkəb təbii şəraiti, relyef, iqlim, bioloji amillərin rəngarəngliyi torpaqların münbitliyinin müxtəlifliyinə səbəb olmuşdur. Bu isə öz növbəsində kənd təsərrüfatı bitkilərinin region, zona və hətta təsərrüfat daxili yetişdirilməsi xərclərini artırıb — azaltmaqla istehsalın iqtisadi göstəricilərini mürəkkəbləşdirmişdir. Ona görə də torpaqların münbitliyinin müxtəlifliyinin qeydiyyata alınması, yəni onların genetik-istehsalat təsnifatının verilməsi və torpaqların daxili diaqnostik göstəriciləri əsasında müqayisəli şəkildə qiymətləndirilməsi bonitirovkanın həm nəzəri, hən də praktiki cəhətdən ən əhəmiyyətli problemlərindəndir. Torpaqların bonitirovkası torpaqşünaslıq elminin və həmçinin dövlət torpaq kadastr tədbirinin müstəqil sahəsi olub, torpağın həm təbii-tarixi varlıq, həm də istehsal vasitəsi kimi qiymətləndirilməsinin elmi-nəzəri əsaslarını tədqiq edən, prinsip və metodlarını işləyən, istehsalatda geniş tətbiqi məsələlərini araşdıran təlimdir.
Torpaqların həm təbii-tarixi varlıq, həm də bir istehsal vasitəsi kimi bir sıra özünəməxsus xüsusiyyətləri, digər tərəfdən kənd təsərrüfatı istehsalının sənaye istehsalından fərqli olaraq, təbii şəraitdən, o cümlədən torpağın münbitliyindən asılı olması, onun müqayisəli şəkildə qiymətləndirilməsini zəruri edir. Belə ki, çox vaxt eyni miqdarda sərf olunmuş əmək və kapitalın müqabilində əkinçinin əldə etdiyi məhsul və gəlir, torpaqların münbitliyindən asılı olaraq müxtəlif ola bilər və yaxud eyni münbitliyə malik olan torpaqlarda kapital əməyin daha çox sərf edildiyi yerdə əlavə gəlir və ya renta digərindən artıq olacaqdır. Qeyd edək ki, məhsuldar qüvvələrin inkişafı nəticəsində elmi-texniki nailiyyətlərin kənd təsərrüfatında tətbiqi, texnologiya və istehsal proseslərinin təkmilləşdirilməsi az məhsuldar torpaqların münbitliyinin yüksəldilməsinə səbəb olsa da, torpaqların münbitliyi arasındakı diferensasiyanı, yəni mövcud fərqi ləğv etmir. Ona görə ki, aşağı münbitliyə malik torpaqların səviyyəsi yüksəldikcə, həmin proses orta və yüksək münbitliyə malik torpaqlarda da baş verir. Bu proses daimi olduğu üçün torpaqların münbitliyi arasındakı fərq və bu fərqin arasında formalaşan diferensial renta da əbədidir. Beləliklə, diferensial renta – təsərrüfatın münbit torpaqların və əlverişli coğrafi mövqeyinin hesabına (I diferensial renta) və ya istehsal prosesində intensiv metodların tətbiqilə (II diferensiaı renta) əldə etdiyi əlavə məhsul və ya gəlirdir. Buradan belə bir nəticə çıxarmaq mümkündür ki, torpaqların bonitirovkasının nəzəri əsasını genetik torpaqşünaslığın münbitlik təlimi ilə yanaşı diferensial renta haqqında təlim də təşkil edir. Torpaqların bonitirovkası əslində I diferensial renta ilə bilavasitə əlaqədardır.
I diferensial torpaq rentasının əsasını ən pis torpaqların məhsulunun eyni zamanda ictimai istehsal qiyməti hesab olunan istehsal qiyməti ilə ən yaxşı və orta torpaqların məhsulunun fərdi istehsal qiyməti arasındakı fərq təşkil edir. Torpaq kənd təsərrüfatı sahibkarlarına icarəyə verilərkən məhz bu fərq torpaq mülkiyyətçiləri tərəfindən mənimsənilir.
Torpaqların iqtisadi qiymətləndirilməsi
Dövlət torpaq kadastrının ən əhəmiyyətli tərkib hissəsi torpaqların (torpaq yerinin) iqtisadi qiymətləndirilməsidir. Torpaqların iqtisadi qiymətləndirilməsi kənd təsərrüfatında əsas istehsal vasitəsi olan torpaq yerinin münbitliyinin iqtisadi göstəricilər əsasında səciyyələndirilməsidir.
Torpaqların bonitirovkası və torpaqların iqtisadi qiymətləndirilməsi torpaq yerinin istehsal qabliyyətinin müəyyən edilməsinin vahid prosesi kimi çıxış edir. Belə ki, torpağın təbii və qazanılmış xassələri, torpaq yerinin məkanı və texnoloji xüsusiyyətləri, həmçinin istehsalın intensivliyi əkinçi əməyinin məhsuldarlığna həm eyni vaxtda və həm də qarşılıqlı surətdə təsir göstərir.
Torpaqların iqtisadi qiymətləndirilməsinin obyekti müxtəlif kateqoriyadan olan torpaqlar və kənd təsərrüfatı yerləri (uqpdiyalarla) ilə təmsil olunmuş vahid torpaq fondudur. Torpaqların iqtisadi qiymətləndirilməsinin predmeti isə torpağın iqtisadi münbitliyidir. Münbitlik nöqteyi-nəzərindən torpaq yeri və torpaq anlayışları eynidir. Fərq yalnız torpaqla müqayisədə torpaq yerinin daha geniş anlayış olmasıdır.
Torpaq-qiymətləndirmə işləri zamanı torpaqların bonitirovkası və torpaqların iqtisadi qiymətləndirilməsinin eyni taksonomik vahidlər üzrə aparılması vacibdir. Respublikamızda torpaqların bonitirovkası torpaq növmüxtəliflikləri, torpaqların iqtisadi qiymətləndirilməsi isə torpaqların aqroistehsalat qrupları üzrə aparılır.
Torpaqların iqtisadi qiymətləndirilməsində qiymət göstəricilərinin düzgün seçilməsinin böyük əhəmiyyəti vardır. Onlar obyektiv olmalı və müəyyən praktiki əhəmiyyət kəsb etməlidir. Yalnız bu halda torpaqların iqtisadi qiymətləndirilməsi istehsalatda özünün geniş tətbiqini tapa bilər. Qiymət göstəricilərinin hesablanması suvarılan və suvarılmayan torpaqlar üçün ayrı-ayrılıqda hesablanır.
Məqsəd və vəzifələrindən asılı olaraq torpaqların iqtisadi qiymətləndirilməsi fərdi və ümumi olur. Torpaqların fərdi iqtisadi qiymətləndirilməsi müxtəlif torpaqlarda konkret kənd təsərrüfatı bitkilərinin becərilməsinin səmərəliyini təyin edir. Ona görə də torpaqların fərdi iqtisadi qiymətləndirilməsi kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığına, məsarif ödənişinə və differensial gəlirə görə aparılır.
Torpaqların ümumi iqtisadi qiymətləndirilməsi münbitliyin obyektiv göstəricilərini və torpaqdan istifadənin effektivliyini xarakterizə edən göstəriciləri təyin edir. Torpaqların ümumi iqtisadi qiymətləndirilməsi ümumi məhsulun dəyərinə, məsarif ödənişinə və differensial gəlirə görə aparılır.
İqtisadi nöqteyi-nəzərdən torpaq yerinin keyfiyyəti torpağın münbitliyinə görə müəyyən edilir. Torpaqların münbitliyindəki fərqlər kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığında fərqlərin yaranmasına səbəb olur. Bununla da kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığı torpaqların iqtisadi qiymətləndirilməsində əsas göstərici kimi çıxış edir. Bu göstərici əsasında torpaq yerlərinin keyfiyyətini müqayisəli şəkildə qiymətləndirmək mümkündür. Torpaqların iqtisadi qiymətləndirilməsi üçün seçilmiş kənd təsərrüfatı bitkilərinin tərkibi torpaq-kadastr rayonu üçün səciyyəvi olmalıdır.
Torpağın qiymət göstəricisi kimi məhsuldarlığın kənd təsərrüfatı istehsalının bir sıra məsələlərinin həllində böyük əhəmiyyəti vardır. Lakin o yalnız müxtəlif keyfiyyətli torpaqlara eyni miqdarda xərc qoyulduğu şəraitdə torpaqların keyfiyyətini əks etdirir.
Kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığı əsasında torpaq yerlərinin iqtisadi qiymətləndirilməsinin çətinliyi ayrı-ayrı bitkilərin və bitki qruplarının məhsuldarlığının torpağın keyfiyyəti haqqında məlumat verə bilməməsi ilə əlaqədardır. Məhsuldarlığın obyektiv göstəriciləri olan ümumi məhsulun dəyəri və differensial gəlir artıq praktikada öz üstünlüklərini göstərmişdir.
Ümumi məhsulun dəyəri əkinlərin sahəsi, məhsuldarlığı və qiyməti nəzərə alınmaqla bütün bitkilər üzrə müəyyən edilir. Torpaq yerlərinin kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığı və ümumi məhsulun dəyəri vasitəsilə ifadə edilmiş göstəricisi eyni miqdar məsariflər şəraitində torpağın iqtisadi münbitliyinin mütləq səviyyəsini xarakterizə edir.
Torpaqların iqtisadi qiymətləndirilməsi zamanı müxtəlif keyfiyyətli torpaq yerlərindən əldə edilmiş məhsuldarlığın və ümumi məhsulun dəyərinin istehsal məsrəflərinin öyrənilməsi zəruridir. Nəzərə almaq lazımdır ki, yalnız eyni miqdar istehsal məsarifləri şəraitində formalaşmış məhsuldarlıq və ümumi məhsulun dəyər göstəriciləri torpağın keyfiyyətini düzgün əks etdirə bilər.
Ümumi məhsulun dəyəri aşağıdakı düstur əsasında tapılır:
D = (M1A1P1+M2A2P2+….MnAnPn): P1+P2+….Pn
Burada, D – ümumi məhsulun dəyəri; M1, M2 ….Mn – kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığı; A1, A2….An — məhsulun topdan satış qiyməti (keçmiş metodikalarda kadastr qiyməti); P1, P2….Pn – kənd təsərrüfatı bitkilərinin sahəsi.
Məsarif ödənişi torpaqların iqtisadi qiymətləndirilməsi zamanı təsərrüfatçılığın bərabər iqtisadi şəraitində, torpaq yerinin münbitliyinin çox əhəmiyyətli göstəricisidir. O, eyni keyfiyyətli torpaq yerlərində əkinçiliyin intensivliyindən asılı olaraq iqtisadi münbitliyin səviyyəsini səciyyələndirmək üçün olduqca əlverişlidir. Məsarif ödənişi aşağıdakı düstur vasitəsilə təyin edilir:
MÖ =D:Mf
Burada, MÖ –məsarif ödənişi; D- ümumi məhsulun dəyəri; Mf- ümumi xərclər.
Yaxşı və pis torpaqlarda kənd təsərrüfatı istehsalının səmərəliyi özünü təmiz gəlir formasında göstərir. Torpaq yerlərinin təmiz gəliri həmin sahələrdən alınan ümumi məhsulun dəyərindən onun alınmasından ötrü sərf olunmuş istehsal xərclərini çıxmaqla tapılır. Differensiaı gəlir təmiz gəlirin əlavə hissəsidir. Əslində differensial gəlir pis torpaq yerləri ilə müqayisədə yaxşı keyfiyyətli torpaq yerlərində daha məhsuldar əmək hesabına yaradılmış təmiz gəlirdir. O nisbi münbitliyin kəmiyyət səciyyəsi olub, qiymətləndirilən torpaqlarda az məhsuldar torpaqlarla müqayisədə məsariflərə qənaətin həcmini ifadə edir. Torpaq yerlərinin iqtisadi qiymətləndirilməsində meyar kimi götürülən differensial gəlir aşağıdakı düstur vasitəsilə tapılır:
DG = (AQ-FQ) X U
Burada, DG –differensial gəlir, man/ha; AQ — məhsulun alış qiyməti, man/ha; FQ- məhsulun fərdi qiyməti, man/ha; U –bazis məhsuldarlıq, sen/ha.
Differensial gəlirin tapılması üçün çox əhəmiyyətli göstərici olan məhsulun fərdi qiyməti (FQ) aşağıdakı düstur əsasında tapılır:
FQ =M x (Rn + 100) : 100
Burada, FQ – məhsulun fərdi qiyməti, man/sen; M- məhsulun maya dəyəri; Rn – rentabelliyin normativ səviyyəsi.
Məhsulun fərdi qiyməti hesablanarkən istifadə edilən rentabelliyin normativ səviyyəsi 45%-dən az olmamaq şərtilə bütün kənd təsərrüfatı bitkiləri üçün eyni qəbul edilir. Bu göstəriciyə görə əldə edilmiş differensial gəlir ən təmiz gəlir hesab olunur.
Beləliklə, torpaq yerlərinin iqtisadi qiymətləndirilməsində ilkin məlumat kimi 1 hektar sahədən alınan məhsulun miqdarı və bu məhsulun istehsalına sərf olunmuş məsariflər götürülür. Bu göstəricilər əsasında istehsalın səmərəliyini xarakterizə edən göstəricilər – ümumi məhsulun dəyəri, məsarif ödənişi, təmiz və differensial gəlir hesablanır.
Əldə edilmiş göstəricilər əsasında torpaq kadastr (qiymət) rayonlarının torpaq yerlərinin iqtisadi qiymət şkalaları tərtib edilir. Şkala torpağın keyfiyyətini səciyyələndirən müxtəlif göstəricilər üzrə qurulur. Şkalada əkinçilikdə intensivliyin səviyyəsi istehsal məsariflərinin ölçüsünə görə, istehsalın səmərəliyi- məsarif ödənişinə, istehsalın səviyyəsi – ümumi məhsulun, gəlirli olması – differensial gəlirin həcminə görə müəyyən edilir.
Hesablamalar torpaq (keyfiyyət) qrupları üzrə əkin üçün ümumi, kənd təsərrüfatı bitkiləri (taxıl, üzüm, kartof vəs .) üçün fərdi qiymətləndirmə şkalaları qurulmaqla aparılır.
İstinadlar
- "Azərbaycan Respublikasının Torpaq Məcəlləsi". 2022-08-09 tarixində . İstifadə tarixi: 2016-11-08.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Bu meqale qaralama halindadir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Eger mumkundurse daha deqiq bir sablondan istifade edin Torpaq kadastri torpaq istifadeciliyinin torpaq uzerinde huquqlarin dovlet qeydiyyati torpaqlarin kemiyyet ve keyfiyyet ucotu ve iqtisadi qiymetlendirilmesi uzre melumatlarin mecmusudur Torpaq istifadeciliynin saheleri uzerinde huquqlarin dovlet qeydiyyatiTorpaq saheleri uzerinde huquqlarin dovlet qeydiyyati dovlet torpaq kadastrinin huquqi terefidir O Azerbaycan Respublikasinin serhedleri daxilinde movcud torpaq mulkiyyetcilerinin istifadecilerinin ve icarecilerinin torpaq uzerinde huquqlarinin qorunmasi prinsipini temin edir Torpaq saheleri uzerinde huquqlarin dovlet qeydiyyati Dovlet Torpaq ve Xeritecekme Komitesi terefinden heyata kecirilen huquqi akt olub torpaq mulkiyytecilerine istifadecilerine ve icarecilerine torpaqla bagli vezifelerinin yerine yetirilmesinde yardim edir Bu tedbir torpaq munasibetlerinin istirakcilarinin dovlet orqanlarinin belediyyelerin Azerbaycan respublikasi vetendaslarinin ve huquqi sexslerin habele ecnebilerin ve vetendasligi olmayan sexslerin xarici huquqi sexslerin beynelxalq birliklerin ve teskilatlarin Azerbaycanin vahid torpaq fondundan istifadesinin qanuniliyinin gozlenilmesine xidmet edir Torpaq saheleri uzerinde huquqlarin dovlet qeydiyyati torpaq mulkiyyetcilerinin istifadecilerinin ve icarecilerinin huquqlarini muxtelif qanun pozuntularidan qorumaqla yanasi onlar terefinden toredile bilecek istenilen qanuna zidd hereketin qarsisini alir Bu tedbir torpaq sahelerinden onlarin huququ rejimine ve teyinatina uygun olaraq istifadesine dovletin nezareti hesab edilir Torpaq sahesi uzerinde huquqlarin dovlet qeydiyyatinin ucot qeydiyyat vahidi kimi torpaq sahesi goturulur Torpaq sahesinin ucot qeydiyyat vahidi kimi goturulmesi onun torpaq mulkiyyetcileri istifadecileri ve icarecileri ucun hem torpaqdan istifade huququnun obyekti hem de teserrufat ve diger fealiyyet novunun obyekti kimi cixis etmesi ile elaqedardir Torpaq saheleri uzerinde huquqlar o cumleden huquqi ve fiziki sexslerin habele dovlet orqanlarinin ve belediyyelerin huquqlari onlari yaradan esaslar mudafie olunmaq meqsedile dovlet torpaq kadastrinda ve dovlet torpaq reyestrinde qeydiyyatdan kecirilmelidir Torpaq saheleri uzerinde huquqlarin dovlet qeydiyyatina alinmasi mecburi hesab edilir Torpaq sahesi uzerinde huquqlarin dovlet qeydiyyati torpaq sahesinin yerlesdiyi erazi uzre dovlet reyestrine asagidaki melumatlarin daxil edilmesi ile aparilir torpaq sahesi uzerinde huququ elde eden sexs barede melumat torpaq sahesinin tesviri torpagin kateqoriyasi istifade meqsedi torpaq uqodiyasinin novu torpaq sahesinin olcusu serhedleri kadastr nomresi ve diger seciyyevi xususiyyetleri gosterilmekle torpaq sahesinin mulkiyyete istifadeye ve icareye verilmesi haqqinda muqavilenin sertleri sahenin istifadesinde mueyyen edilmis servitutlar ohdelikler ve mehdudiyyetler haqqinda melumatlar torpaq sahesi barede serencam verilmesine dair eqdlerin baglanmasi ve diger fealiyyet barede melumatlar torpaq sahesine dair eqdlerin baglanmasina qadaganlar mueyyen edilmesine dair melumatlar torpaq sahesinin dovlet ve belediyye ehtiyaclari ucun ozgeninkilesdirilmesi barede qerarlarin tarixi ve nomresi qanunvericilikde mueyyen edilmis diger melumatlar Torpaq sahesine dair eqdlerin dovlet qeydiyyati hemin eqdlerin predmeti sayilan torpaq sahesinin plani olduqda heyata kecirilir Torpaq sahesi uzerinde huquqlarin dovlet qeydiyyatinin aparilmasi barede qeydiyyatin tarixi ve nomresi habele qeydiyyat aparan orqan haqqinda melumatlar gosterilmekle torpaq mulkiyytecilerine istifadecilerine ve icarecilerine qanunvericilikde mueyyen olunmus huquqi senedler verilir Torpaqlarin kemiyyet ve keyfiyyetce ucotuAzerbaycan dovleti butun cemiyyetin maraqlarina uygun olaraq torpaq saheleri uzerinde huquqlarin dovlet qeydiyyati ile yanasi hemin torpaqlardan torpaq mulkiyyetcilerinin ve icarecilerinin duzgun istifadesine de nezareti heyata kecirir Ona gore de torpaq ehtiyatlarinin tekce huquqi baximdan deyil hem de tebiet ve teserrufat baximindan oyrenilmesi dovlet torpaq kadastrinin esas vezifelerinden biri hesab olunur Eslinde torpaq saheleri uzerinde huquqlarin dovlet qeydiyyati ve torpaqlarin dovlet ucotu eyni vaxtda aprilir Bu qeydiyyat ve ucot emeliyyatlarinin ve senedlerinin vehdeti hesabina elde edilir Bele ki inzibati rayonlarin dovlet torpaq kadastr kitablarinda hem butun torpaq mulkiyyetcilerinin istifadecilerinin ve icarecilerinin dovlet qeydiyyati hem de bu subyektlerin ixtiyarinda olan kend teserrufati yerlerinin uqodiyalarin terkibine ve keyfiyyetine dair ucot melumatlari verilir Torpaqlarin kemiyyet ve keyfiyyetce ucotu torpaq ehtiyatlarinin miqdari yerlesmesi ve teserrufat istifadesi haqqinda genis melumatlarin toplanmasi sistemlesdirilmesi ve tehlili ile bagli dovlet torpaq kadastr tedbiridir O dovlet torpaq kadastrinin terkib hissesi kimi torpaqlarin tebieti ve teserrufat baximindan ilkin oyrenilmesini temin edir Torpaq cemiyyetde istehsal prosesinin umumi bazisini teskil edir ona gore de torpaqlarin kemiyyet ve keyfiyyetce ucotu vahid torpaq fondunun esas kateqoriyalarini ehate etmekle idtisadiyyatin butun sahelerinde aparilmalidir Ucot tedbirinin esas vezifesi vahid torpaq fondunun respublika tabeli seher inzibati rayon ve muxtar inzibati erazi vahidleri Naxcivan MR ve Dagliq Qarabag daxilinde kend teserrufati yerlerinin uqodiyalarin ve onun terkib hisselerinin novlerinin qebul olunmus tesnifata uygun olraq torpaq mulkiyyet formalari dovlet belediyye xususi uzre seciyyesini vermekdir Torpaqlarin dovlet ucotu kend teserrufati yerlerinin uqodiyalarin faktiki veziyyetine gore keyfiyyeti subhe dogurmayan plan xerite materiallari ve qrafiki usullarla askar edilmis cari deyisikliklerin qeydiyyat melumatlari esasinda aparilir Torpaqlarin kemiyyet ve keyfiyyetce ucotunun deqiqlik derecesi torpaqlardan istifadenin xarakterinden ve torpaq resurslarinin potensial imkanlarindan asilidir Kend teserrufatinda esas istehsal vasitesi kimi cixis eden kend teserrufati teyinatli torpaqlar dovlet mese fondu torpaqlari ehtiyat fondu torpaqlari hemcinin seher qesebe kendlerin hududlari daxilinde yerlesmis yasayis medeni meiset inzibati ve diger ehemiyyetli bina tikili ve qurgular altindaki torpaqlar daha deqiq ucota alinirlar Senaye neqliyyat rabite mudafie ve tehlukesizlik tebii qoruq saglamlasdirma istirahet rekreasiya tarix medeniyyet ve diger qeyri kend teserrrufati teyinatli olub senaye muessiselerinin rabite ve neqliyyat yollarinin istirahet zonalarinin yerlesdirilmesinden otru mekan bazisi kimi istifade olunan torpaqlar mufessel formada ucota alina biler su sethi altinda qalmis su fondu torpaqlarinin da deqiq ucotuna ehtiyac yoxdur Kend teserrufati yerlerinin uqodiyalarin ucotu torpaq ortuyune torpaqlarin tebii daxili diaqnostik elamet ve xasselerine meliorativ veziyyetine ot durumunun terkibine basqa xasselerine gore aparilir Bu zaman ekin dince qoyulmus torpaqlar coxillik ekmeler bicenekler ve orus yerlerinin keyfiyyeti seciyyelendirilir Torpaqlarin keyfiyyeti irimiqyasli xususi torpaq aqrokimyevi geobotaniki meliorativ tedqiqatlar vasitesile oyrenilir Torpaq ortuyunun seciyyesi torpaq novmuxteliflikleri uzre torpagin qranulometrik terkibine torpaqda humus azot fosfor kaliumun miqdarina udulmus esaslarin cemine torpaq muhitinin reaksiyasina pH suvarilan torpaqlarda elave olaraq suda hell olan duzlarin terkibine sorlasmanin derinliyine gore verilir Tedqiqatlar neticesinde elde edilmis gostericiler esasinda xasse ve elametlerine gore yaxin olan torpaqlar keyfiyyet qruplarinda birlesdirilir Azot fosfor kalium NPK ve diger qida maddeleri ile temin olunmasina gore de torpaqlarin xususi asagi orta yuksek qruplasdirilmasi movcuddur Tebii yem sahelerinin yay ve qis otlaqlari ucotu ot ortuyunun terkibine ve keyfiyyetine gore aparilir Burada torpaq tedqiqatlari ile yanasi geobotaniki tedqiqatlara da genis yer verilir Torpaqlarin meliorativ veziyyeti qrunt suyunun derinliyine ve minerallasmasina gore mueyyen edilir Bu torpaqlar icerisinden hidrotexniki aqrotexniki ve diger meliorativ tedbirlere ehtiyaci olan torpaqlar ayrica qeyd edilir Soranliqlar dasli torpaqlar kolluqlar bataqliqlar eroziyaya meruz qalmis torpaqlar hemcinin suqoruyucu ve tarlaquruyucu ekmeler ayrica ucota alinir Torpaqlarin kemiyyet ve keyfiyyetce ucotu zamani suvarilan torpaqlara xususi diqqet yetirilir Bu torpaqlarda tekce kend teserrufati yerlerinin uqodiyalarin faktiki veziyyeti deyil suvarmanin derecesi intensiv qismen usullari selleme cileme ve s suvarma ve kollektor drnaj sebekesinin veziyyeti de nezere alinir Torpaqlarin keyfiyyet ucotu tekce torpaqlarin deyil torpaq yerinin de tesnifatini nezerde tutur Torpaqsunasliq elminde torpaq quru sethinin torpaqemelegetiren amillerin tesiri altinda formalasmis munbitlik xassesi olan yuxari yumsaq bitki biten ust qati hesab edilir Torpaqemelegetiren amillerin mekan zaman deyiskenliyinden asili olaraq torpaqlarin saquli ve ufiqi zonaligi qanunu movcuddur Torpaqlarin tesnifati onlarin genezisine ve inkisafina gore tertib edilir Torpaq anlayisindan ferqli olaraq torpaq yeri anlayisi daha genis mefhumdur Torpaq yeri konkret torpaq ortuyu relyef iqlim seraiti tebii bitki ortuyu mueyyen qrup kend teserrufati bitkilerinin becerilmesinden otru yararliligi meliorativ veziyyeti ile seciyyelenir Torpaq torpaq yeri sisteminin yalniz bir elementidir O torpaq yerinin diger seraitleri ile birge torpaqdan istifade esasli sekilde tesir gosterir Ona gore torpaq yerinin tesnifatinda torpaqla yanasi diger seraitler de o cumleden iqtisadi amiller nezere alinmalidir Torpaqlarin bonitirovkasiTorpaqlarin bonitirovkasi torpaqlarin daxili xasseleri esasinda keyfiyyetinin muqayiseli sekilde qiymetlendirilmesidir Qiymetlendirme zamani esas meyarlar kimi torpagin daxili xasseleri humus azot fosfor kalim terkibi udulmus esaslarin cemi goturulur Respublikamizin murekkeb tebii seraiti relyef iqlim bioloji amillerin rengarengliyi torpaqlarin munbitliyinin muxtelifliyine sebeb olmusdur Bu ise oz novbesinde kend teserrufati bitkilerinin region zona ve hetta teserrufat daxili yetisdirilmesi xerclerini artirib azaltmaqla istehsalin iqtisadi gostericilerini murekkeblesdirmisdir Ona gore de torpaqlarin munbitliyinin muxtelifliyinin qeydiyyata alinmasi yeni onlarin genetik istehsalat tesnifatinin verilmesi ve torpaqlarin daxili diaqnostik gostericileri esasinda muqayiseli sekilde qiymetlendirilmesi bonitirovkanin hem nezeri hen de praktiki cehetden en ehemiyyetli problemlerindendir Torpaqlarin bonitirovkasi torpaqsunasliq elminin ve hemcinin dovlet torpaq kadastr tedbirinin musteqil sahesi olub torpagin hem tebii tarixi varliq hem de istehsal vasitesi kimi qiymetlendirilmesinin elmi nezeri esaslarini tedqiq eden prinsip ve metodlarini isleyen istehsalatda genis tetbiqi meselelerini arasdiran telimdir Torpaqlarin hem tebii tarixi varliq hem de bir istehsal vasitesi kimi bir sira ozunemexsus xususiyyetleri diger terefden kend teserrufati istehsalinin senaye istehsalindan ferqli olaraq tebii seraitden o cumleden torpagin munbitliyinden asili olmasi onun muqayiseli sekilde qiymetlendirilmesini zeruri edir Bele ki cox vaxt eyni miqdarda serf olunmus emek ve kapitalin muqabilinde ekincinin elde etdiyi mehsul ve gelir torpaqlarin munbitliyinden asili olaraq muxtelif ola biler ve yaxud eyni munbitliye malik olan torpaqlarda kapital emeyin daha cox serf edildiyi yerde elave gelir ve ya renta digerinden artiq olacaqdir Qeyd edek ki mehsuldar quvvelerin inkisafi neticesinde elmi texniki nailiyyetlerin kend teserrufatinda tetbiqi texnologiya ve istehsal proseslerinin tekmillesdirilmesi az mehsuldar torpaqlarin munbitliyinin yukseldilmesine sebeb olsa da torpaqlarin munbitliyi arasindaki diferensasiyani yeni movcud ferqi legv etmir Ona gore ki asagi munbitliye malik torpaqlarin seviyyesi yukseldikce hemin proses orta ve yuksek munbitliye malik torpaqlarda da bas verir Bu proses daimi oldugu ucun torpaqlarin munbitliyi arasindaki ferq ve bu ferqin arasinda formalasan diferensial renta da ebedidir Belelikle diferensial renta teserrufatin munbit torpaqlarin ve elverisli cografi movqeyinin hesabina I diferensial renta ve ya istehsal prosesinde intensiv metodlarin tetbiqile II diferensiai renta elde etdiyi elave mehsul ve ya gelirdir Buradan bele bir netice cixarmaq mumkundur ki torpaqlarin bonitirovkasinin nezeri esasini genetik torpaqsunasligin munbitlik telimi ile yanasi diferensial renta haqqinda telim de teskil edir Torpaqlarin bonitirovkasi eslinde I diferensial renta ile bilavasite elaqedardir I diferensial torpaq rentasinin esasini en pis torpaqlarin mehsulunun eyni zamanda ictimai istehsal qiymeti hesab olunan istehsal qiymeti ile en yaxsi ve orta torpaqlarin mehsulunun ferdi istehsal qiymeti arasindaki ferq teskil edir Torpaq kend teserrufati sahibkarlarina icareye verilerken mehz bu ferq torpaq mulkiyyetcileri terefinden menimsenilir Torpaqlarin iqtisadi qiymetlendirilmesiDovlet torpaq kadastrinin en ehemiyyetli terkib hissesi torpaqlarin torpaq yerinin iqtisadi qiymetlendirilmesidir Torpaqlarin iqtisadi qiymetlendirilmesi kend teserrufatinda esas istehsal vasitesi olan torpaq yerinin munbitliyinin iqtisadi gostericiler esasinda seciyyelendirilmesidir Torpaqlarin bonitirovkasi ve torpaqlarin iqtisadi qiymetlendirilmesi torpaq yerinin istehsal qabliyyetinin mueyyen edilmesinin vahid prosesi kimi cixis edir Bele ki torpagin tebii ve qazanilmis xasseleri torpaq yerinin mekani ve texnoloji xususiyyetleri hemcinin istehsalin intensivliyi ekinci emeyinin mehsuldarligna hem eyni vaxtda ve hem de qarsiliqli suretde tesir gosterir Torpaqlarin iqtisadi qiymetlendirilmesinin obyekti muxtelif kateqoriyadan olan torpaqlar ve kend teserrufati yerleri uqpdiyalarla ile temsil olunmus vahid torpaq fondudur Torpaqlarin iqtisadi qiymetlendirilmesinin predmeti ise torpagin iqtisadi munbitliyidir Munbitlik noqteyi nezerinden torpaq yeri ve torpaq anlayislari eynidir Ferq yalniz torpaqla muqayisede torpaq yerinin daha genis anlayis olmasidir Torpaq qiymetlendirme isleri zamani torpaqlarin bonitirovkasi ve torpaqlarin iqtisadi qiymetlendirilmesinin eyni taksonomik vahidler uzre aparilmasi vacibdir Respublikamizda torpaqlarin bonitirovkasi torpaq novmuxteliflikleri torpaqlarin iqtisadi qiymetlendirilmesi ise torpaqlarin aqroistehsalat qruplari uzre aparilir Torpaqlarin iqtisadi qiymetlendirilmesinde qiymet gostericilerinin duzgun secilmesinin boyuk ehemiyyeti vardir Onlar obyektiv olmali ve mueyyen praktiki ehemiyyet kesb etmelidir Yalniz bu halda torpaqlarin iqtisadi qiymetlendirilmesi istehsalatda ozunun genis tetbiqini tapa biler Qiymet gostericilerinin hesablanmasi suvarilan ve suvarilmayan torpaqlar ucun ayri ayriliqda hesablanir Meqsed ve vezifelerinden asili olaraq torpaqlarin iqtisadi qiymetlendirilmesi ferdi ve umumi olur Torpaqlarin ferdi iqtisadi qiymetlendirilmesi muxtelif torpaqlarda konkret kend teserrufati bitkilerinin becerilmesinin semereliyini teyin edir Ona gore de torpaqlarin ferdi iqtisadi qiymetlendirilmesi kend teserrufati bitkilerinin mehsuldarligina mesarif odenisine ve differensial gelire gore aparilir Torpaqlarin umumi iqtisadi qiymetlendirilmesi munbitliyin obyektiv gostericilerini ve torpaqdan istifadenin effektivliyini xarakterize eden gostericileri teyin edir Torpaqlarin umumi iqtisadi qiymetlendirilmesi umumi mehsulun deyerine mesarif odenisine ve differensial gelire gore aparilir Iqtisadi noqteyi nezerden torpaq yerinin keyfiyyeti torpagin munbitliyine gore mueyyen edilir Torpaqlarin munbitliyindeki ferqler kend teserrufati bitkilerinin mehsuldarliginda ferqlerin yaranmasina sebeb olur Bununla da kend teserrufati bitkilerinin mehsuldarligi torpaqlarin iqtisadi qiymetlendirilmesinde esas gosterici kimi cixis edir Bu gosterici esasinda torpaq yerlerinin keyfiyyetini muqayiseli sekilde qiymetlendirmek mumkundur Torpaqlarin iqtisadi qiymetlendirilmesi ucun secilmis kend teserrufati bitkilerinin terkibi torpaq kadastr rayonu ucun seciyyevi olmalidir Torpagin qiymet gostericisi kimi mehsuldarligin kend teserrufati istehsalinin bir sira meselelerinin hellinde boyuk ehemiyyeti vardir Lakin o yalniz muxtelif keyfiyyetli torpaqlara eyni miqdarda xerc qoyuldugu seraitde torpaqlarin keyfiyyetini eks etdirir Kend teserrufati bitkilerinin mehsuldarligi esasinda torpaq yerlerinin iqtisadi qiymetlendirilmesinin cetinliyi ayri ayri bitkilerin ve bitki qruplarinin mehsuldarliginin torpagin keyfiyyeti haqqinda melumat vere bilmemesi ile elaqedardir Mehsuldarligin obyektiv gostericileri olan umumi mehsulun deyeri ve differensial gelir artiq praktikada oz ustunluklerini gostermisdir Umumi mehsulun deyeri ekinlerin sahesi mehsuldarligi ve qiymeti nezere alinmaqla butun bitkiler uzre mueyyen edilir Torpaq yerlerinin kend teserrufati bitkilerinin mehsuldarligi ve umumi mehsulun deyeri vasitesile ifade edilmis gostericisi eyni miqdar mesarifler seraitinde torpagin iqtisadi munbitliyinin mutleq seviyyesini xarakterize edir Torpaqlarin iqtisadi qiymetlendirilmesi zamani muxtelif keyfiyyetli torpaq yerlerinden elde edilmis mehsuldarligin ve umumi mehsulun deyerinin istehsal mesreflerinin oyrenilmesi zeruridir Nezere almaq lazimdir ki yalniz eyni miqdar istehsal mesarifleri seraitinde formalasmis mehsuldarliq ve umumi mehsulun deyer gostericileri torpagin keyfiyyetini duzgun eks etdire biler Umumi mehsulun deyeri asagidaki dustur esasinda tapilir D M1A1P1 M2A2P2 MnAnPn P1 P2 Pn Burada D umumi mehsulun deyeri M1 M2 Mn kend teserrufati bitkilerinin mehsuldarligi A1 A2 An mehsulun topdan satis qiymeti kecmis metodikalarda kadastr qiymeti P1 P2 Pn kend teserrufati bitkilerinin sahesi Mesarif odenisi torpaqlarin iqtisadi qiymetlendirilmesi zamani teserrufatciligin beraber iqtisadi seraitinde torpaq yerinin munbitliyinin cox ehemiyyetli gostericisidir O eyni keyfiyyetli torpaq yerlerinde ekinciliyin intensivliyinden asili olaraq iqtisadi munbitliyin seviyyesini seciyyelendirmek ucun olduqca elverislidir Mesarif odenisi asagidaki dustur vasitesile teyin edilir MO D Mf Burada MO mesarif odenisi D umumi mehsulun deyeri Mf umumi xercler Yaxsi ve pis torpaqlarda kend teserrufati istehsalinin semereliyi ozunu temiz gelir formasinda gosterir Torpaq yerlerinin temiz geliri hemin sahelerden alinan umumi mehsulun deyerinden onun alinmasindan otru serf olunmus istehsal xerclerini cixmaqla tapilir Differensiai gelir temiz gelirin elave hissesidir Eslinde differensial gelir pis torpaq yerleri ile muqayisede yaxsi keyfiyyetli torpaq yerlerinde daha mehsuldar emek hesabina yaradilmis temiz gelirdir O nisbi munbitliyin kemiyyet seciyyesi olub qiymetlendirilen torpaqlarda az mehsuldar torpaqlarla muqayisede mesariflere qenaetin hecmini ifade edir Torpaq yerlerinin iqtisadi qiymetlendirilmesinde meyar kimi goturulen differensial gelir asagidaki dustur vasitesile tapilir DG AQ FQ X U Burada DG differensial gelir man ha AQ mehsulun alis qiymeti man ha FQ mehsulun ferdi qiymeti man ha U bazis mehsuldarliq sen ha Differensial gelirin tapilmasi ucun cox ehemiyyetli gosterici olan mehsulun ferdi qiymeti FQ asagidaki dustur esasinda tapilir FQ M x Rn 100 100 Burada FQ mehsulun ferdi qiymeti man sen M mehsulun maya deyeri Rn rentabelliyin normativ seviyyesi Mehsulun ferdi qiymeti hesablanarken istifade edilen rentabelliyin normativ seviyyesi 45 den az olmamaq sertile butun kend teserrufati bitkileri ucun eyni qebul edilir Bu gostericiye gore elde edilmis differensial gelir en temiz gelir hesab olunur Belelikle torpaq yerlerinin iqtisadi qiymetlendirilmesinde ilkin melumat kimi 1 hektar saheden alinan mehsulun miqdari ve bu mehsulun istehsalina serf olunmus mesarifler goturulur Bu gostericiler esasinda istehsalin semereliyini xarakterize eden gostericiler umumi mehsulun deyeri mesarif odenisi temiz ve differensial gelir hesablanir Elde edilmis gostericiler esasinda torpaq kadastr qiymet rayonlarinin torpaq yerlerinin iqtisadi qiymet skalalari tertib edilir Skala torpagin keyfiyyetini seciyyelendiren muxtelif gostericiler uzre qurulur Skalada ekincilikde intensivliyin seviyyesi istehsal mesariflerinin olcusune gore istehsalin semereliyi mesarif odenisine istehsalin seviyyesi umumi mehsulun gelirli olmasi differensial gelirin hecmine gore mueyyen edilir Hesablamalar torpaq keyfiyyet qruplari uzre ekin ucun umumi kend teserrufati bitkileri taxil uzum kartof ves ucun ferdi qiymetlendirme skalalari qurulmaqla aparilir Istinadlar Azerbaycan Respublikasinin Torpaq Mecellesi 2022 08 09 tarixinde Istifade tarixi 2016 11 08