Sovet–Polşa müharibəsi

Sovet-Polşa müharibəsi — Rusiyada vətəndaş müharibəsi zamanı 1919–1921-ci illərdə Polşa ilə Sovet Rusiyası, Sovet Belorusiyası, Sovet Ukraynası arasında — dağılmış Rusiya İmperiyası ərazilərində — Rusiya, Belarus, Latviya, Litva, Polşa və Ukraynada gedən müharibə. Müasir Polşa tarixşünaslığında Polşa-Bolşevik müharibəsi də adlanır. Münaqişədə Ukrayna Xalq Respublikasının və Qərbi Ukrayna Xalq Respublikasının qoşunları da iştirak etmişdilər. Müharibənin ilk mərhələsində Ukrayna Xalq Respublikasının ordusu Polşaya qarşı döyüşsə də, sonradan UXR hərbi hissələri polyakların tərəfinə keçdi.

Sovet-Polşa müharibəsi
Tarix	1919-cu il 28 yanvar — 1921-ci il 18 mart
Yeri	Ukrayna, Belarus, Polşa, Litva, Latviya
Nəticəsi	Polşanın qələbəsi Riqa sülh müqaviləsi (1921)
Münaqişə tərəfləri
Sovet respublikaları birliyi: Rusiya SFSR Ukrayna SSR Belorusiya SSR Latviya SSR Litva SSR Qalisiya SSR Polrevkom (müvəqqəti Polşa inqilab komitəsi) Polşa respublikası (1918-1939) Ukrayna Xalq Respublikası Belarusiya Xalq Respublikası Latviya Respublikası Fransa
Komandan(lar)
Mixail Tuxaçevski Aleksandr Yeqorov Semyon Budyonnı Vladimir Zatonski Mixail Baran İvan Nemolovski Yulian Marxlevski Feliks Dzerjinski Edvard Pruxnyak İosif Unşlix Feliks Kon Stanislav Bobinski Bernard Zaks Tadeuş Radvanski Yozef Pilsudski Yoxef Haller Edvard Rıdz-Smiqlı Simon Petlyura Mixail Omelyanoviç-Pavlenko Karlis Ulmanis Stanislav Bulak-Balaxoviç Maksim Veyqan
Tərəflərin qüvvəsi
950 minə qədər əsgər və zabit, 5 min ehtiyat qüvvə 360 min canlı qüvvə, 750 min ehtiyat əsgər
İtkilər
67 000 ölü, 80 000 əsir 47 055-72 000 ölü, 113 518 yaralı, 51 351 əsir
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

1920-ci ilin oktyabrında Polşa qüvvələri Neman döyüşündən əvvəl öz mövqelərində

Rusiyada, o dövrün sənədlərində müharibə Polşa Cəbhəsi də adlanırdı.

1918-ci il noyabrın 13-də İttifaq dövlətlərinin süqutundan və 1918-ci il noyabrın 11-də imzalanan Kompyen sülh sazişindən sonra Vladimir Leninin rəhbərlik etdiyi Rusiya Sovet Federativ Sosialist Respublikası Brest-Litovsk müqaviləsini (1918-ci ilin martında İttifaq dövlətlərilə imzaladığı) ləğv etdi. Bolşeviklər qərbə doğru irəliləməyə başladılar. Onlar Alman qoşunları tərəfindən azad edilmiş və müqaviləyə əsasən Sovet Rusiyasının almanlara güzəştə getdiyi Ober Ost ərazilərini geri qaytarmaq və qərb sərhədlərinin təhlükəzisliyini təmin etmək üçün bölgəyə yeni hərbi qüvvələr cəlb etdilər. Lenin yeni müstəqillik qazanmış Polşanı (1918-ci ilin oktyabr-noyabr aylarında yaradılmışdı) Qırmızı Ordusunun digər kommunist hərəkatlarına kömək etmək və yeni Avropa inqilablarını həyata keçirmək üçün keçməli olduğu "körpü" kimi görürdü.

Eyni zamanda, müxtəlif siyasi istiqamətli Polşanın aparıcı siyasətçiləri ölkənin 1772-ci ildən əvvəlki sərhədlərinin bərpası ilə bağlı ümumi gözləntiyə malik idilər. Bu ideyanı rəhbər tutaraq Polşa dövlətinin başçısı Yozef Pilsudski (1918-ci il noyabrın 14-dən vəzifədə idi) qoşunları şərqə göndərmək haqda əmr verdi.

1919-cu ildə Qırmızı Ordu 1917–1922-ci illərdə olan Rusiyada vətəndaş müharibəsinə başı qarışmışdı. Bundan istifadə edən Polşa Ordusu asanlıqla bir çox polyakların Polşa "Kresi" kimi qəbul etdiyi ərazilərə daxil oldu. Həmin il onlar indiki Litvanın və Belarusun böyük hissəsini ələ keçirdilər. 1919-cu ilin iyul ayına qədər Polşa qüvvələri Şərqi Qalisiya ərazisinin böyük hissəsini nəzarətə götürdü və 1918-ci ilin noyabrında başlayan Polşa-Ukrayna müharibəsində 1919-cu ilin iyuluna qədər qalib gəldi. Ukraynanın Rusiya ilə həmsərhəd olan şərq hissəsində Semyon Petlyura Ukrayna Xalq Respublikasını müdafiə etməyə çalışdı. Lakin Rusiya vətəndaş müharibəsində bolşeviklər üstünlüyü əldə etdikdən sonra, qərbə doğru mübahisəli Ukrayna torpaqlarına doğru hərəkət etməyə başladılar. Onlar Petlyuranın qüvvələrini geri çəkilməyə məcbur etdilər. Petlyura Pilsudski ilə ittifaq bağlamağa məcbur oldu. 1920-ci ilin aprelində rəsmi olaraq bağlanan ittifaq səyəsində Petlyura qərbdə kiçik bir ərazini işğaldan azad etməyi bacardı.

Pilsudski hesab edirdi ki, Polşa üçün təhlükəsiz sərhədləri təmin etməyin ən yaxşı yolu hərbi əməliyyatlardır. O, Qırmızı Ordu qüvvələrini asanlıqla məğlub edə biləcəyini düşünürdü. Onun Kiyevə hücumu 1920-ci il aprelin sonlarında başladı. Mayın 7-də Kiyevin Polşa və müttəfiq Ukrayna qüvvələri tərəfindən tutulması ilə nəticələndi. Bölgədəki daha zəif olan sovet hərbi qüvvələri böyük qarşıdurmalardan yayınaraq geri çəkildiklərindən qəti şəkildə məğlub olmamışdılar. Hücum yerli əhalidən cüzi dəstək aldı və yerli əhali Petlyuranın qüvvələrinə yox, Qırmızı Orduya qoşuldu.

Qırmızı Ordu Polşanın hücumuna əks-hücumlarla cavab verdi. İyunun 5-dən Cənubi Ukrayna cəbhəsində və iyulun 4-dən Şimal cəbhəsində boşeviklər aktiv hərbi əməliyyatlara başladılar. Cənub cəbhəsində daha müasir silahlarla təchiz edilmiş polyaklar və onların müttəfiqləri nizamlı şəkildə geri çəkildilər. Şimal cəbhəsində isə geri çəkilmə tezliklə xaotik və razılaşdırılmamış qaçışa çevrildi. Sovet əks-hücumu Polşa qüvvələrini qərbə, Polşanın paytaxtı Varşavaya qədər geri atdı. Ukrayna Direktoriyası isə Qərbi Avropaya qaçdı. Sovet qoşunlarının Almaniya sərhədlərinə gəlib çatması qorxusu Qərb dövlətlərinin müharibəyə marağını və cəlb olunması şərtlərini artırdı. Yazın ortalarında Varşavanın bolşeviklər tərəfindən tutulması qaçılmaz görünürdü. Lakin avqustun ortalarında hər şey dəyişdi. Xüsusilə Qərb dövlətlərinin Polşaya köməyi müharibədə əsaslı dönüşün yaranmasına şərait yaratdı. ABŞ, Fransa və qismən Britaniyanın hərbi, siyasi və maddi köməyi sayəsində Polşa ordusu yenidən toparlandı. Polşa qüvvələri Varşava döyüşündə (12–25 avqust 1920-ci il) gözlənilməz və qəti qələbə qazandıqdan sonra cəbhədə vəziyyət yenidən polyakların xeyrinə dəyişdi. Polşa ordusunun şərqə doğru irəliləməsindən sonra Sovet Rusiyası sülh üçün danışıqlara hazır olduğunu bildirdi. Müharibə 18 oktyabr 1920-ci ildə atəşkəslə başa çatdı.

18 mart 1921-ci ildə imzalanan Riqa sülhü Polşa ilə Sovet Rusiyası arasında mübahisəli əraziləri bölüşdürdü. Riqa müqaviləsi İkinci Dünya müharibəsi başlayana qədər Polşa-Sovet sərhədini müəyyən etdi. Polşanın şərq sərhədi Kerzon xəttinin təxminən 200 km şərqində quruldu. Belə ki, 1920-ci ildə Polşanın şərq sərhədləri ilə bağlı Britaniyanın təklifi var idi. Antanta liderləri tərəfindən 1919-cu ildə Polşanın şərq istiqamətində genişlənməsinin həddi kimi Kerzon xətti təsdiq edilmişdi. Yeni Polşa-Sovet Rusiyası sərhəddi ərazini hazırkı Ukrayna və Belarus kimi ölkələrə böldü.

Polşa tərəfindən sülh danışıqlarını əsasən, Pilsudskinin siyasi rəqibləri aparırdılar. Onlar Pilsudskinin iradəsinə zidd olaraq danışıqlarda iştirak edirdilər. Bu səbəbdən aparılan sülh danışıqları iki yeni Sovet respublikasının, Ukrayna SSR və Belorusiya SSR-nin rəsmi tanınması ilə başa çatdı və onlar müqaviləyə qoşuldular. Sülh danışıqlarının nəticəsi və razılaşdırılmış yeni sərhəd, Pilsudskinin nəzərdə tutduğu kimi, Polşanın rəhbərliyi altında intermarium dövlətlərinin (Qara dənizdən Baltik dənizinə qədər ərazilər) federasiyasının yaradılması və ya onun Şərq Siyasətinin digər məqsədlərinə nail olmaq imkanlarını aradan qaldırdı.

Tarixi

"Panların fitnəsi nə ilə bitəcək?" Sovet plakatı.

Müharibənin aparıldığı Qərbi Belarus və Qərbi Ukrayna torpaqları XI-XIII-cü əsrlərdə Rüriklər sülaləsinin mülklərinin hüdudlarına daxil idi. Bir müddət davam edən ara müharibələri və 1240-cı il tatar-monqol istilasından sonra bu ərazilər Litva və Polşanın təsir dairəsinə düşdü. XIII əsrin ortalarında müasir Belarusun qərb torpaqlarında və müasir Litvanın cənub torpaqlarında Litva dövləti yarandı. XIV əsrin əvvəllərində Dnepr ətrafı, Pripyat və Qərbi Dvinanın ikiçayarası, sonra isə müasir Ukrayna ərazisi və Kiyev torpaqları Böyük Litva Knyazlığına birləşdirildi. Və 1352-ci ildə Qalisiya-Volın knyazlığının torpaqları da Polşa və Litva arasında bölündü. 1569-cu ildə Polşa Krallığı və Böyük Litva Knyazlığı arasında imzalanan Lublin uniyasına görə, əvvəllər litvalılara məxsus müasir Ukraynanın bir hissəsi Polşa Krallığı Taxt-tacının hakimiyyəti altına keçdi.

"Bolşevikləri vur!" Polşa plakatı

Moskvada olan Rüriklər sülaləsi Litva şahzadələrinin və Polşa krallarının onların keçmiş torpaqları ərazisindəki hakimiyyətini qanunsuz hesab edir və bu torpaqları geri almaq üçün dəfələrlə cəhdlər edirdilər.

Rurikləri əvəz edən Romanovlar da Rurikoviçlərin birbaşa varisləri olmasa da, onların ərazi iddialarını qəbul etmişdilər. Polşa və Litva monarxları da öz növbəsində, Rusiya hökmdarlarının Böyük Litva Knyazlığı və Polşa Taxt-tacına məxsus torpaqlara iddialarını qanuni və ədalətli saymadılar. Bu torpaq iddiaları tərəflərin növbəli uğurları ilə çoxsaylı hərbi qarşıdurmalara səbəb oldu.

1772–1795-ci illərdə Reç Pospolitanın üç dəfə bölünməsi nəticəsində torpaqların bir hissəsi Rusiya İmperiyasının hakimiyyəti altına keçdisə də, Qalisiya əraziləri Avstriya monarxiyasının payına düşdü.

1917-ci il dekabrın 10-da Xalq Komissarları Sovetinin qərarı ilə Polşanın müstəqilliyi tanındı.

1918-ci il yanvarın 25-də Dovbor-Musnitskinin komandanlığı altında olan I Polşa Korpusu üsyan qaldırdı. Lakin üsyan 1918-ci il fevralın 13-də Yoakim Vatsetisin qüvvələri tərəfindən yatırıldı. Lakin müharibənin yenidən başlamasından faydalanaraq korpus fevralın 21-də Minsk şəhərini işğal etdi və Avstriya-Alman komandanlığı ilə razılığa gələrək işğalçı qüvvələrin tərkibinə keçdi.

1918-ci il avqustun 29-da V. Lenin keçmiş Rusiya İmperiyası tərəfindən Polşanın bölünməsi barədə bağlanmış müqavilələrdən və aktlardan imtina haqqında RSFSR Xalq Komissarları Sovetinin qərarını imzaladı.

1918-ci ilin noyabrında Almaniyanın müharibədəki məğlubiyyətindən sonra, Polşanın müstəqil bir dövlət olaraq bərpa edildiyi zaman yeni sərhədlərinin müəyyənləşdirilməsi məsələsi ortaya çıxdı. Polşa siyasətçiləri keçmiş Reç-Pospolitanın şərq ərazilərinin yeni dövlətin tərkib hissəsinə daxil olması ilə bağlı nə qədər fikir ayrılığına malik olmalarına baxmayaraq, yekdilliklə topraqların Polşa nəzarətinə qayıtmalarını dəstəkləyirdilər. Sovet hökuməti isə əksinə, dünya inqilabının mərkəzi kimi (rəsmi şəkildə bildirildiyi kimi) keçmiş Rusiya imperiyasının bütün ərazisində nəzarəti bərpa etmək niyyətində idi.

1918-ci ilin sonlarında Şərqi Avropada siyasi vəziyyət

1772-ci ilə qədər olan Reç-Pospolita sərhədi və onun sonradan bölünməsi

1918-ci il martın 3-də imzalanmış Brest-Litovsk Sülh Müqaviləsinə əsasən Sovet Rusiyasının qərb sərhədi (Almaniya və Avstriyaya bitişik) Riqa — Dvinsk — Druya — Drisviyat — Mixalişki — Zevilişki — Dokudov — çayı, Neman — çayı, Zelvinka — Prujany — Vidoml xətti üzrə keçməli idi. Rusiya "… dərhal Ukrayna Xalq Respublikası ilə sülh bağlamağı və bu dövlətlə Dördlər İttifaqı ölkələri arasında sülh müqaviləsini tanımaq öhdəliyi götürürdü. Ukrayna ərazisi dərhal rus qoşunlarından və Rusiya Qırmızı Qvardiyasının birliklərindən təmizlənməli idi. Müqaviləyə görə Rusiya Ukrayna Xalq Respublikasının hökumətinə və ya ictimai qurumlarına qarşı bütün təşviqat və təbliğatı dayandırırdı. Estlandiya və Livoniya da dərhal rus qoşunlarından və Rusiya Qırmızı Qvardiyasından təmizlənməli idi. Estoniyanın şərq sərhədi ümumiyyətlə Narva çayı boyunca keçməli idi. Livoniyanın şərq sərhədi Çud və Pskov gölünün cənub-qərb tərəfinə, sonra Lyuban gölü ilə Qərbi Dvinadakı Livengofa doğru uzanmalıydı. Estoniya və Livoniyada ictimai təhlükəsizlik yerli daxili qüvvələr yaradılana qədər Alman polisi tərəfindən təmin olunacaqdı.

Polşa 1918–20-ci illərdə

1918-ci il avqustun 27-də bağlanmış əlavə razılaşmaya görə, Rusiya Ukrayna və Gürcüstanın müstəqilliyini tanıyır, ilkin sazişə əsasən formal olaraq Rusiya dövlətinin tərkib hissəsi kimi qəbul edilmiş Estoniya və Livoniyadan imtina edirdi.

1918-ci il noyabrın 11-də Birinci Dünya Müharibəsinin başa çatmasını rəsmiləşdirən Kompeyn sazişi imzalandıqdan sonra alman qoşunlarının işğal olunmuş ərazilərdən çıxarılması başlandı. Şərqi Avropa ölkələrində bu müxtəlif qüvvələrin doldurmağa çalışdığı bir siyasi boşluğa səbəb oldu. Bu qüvvələr bir tərəfdən Almaniyanın işğalı zamanı formalaşan hakimiyyətlərin varisi olan yerli hökumətlər; digər tərəfdən, bolşeviklər və onların tərəfdarları idi. Sovet Rusiyası onlara siyasi dəstək verirdi. Çünki, sovetlər noyabrın 13-də Kompeyn sazişi ilə əlaqədar Brest-Litovsk sülh müqaviləsinin etibarsızlığını elan etmişdilər.

1918-ci ilin noyabrında Alman birləşmələri işğal etdikləri keçmiş Rusiya imperiyasının ərazilərindən çəkilməyə başladılar.

Əsas vəzifəsi Belarusa nəzarəti ələ keçirmək olan Sovet Qərbi Ordusu 1918-ci il noyabrın 17-də alman birləşmələri geri çəkildikdən sonra hərəkət etməyə başladılar. 1918-ci il dekabrın 10-da Minskə daxil oldular. Litva və Belarusun polyak əhalisi Polşa Korpusunun keçmiş əsgərlərindən ibarət döyüş birləşmələri ilə "Şərq Hüdudlarının Müdafiə Komitəsi" (ŞHMK) təşkilatı yaratdılar və kömək üçün Polşa hökumətinə müraciət etdilər. Polşanın rəhbəri (müvəqqəti dövlət başçısı) Yozef Pilsudskinin 7 dekabr 1918-ci il tarixli sərəncamı ilə general Vadislav Veitkonun komandanlığı altında ŞHMK bölmələri Polşa ordusunun ayrılmaz hissəsi elan edildi. cu il yanvarın 1-də Smolenskdə RSFSR-in tərkibində Belarus Sovet Sosialist Respublikasının yaradıldığı elan edildi.

Münaqişə tərəflərinin məqsədləri

Yozef Pilsudski başda olmaqla Polşa hökumətinin əsas məqsədi Şərqi Avropada geosiyasi dominantlığa malik olmaq üçün Belarus, Ukrayna, Litva daxil olmaqla Polşanı 1772-ci il, tarixi sərhədləri çərçivəsində bərpa etmək idi:

XVI əsrin sərhədləri hüdudlarında bağlanmış, Qara və Baltik dənizlərindən kəsilmiş, Cənubi və Cənub-şərq torpaqlarından və sərvətlərindən məhrum olan Rusiya yeni müstəqillik əldə edən Polşanı təhdid edə bilməyən ikinci dərəcəli gücə çevrilə bilər. Polşa isə yeni dövlətlərin ən böyüyü və ən güclüsü olaraq, asanlıqla özü üçün Finlandiyadan Qafqaz dağlarına qədər uzanan təsir dairəsini təmin edə bilərdi. Yozef Pilsudski

Sovet tərəfinin ilkin məqsədi keçmiş Rusiya İmperiyasının (Ukrayna və Belarusiya) qərb əyalətlərinə nəzarəti bərpa etmək və onların sovetləşməsi idi. Müharibənin gedişi ərzində Polşanın sovetləşməsi də bir məqsədə çevrildi. Sovet rəhbərliyi Polşaya qarşı müharibəni o dövrdə mövcud olan bütün Versal beynəlxalq sisteminə qarşı mübarizənin bir hissəsi hesab edirdi.

Polşa ordusunu məhv edərək bütün mövcud beynəlxalq münasibətlər sisteminin yerləşdiyi Versal dünyasını məhv edirik. Polşa sovetləşsəydi, Versal sülhü iflasa uğrayardı və Almaniya üzərində qələbələrlə yaradılan bütün beynəlxalq sistem dağılardı. V.İ.Leninin dəqiq bir planı var idi. Plana görə, polyak zəhmətkeşlərin Pilsudski hökumətini devirmək və hakimiyyəti ələ keçirməsinə kömək etmək üçün işi bitirmək, yəni Varşavaya girmək nəzərdə tutulmuşdu.. V.Lenin

Lenin sonralar yazırdı ki, Varşavaya hücum "Almaniyaya münasibətdə beynəlxalq vəziyyəti" hiss etməyimiz şəraitini yaratdı. Və bu "hiss etmə" göstərdi ki: a) "qoşunlarımızın Şərqi Prussiya sərhədlərinə yaxınlaşması Almaniyanın bütün "qarışmasına" səbəb oldu; b) "vətəndaş müharibəsi olmadan Almaniyada Sovet hakimiyyəti əldə edilə bilməz"; c) "beynəlxalq səviyyədə, Almaniya üçün Sovet Rusiyasından başqa bir qüvvə yoxdur".

Müharibənin gedişi

Sovet-Polşa cəbhəsinin yaranması

1918-ci ildə Sovet ordusunun hərəkət istiqaməti

Dekabrın 19-da Polşa hökuməti öz qoşunlarına Vilna şəhərini tutmağı etməyi əmr etdi. 1918-ci il dekabrın 21-də Mərkəzi Litva dairəsinin idarə edilməsi üçün müvəqqəti komissiya yaradıldı.

1919-cu il yanvarın 1-də Polşa bölmələri Vilnaya nəzarəti ələ keçirdi.

Qırmızı Ordunun bölmələri ilə Polşa birləşmələri arasında ilk silahlı toqquşma 1919-cu il yanvarın 6-da Polşa qarnizonunun Vilnadan çıxarıldığı zaman baş verdi. Fevralın 16-da Belarusiya SSR hakimiyyəti Polşa hökumətini sərhədləri müəyyənləşdirməyə dəvət etdi, lakin rəsmi Varşava bu təklifi qulaqardına vurdu. Fevralın 27-də Litva Belarusiya SSR-ə daxil olandan sonra respublika Litva-Belarus SSR adlandırıldı.

Polşa qoşunlarının bir hissəsi Çexoslovakiya ilə sərhəd münaqişəsinə cəlb olunduğundan və Sileziya üstündə Almaniya ilə mümkün bir qarşıdurmaya hazırlaşdığından, üstəlik alman bölmələri hələdə Polşanın qərb bölgələrində qaldığından rəsmi Varşava ŞMHK qüvvələrinə göməklik göstərə bilmirdi. Yalnız fevralın 5-də Antantanın müdaxiləsindən sonra almanların polyak ordusunu şərqə buraxmasına dair razılaşma əldə edildi. Nəticədə fevralın 4-də Polşa qoşunları Koveli tutdular, fevralın 9-u Brest-Litovska daxil oldular, fevralın 19-da almanların tərk etdiyi Belastoka girdilər. Eyni zamanda, şərqə doğru hərəkət edən Polşa qoşunları Xolmşina, Jabinka, Kobrin və Vladimir-Volınskdakı Ukrayna Xalq Respublikası hakimiyyətini ləğv etdilər.

1919-cu ilin martında cəbhə xətti

1919-cu il fevralın 9–19-u aralığında alman qoşunları Polşa hissələrini Neman (Skideldən əvvəl) çayı — Zelvyanka çayı — Rujanka — Prujani — Kobrin xəttinə buraxdılar. Tezliklə digər tərəfdən Qırmızı Ordunun Qərb Cəbhəsinin bölmələri də bu xəttə yaxınlaşdılar. Beləliklə, Litva və Belarusiya ərazisində Polşa-Sovet cəbhəsi yarandı.

Sovet Ordusunun Qərb Cəbhəsinin canlı qüvvə sayı 45 min nəfər olaraq göstərilirdi. Lakin Belarusiya tutulduqdan sonra döyüşə qabil hissələr Qırmızı Ordunun vəziyyətinin olduqca çətin olduğu digər istiqamətlərə köçürüldü. Fevralın 19-da Qərb Ordusu Dmitri Nadejninin komandanlığı altında Qərb Cəbhəsinə çevrildi.

Şərqə hücuma hazırlamaq üçün yeni qüvvələrlə təchiz edilən Belarusiyadakı Polşa qoşunları üç hissəyə bölündü: Polesiya qrupuna general Anton Listovski, Volın qrupuna general Edvard Rıdz-Smiqli komandanlıq edir, Şitno-Skidel xəttində general Vatslav İvaşkeviç-Rudoşanskinin Litva-Belarus diviziyası yerləşirdi. Onların cənubunda generallar Yuliuş Rummel və Tadeuş Rozvadovski qərarlaşmışdı.

Polşa qoşunlarının Belarusa hücumu

Polşa orsusunun hücumu, 1919-cu il.

Fevralın sonlarında Polşa qüvvələri Neman şayını keçərək Sovet Belarusiyasının ərazisinə (fevralın 3-dən RSFSR-ə birləşdirilmişdi) hücum etdi. Fevralın 28-də general İvaşkeviçin bölmələri Şara çayı boyunca sovet qoşunlarına hücum etdilər və martın 1-də Slonimi tutdular. Listovskinin bölmələri isə martın 2-də Pinsk şəhərini ələ keçirdi. Qısa müddət sonra İvaşkeviç Stanislav Şeptitski ilə əvəz olundu.

Aprelin 17–19-da polyaklar Lida, Novoqrudok və Baranoviçi tutdular və aprelin 19-da Polşa süvariləri Vilnaya girdilər. İki gündən sonra Yozef Pilsudski oraya gəldi. O, Litva xalqına müraciət edərək yenidən Reç Pospolita dövrünə qayıtmağı təklif etdi.

Eyni zamanda, Stanislav Şeptitskinin komandanlığı altında Belarusdakı Polşa qoşunları əlavə qüvvələr alaraq şərqə doğru irəliləməyə davam edirdilər. Aprelin 28-də polyaklar almanlar tərəfindən tərk edilmiş Qrodno şəhərinə daxil oldular. May — iyul aylarında Polşa bölmələri Fransadan gətirilən Yozef Hallerin 70.000 minlik ordusu ilə gücləndirildi. Eyni zamanda Qərbi Ukrayna polyakların tam nəzarəti altına keçir. 1919-cu il iyunun 25-də Böyük Britaniya, Fransa, ABŞ və İtaliyanın Xarici İşlər Nazirləri Şurası Polşaya Zbruç çayına qədər Şərqi Qalisiya bölgəsini tutmağa icazə verirlər. İyulun 17-də Şərqi Qalisiya Polşa ordusu tərəfindən tamamilə işğal edildi və Qərbi Ukrayna Xalq Respublikasının (QUXR) mövcudluğu ləğv edildi.

Belarusiyada Polşa qoşunlarının hücumu davam edirdi — iyulun 4-də Maladzeçna, 25-də Slutsk Polşa nəzarətinə keçdi. Sovet Qərb Cəbhəsinin komandanı Dmitri Nadejnı iyulun 22-də vəzifəsindən kənarlaşdırıldı, yerinə Vladimir Qittis təyin edildi. Lakin Belarusiyadakı Sovet qoşunları ciddi əlavə qüvvə ilə gücləndirilmədi. Çünki, Sovet Baş Qərargahı bütün ehtiyatları iyul ayında Moskvaya hücum edən Anton Denikin Könüllü ordusuna qarşı cənub istiqamətinə yönəltmişdi.

Bu arada, avqust ayında Polşa qoşunları əsas hədəfi Minsk olan yeni hücuma keçdilər. Avqustun 9-da altı saat davam edən döyüşdən sonra Polşa qoşunları Belarus paytaxtını ələ keçirdilər. Avqustun 29-da Qırmızı Ordunun inadlı müqavimətinə baxmayaraq polyaklar Bobruysku tutdular. Oktyabr ayında Qırmızı Ordu şəhərə əks hücum etdi, ancaq məğlub olaraq geri çəkildilər. Bundan sonra hərbi əməliyyatlar gələn ilin əvvəlinə qədər dayandırıldı: tərəflər müvəqqəti barışıq əldə etdilər. Bu, Antanta ölkələrinin və A. Denikin Polşanın daha da yeni ərazilər ələ keçirmək planlarını dəstəkləmək istəməməsi ilə izah edilirdi. Uzun bir danışıqlar prosesi başladı.

Diplomatik mübarizə

Yozef Pilsutski Minskdə, 1919-cu il.

Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, Polşa qoşunlarının Belarusiyadakı uğurları əsasən Qırmızı Ordu rəhbərliyinin cənub istiqamətində irəliləyən A. Denikinə qarşı bütün əsas qüvvələri göndərməsi ilə bağlı idi. Denikin həmçinin, bütövlükdə Ağ ordu Polşanın müstəqilliyinin tanınmasının tərəfdarı idi. Lakin onlar Polşanın Buq çayından şərqindəki torpaqlara iddiasına qarşı çıxırdılar. Belə ki, Denikin və Ağ ordu bu torpaqları vahid və bölünməz Rusiyanın bir hissəsi kimi qəbul edirdilər.

Bu məsələdə Antantanın mövqeyi Denikinin mövqeyi ilə üst-üstə düşürdü. 1919-cu il dekabrın 8-də Polşanın şərq sərhəddinə (Kerzon xətti) dair deklarasiya qəbul edildi. Bu sərhəd xətti polyakların etnik üstünlük təşkil etdiyi bölgələr nəzərə alınaraq cızılmışdı. Eyni zamanda, Antanta Pilsudskidən Denikinin qoşunlarına hərbi yardım göstərməsini və Belarusda hücumu davam etdirməsini tələb edirdi. Ancaq o dövrdə Polşa qoşunları Kerzon xəttindən xeyli şərqdə idi və Pilsudski hökuməti işğal altındakı əraziləri tərk etmək niyyətində deyildi. Taqanroqda Denikin və Pilsudskinin nümayəndəsi general Aleksandr Karnitski arasında bir neçə ay davam edən danışıqlar nəticəsiz qaldıqdan sonra, Polşa-Sovet məsləhətləşmələri başladı.

Mikaşeviçidə Yulian Marxlevski və İqnasi Burner arasında dialoq baş tutdu. Siyasi məhbusların sərbəst buraxılması nəzərdə tutulurdu — RSFSR-də həbs olunan 1574 polyakın və Polşa həbsxanalarında yatan 307 kommunistin siyahısı tərtib edildi. Bolşeviklər dövlət quruluşu və ərazi mənsubiyyəti məsələsində Belarusiyada yerli əhali arasında sorğu keçirməyi tələbi qoydu. Polyaklar öz növbəsində, Dvinskin Latviyaya təhvil verilməsini və artıq müttəfiq olduqları Petlyuranın başçılıq etdiyi Ukrayna Xalq Respublikasına qarşı hərbi əməliyyatların dayandırılmasını tələb etdilər.

Oktyabr ayında Mikaşeviçidə Polşa-Sovet danışıqları yenidən başladı. Polşa tərəfinin yenidən danışıqlara başlamasının əsas səbəbi, Denikin ordusunun Qırmızı Orduya qarşı mübarizədəki uğurları idi. Çünki Denikinin Moskva yolunda olan Kursk və Oryolu tutması polyakların ciddi narahatlığına səbəb olmuşdu. Pilsudskinin qənaətinə görə, Ağ orduya dəstək Polşanın milli maraqlarına uyğun gəlmirdi. Bənzər bir fikri Yulian Marxlevskiyə Mikaşeviçidəki danışıqlarda Polşa dövlətinin səlahiyyətli nümayəndəsi kapitan İqnasi Burner demişdir. Onun sözlərinə görə: "Denikinə bolşeviklərlə mübarizədə kömək etmək Polşa dövlətinin maraqlarına xidmət edə bilməz." Danışıqların birbaşa nəticəsi Qırmızı Ordunun elit Latış bölməsinin Polşadan Cənub Cəbhəsinə göndərilməsi oldu. Ağ ordu üzərində həll edici qələbə yalnız Latış bölmələrinin hesabına əldə edildi. Məhz onlar Ağ orduya qarşı cinah hücumunun əsasını təşkil etdilər. Bu hücum Ağ ordunun məqlubiyyətinə səbəb oldu. 1919-cu ilin dekabrında polyakların təşəbbüsü ilə Mikaşeviçidə danışıqlar dayandırıldı. Bunun əsas səbəbi Pilsudski tərəfindən hər cəhətdən Qırmızı Ordunun döyüş qabiliyyətinin aşağı səviyyədə qiymətləndirilməsi idi. Qırmızılara qarşı Polşa qüvvələrinin, xüsusən 1920-ci ilin yanvar ayında başlanan hərbi əməliyyatlardan əvvəl ingilis diplomatı ser Makinderlə söhbətində o, bu fikirləri bildirmişdir:

Söhbətin əvvəlində o (Pilsudski) general Denikinin silahlı qüvvələrinin təşkilatçılığı ilə bağlı pessimist fikirlərini dilə gətirdi... O, bu anda bolşevik silahlı qüvvələrinin general Denikinin silahlı qüvvələri ilə müqayisədə daha yaxşı təşkilatlandığını bildirdi. Pilsudski general Denikinin heç vaxt təkbaşına bolşevik rejimini devirə bilməyəcəyini dedi. Amma bütün bunlarla yanaşı o, bolşeviklərin çətin vəziyyətdə olduğunu deyir və qətiyyətlə bildirirdi ki, istəsə gələn ilin yazında Polşa ordusu asanlıqla Moskvaya daxil ola bilər. Lakin bu halda onun qarşısında sual yaranacaq - bu məsələnin siyasi tərəfi necə olacaq?

Danışıqlar nəticəsiz qalsa da, hərbi əməliyyatlardakı fasilələr Pilsudskinin Polşada sovetyönlü müxalifətini darmadağın etməsinə imkan verdi. Qırmızı Ordu isə Belarus istiqamətinə yeni qüvvələr cəlb etmək və hücum planı hazırlamaq üçün vaxt əldə etdi.

Polşanın Ukraynadan hücumu

1920-ci il yanvarın 28-nə cəbhə xətti

Sovet-Polşa cəbhəsində 1920-ci ilin may ayına qədər qüvvələrin nisbəti:

Cəbhənin cənub sektorunda — Dnestrdən Pripyata qədər:		Cəbhənin şimal sektorunda — Pripyatla Qərbi Dvin arasında:
Polşa ordusu:	Aleksandr Yeqorovun Cənub-Qərb cəbhəsi:	Polşa ordusu	Mixail Tuxaçevskinin Qərb cəbhəsi:
General Vaçlav İvaşkeviçin 6-cı ordusu General Antoni Listovskinin 2-ci ordusu General Edvard Rıdz-Smiqlının 3-cü ordusu	Sergey Mejeninovun 12-ci ordusu İeronim Uboreviçin 14-cü ordusu	General Stanislav Şeptiçkonun 4-cü ordusu (Polesya və Berzin rayonu) General Leonard Skerskinin operativ qrupu (Borisov rayonu) General Stefan Mayevskinin 1-ci ordusu (Dvin rayonu) General Kazimej Sosnkovskinin ehtiyat ordusu	Avqust Korkun 15-ci ordusu Nikolay Solloqubun 16-cı ordusu
Ümumi: 30,4 min. süngü və 4,9 min qılınc.	Ümumi: 13,4 min. süngü və 2,3 min qılınc.	Ümumi: 60,1 min. süngü və 7 min qılınc.	Ümumi: 66,4 min. süngü və 4,4 min qılınc.

Sülh danışıqları uğursuzluğa uğradıqdan sonra, hərbi əməliyyatlar yenidən başladı. 1920-ci il yanvarın əvvəlində Edvard Rıdz-Smiqlnin qoşunları gözlənilməz bir hücum ilə Dvinski tutdular və sonra şəhəri Latviya hakimiyyətinə təhvil verdilər. Martın 6-da Polşa qoşunları Mozir və Kalinkoviçi ələ keçirərək Belarusa hücum etdilər. Qırmızı Ordunun Moziri geri almaq üçün etdiyi dörd cəhd uğursuzluqla nəticələndi. Ukraynada da Qırmızı Ordunun hücumu müvəfəqiyyətsizliyə düçar oldu.

Qərb Cəbhəsinin komandanı Vladimir Qittis vəzifəsindən kənarlaşdırıldı. Kolçak və Denikin qoşunlarına qarşı döyüşdə özünü sübut etmiş 27 yaşlı Mixail Tuxaçevski onun yerinə təyin edildi. Həmçinin qoşunların daha yaxşı idarə edlməsi üçün Qərb Cəbhəsinin cənub hissəsi Cənub-Qərb Cəbhəsinə çevrildi. Onun isə komandanı Aleksandr Yeqorov təyin olundu.

Beləliklə, Belarusiyada qüvvələr təxminən bərabər idi. Ukraynada isə demək olar ki, polyaklar üç qat üstünlüyə sahib olmuşdular. Polşa komandanlığı Ukrayna istiqamətindən maksimum istifadə etmək qərarına gəldi. Bunun üçün onlar 10 min süngü və min atlı qüvvə ilə bu istiqamətə əlavə qoşun göndərdi. Bundan əlavə aralarındakı razılaşmayaq uyğun olaraq, polyaklar təxminən 15 min nəfər heyəti olan Petlyura qoşunları tərəfindən dəstəklənirdi.

1920-ci ilin iyun ayında cəbhə xətti

1920-ci il aprelin 25-də Polşa qoşunları Ukrayna sərhədi boyu Qırmızı Ordunun mövqelərinə hücum etdi və aprelin 28-ə qədər Çernobıl-Kazatin-Vinnitsa-Rumıniya sərhəd xəttində mövqe tutdular. Sergey Mejeninov döyüşə girməkdən qorxaraq hissələri bir-birindən çox məsafələrə səpələnmiş və vahid idarəetməni itirmiş 12-ci Ordunun qoşunlarını yenidən yığılmaq üçün geri çəkmək əmrini verdi.

Aprelin 26-da Jitomirdə Yozef Pilsudski Ukrayna xalqına müraciət edərək, onun müstəqillik hüququ olduğunu və dövlət quruluşunun özü seçməli olduğunu bildirdi. Öz növbəsində Simon Petlyura da Polşa-Ukrayna birliyinin toxunulmazlığını vurğuladı.

Mayın 7-də Polşa süvariləri Qırmızı Ordu birləşmələrinin tərk etdiyi Kiyevə daxil oldular; qısa müddətdə polyaklar Dneperin sol sahilində 15 km dərinlikdə plasdarm yarada bildilər.

1920-ci ilin yaz və yayında Qırmızı Ordunun hücumu

1920-ci il mayın 14-də Polşa cəbhəsində tərəflərin mövqeləri.

Tuxaçevski Polşa ordusunun bir hissəsinin Belarus istiqamətindən yayındırılmasından faydalanmaq qərarına gəldi və mayın 14-də 12 piyada diviziyası ilə polyakların mövqelərinə hücum etdi. İlk döyüşlərdə müvəffəqiyyətə baxmayaraq mayın 27-nə qədər sovet qoşunlarının hücumu səngidi; iyunun 1-i polyakların 4-cü və 1-ci ordularının bölmələri 15-ci sovet ordusuna qarşı əks-hücuma keçdi və iyunun 8-də onu ağır məğlubiyyətə uğratdı.

Cənub-qərb cəbhəsində ümumi vəziyyət Semyon Budyonnının Qafqazdan gətirilən 1-ci süvari ordusunun hesabına sovetlərin xeyrinə dəyişdi(16,7 min süngü, 48 top, 6 zirehli qatar və 12 təyyarə). Bu ordu aprelin 3-də Maykopdan yola düşdü, Gülyaypolda Nestor Maxnonun dəstələrini darmadağın etdi, Dnepri Yekaterinoslavın şimalından keçdi (6 may). Mayın 26-da Umanda bütün birləşmələrin cəmləşməsindən sonra 1-ci süvari ordu Kazatinə hücum etdi. İyunun 5-də Budyonnı polyak opdusunun müdafiəsində zəif nöqtə müəyyən edib Samqorodok yaxınlığında cəbhəni yararaq Berdiçev və Jitomirə hücum edərək Polşa bölmələrinin arxasına keçdi. İyunun 10-da mühasirəyə düşməkdən ehtiyatlanan Rıdz-Smiqlının 3-cü Polşa ordusu Kiyevi tərk edərək Mazoviya bölgəsinə çəkildi. 2 gündən sonra 1-ci süvari ordusu Kiyevə daxil oldu. Yeqorovun sərəncamında olan az saylı qüvvələrinin 3-cü ordunun geri çəkilməsinin qarşısını almaq cəhdləri uğursuzluqla başa çatdı. Polşa qüvvələri yenidən toplanaraq əks hücuma keçməyə cəh etdi: İyulun 1-də general Leon Berbetskoyun ordusu Rovno yaxınlığında 1-ci süvari ordunun ön hissəsinə zərbə vurdu. Bu hücum polyakların əsas qüvvələri tərəfindən dəstəklənmədiyindən Berbetskoyun qoşunları geri çəkilmək məcburiyyətində qaldı. Polşa qüvvələri şəhəri ələ keçirmək üçün daha bir neçə dəfə cəhd etdi, lakin iyulun 10-da Rovno Qırmızı Ordunun nəzarətinə keçdi.

1920-ci il iyulun 4-də Polşa cəbhəsində tərəflərin mövqeyi.

İyulun 4-də sübh tezdən Mixail Tuxaçevskinin Qərb Cəbhəsi yenidən hücuma keçdi. Əsas zərbə canlı qüvvə və silah cəhətdən demək olar ki, ikiqat üstünlüyün əldə olunduğu sağ tərəfdən şimal cinahlardan vuruldu. Əməliyyatın məqsədi Qayın süvari korpusunun Polşa hissələrinin arxasına keçib Belarusiya cəbhəsinin 4-cü Qırmızı ordusunun Litva sərhəddinə çatması idi. Bu taktika uğur gətirdi: iyulun 5-də 1-ci və 4-cü Polşa orduları sürətlə Lidaya doğru çəkilməyə başladılar. Polyaklar köhnə alman xəndəklərində möhkəmlənə bilməyərək, iyulun sonunda Buqa doğru geri çəkildilər. Qısa müddət ərzində Qırmızı Ordu 600 km-dən çox irəlilədi. İyulun 10-da polyaklar Bobruysku tərk etdilər. Qırmızı Ordunun hissələri iyulun 11-də Minski, iyulun 14-də isə Vilnonu aldılar. İyulun 26-da Belastok bölgəsində Qırmızı Ordu hissələri birbaşa Polşa ərazisinə keçdi. Avqustun 1-də isə Pilsudskinin əmrlərinə baxmayaraq, Brest Sovet qoşunlarına az qala müqavimət göstərmədən təslim oldu.

İyulun 23-də Smolenskdə Plenumun qərarı ilə Varşavanın tutulmasından və Pilsudskinin devrilməsindən sonra hakimiyyəti ələ alacaq Polşanın Müvəqqəti İnqilab Komitəsi (Polrevkom) yaradıldı. Bu qərar avqustun 1-də Kerzon xəttinin qərbindəki ilk şəhər — Belostokda rəsmi olaraq elan edildi. Polrevkom elə burada Branitskilərin sarayında da yerləşdi. Polrevkomun sədri Yulian Marxlevski seçildi. Elə həmin gün avqustun 1-də Polrevkom Feliks Dzerjinskinin yazdığı "Polşa şəhərlərinin və kəndlərinin zəhmətkeşlərinə müraciət"i elan etdi. Müraciətdə Polşa Sovet Pespublikasının yaradılması bildirilir, torpaqların milliləşdirilməsi, kilsənin dövlətdən ayrılması, həmçinin zəhmətkeşlərin kapitalistləri və torpaq mülkiyyətçilərini ölkədən qovmağa çağırılırdı. Həmçinin orada fabrik və zavodları ələ keçirmək, hakimiyyət olaraq inqilabi komitələr yaratmaq (65 inqilab komitəsi artıq yaradılmışdı) təklif edilirdi. Komitə, həmçinin Polşa Ordusunun əsgərlərini qiyama səsləyirdi. İlk günlərdən Belostokda Polrevkomun nəzarətində olan Polşa ərazilərində (Podlyasie və Mazoviya bölgələrinə qədər) repressiyalara başlayan Xüsusi Komissiya yaradıldı. İnqilab məhkəmələri də yaradıldı və "Krasnıy Vestnik" qəzeti nəşr olunmağa başlandı. Polrevkom Polşa Qırmızı Ordusunun (Roman Lonqvanın komandanlığı altında) yaradılmasına da start verdi. Bu təşşəbüs o qədər də uğurlu alınmadı: Belostok 2-ci atıcı alayına cəmisi 70 nəfər daxil oldusa, ümumən PQO-su 176 könüllüdən ibarət oldu.

Polrevkomun yaradılması Sovet rəhbərliyinin Polşa proletariatının köməyinə ciddi ümüd bəsləməsi ilə izah edilirdi və bu da hərbi rəhbərliyin sonrakı qərarlarında mənfi rol oynadı.

Polşa sərhəddinə çatan Qırmızı Ordunun Ali Komandanlığı əməliyyatı davam etdirib-etməməkdə qərar verməyə çətinlik çəkirdi. Baş komandan Sergey Kamenev 2 il sonra, "Ağ Polşaya Qarşı Mübarizə" məqaləsində qərar qəbul edərkən vəziyyəti belə təsvir etmişdir:

Bütün hadisələr boyunca nəzərdən keçirilən mübarizə dövrün təməl daşı oldu. Yuxarıdakı uğurları əldə etdikdən sonra Qırmızı Ordunun qarşısında əlbəttəki son vəzifə Varşavanı tutmaq idi. Eyni zamanda vəziyyətin özü də bu vəzifənin “dərhal” həyata keçirilmə müddətini təyin etdi. Bu dövr iki əsas mülahizə ilə müəyyən edilmişdir: siyasi tərəfdən məlumatlar gəldi ki, Polşa proletariatının inqilabi istəyi gecikməməlidir, əks təqdirdə boğulacaq; əldə edilən qənimətlər və əsirlərin ifadələrinə görə düşmən ordusu, əlbəttə ki, böyük bir məğlubiyyətə uğramışdı, buna görə də tərəddüd etmək olmazdı: "budanmayan meşə tez böyüyür". Bu meşə də tezliklə böyüyə bilər, çünki Fransanın özünün yetişdirdiyi yıxılmış "körpə"yə kömək etmək üçün tələsik addımlar atdığını bilirdik. Həmçinin İngiltərədən də birmənalı olaraq xəbərdarlıq aldıq ki, onların göstərdiyi xətti keçsək, Polşaya real yardım göstəriləcəkdir. Biz bu xətti keçdik, çünki polyaklara "həqiqi yardım" gəlməyənə qədər işi sona çatdırmaq lazım idi. Yuxarıda sadalanan motivlər ixtiyarımızdakı vaxtın nə qədər qısa olduğunu müəyyən etmək üçün kifayət edir. Əlbəttə ki, əmr verilməzdən qabaq bizim komandanlığın qarşısında bir sual dururdu: Buqa yaxınlaşdığı zaman Qırmızı Ordu qarşıdan gələn vəzifənin dərhal həll edilməsi üçün arxa cəbhə bizə kömək edə biləcəkmi. İndi o vaxt olduğu kimi, buna cavab verməlisən: həm bəli, həm də yox. Siyasi məqamı düşünməkdə haqlı idiksə, ağ Polşa ordusunun məğlubiyyətini şişirdir və Qırmızı Ordunun yorulmasını nəzərə almırdıq. Əsas tapşırıq dərhal yerinə yetirilməli idi. Əks təqdirdə, əməliyyatı tamamilə ləğv etmək lazım idi. Çünki Polşanın proletariatına kömək əli vermək və nəhayət bizə xain hücum edən qüvvəni zərərsizləşdirmək çox gec olacaqdı. Yuxarıda göstərilən bütün məlumatları təkrar-təkrar yoxlayaraq, dayanmadan əməliyyatın davam etdirilməsinə qərar verildi.

Göründüyü kimi, qərar iki amil — siyasi və hərbi əsaslarla qəbul edilmişdi. Ümumiyyətlə ikincisi yəqin ki, düzgün qiymətləndirilmişdisə — Polşa ordusu həqiqətən fəlakət ərəfəsində idi. Hətta bu kənar müşahidəçilərin fikirlərində də əksini tapır. Xüsusilə bu faktı Fransa hərbi missiyasının üzvü general Fori qeydlərində yazır:

Visla üzərindəki əməliyyat başlayanda, bütün hərbi mütəxəssislər üçün Polşanın taleyi tamamilə məhkum görünürdü. Burada məsələ təkcə strateji vəziyyətin ümidsizliyində deyildi, həm də mənəvi cəhətdən Polşa ordusu sınmışdı. Son nəticədə ölkəni uçuruma aparan simptomların əlamətləri görünürdü.

Bu səbəbdən dolayı Polşa ordusuna özünə gəlmək üçün möhlət vermək lazım deyildi. Buna görədə ilk amil səhv oldu. Kamenevində qeyd etdiyi kimi, "indi elə bir an gəldi ki, Polşa zəhmətkeşləri həqiqətən Qırmızı Orduya bu köməyi göstərə bilər … amma proletariatın uzanan əli yox idi. Güman ki, Polşa burjuaziyasının daha güclü əlləri bu əli hansısa bir yerə gizlətmişdi."

Sonralar, Stalinin dövründə müharidədəki, məğlubiyyət Tuxaçevskinin boynuna qoyulmuşdu. Bu fikir hərbi mütəxəssislərin, xüsusən də İvan Konyevin dodaqlarından eşidilirdi:

Onun (Tuxaçevskinin) qüsurlarına Polşa kampaniyasında, Varşava döyüşündə özünü büruzə verən məşhur avantürizm basqısı da daxil idi. İ.Konevin bu kampaniyanı hərtərəfli öyrəndiyini və Yeqorov və Stalinin Cənub-Qərb Cəbhəsindəki səhvlərindən asılı olmayaraq, Varşava yaxınlığındakı uğursuzluqda onları günahlandırmaq üçün heç bir səbəb olmadığını söylədi. "Onun uzanan cinahlarla, ayrı düşmüş rabitə ilə və bu dövrdəki bütün davranışları sağlam, müsbət təəssürat yaratmır.

Buna baxmayaraq göründüyü kimi, bu risk ölkənin hərbi və siyasi rəhbərliyi tərəfindən ən yüksək səviyyədə qəbul edilmiş və icra olunmuşdu:

Bununla belə Qırmızı Ordu açıq şəkildə riskə getdi və bu risk həddindən artıq idi. Axı, əməliyyat, bütün bu şərtlərin qənaətbəxş bir şəkildə həll edilməsinə baxmayaraq, ilk növbədə polyaklar tərəfindən məhv edildikdən sonra bərpa etmək mümkün olmayan arxa cəbhənin köməyi olmadan aparılmalı idi. Burada Dansiq dəhlizinin siyasi əhəmiyyəti ilə yaradılan, Qırmızı Ordunun qiymətləndirə bilmədiyi və Varşavanın şimaldan ələ keçirilməsi planını qəbul etmək məcburiyyətində qaldığı üçün daha bir risk nöqtəsi var idi, çünki ilk növbədə şəhərin magistral yollarını kəsmək lazım idi, çünki burdan ona maddi yardım təmin edilirdi. Həm polyakların özləri tərəfindən, həm də Antanta (Fransa oxu) canlı qüvvə ilə kömək edə bilərdi. Varşavanı şimaldan ələ keçirmə əməliyyatı əsas qüvvələrimizi İvangorod istiqamətindən son dərəcə uzaqlaşdırdı, burada polyakların əhəmiyyətli qüvvələri toplaşmışdı və həm də bu sonradan cəbhəmizin həddindən artıq uzanmasına səbəb oldu. Polyaklar tərəfindən bizə buraxılan dəmir yolları tamamilə dağıdıldığından, əlavə qüvvələr gəlmədi və ordumuzun heyəti bu səbəbdən hər gün azalırdı. Beləliklə, bizim canlı qüvvəmiz getdikcə günbəgün azalırdı və hərbi təchizat işidə bərbad idi. Üstəlik cəbhə xəttidə xeyli uzanmışdı.

Nəticədə, uzanan kommunikasiya xətləri və Qırmızı Ordunun zəifləməsi amili ilə birlikdə, daha çox Polşanın arxa cəbhəni qüvvətləndirməsi (Sovet siyasi rəhbərliyi səhvən əksini düşünürdü) vəziyyətin ülgücün kənarında tarazlaşmasına səbəb oldu. Bu anda, hər hansı bir kiçik amil və ya ən kiçik taktiki səhv bəxti bir tərəfə və ya digər tərəfə çevirməkdə həlledici rol oynaya bilərdi ki, bu da reallıqda baş verdi. Bu haqda Ağ ordunun iştirakçısı, köhnə ordu Baş Qərargah rəisi general Qonçarenkonun yazdıqları belə idi:

Rabitə xətlərinin kəsilməsi və arxa cəbhəni hazırlamadan sürətlə irəliləmək, öz növbəsində kampaniyanın itirilməsinə ən çox təsir göstərən amildi. Qırmızı Ordu başçılarını siyasi mülahizələr təmamilə kor etmişdi... Eyni zamanda komandanlıq son dərəcə cəsarətli, riskli qərarlar qəbul edir. Bu qərarlarda hər hansı bir şablon yoxdu və hər strateji manevrdə riskin olması göz önünə gəlir. Belə də bu qərarları qoca Moltke dediyi kimi böyük risk olmadan "müharibədə böyük uğurlar imkansızdı" fikrinə əsaslandırmaq olar. Bundan əlavə, əməliyyat planlarının mahiyyəti o dərəcədə kəskinləşdirilir ki, “bir düym" strateji xəta bütün strateji uğuru sıfıra yendirir.

Milosna ətrafında Polşa xəndəkləri, 1920-ci ilin avqustu.

Bu arada, avqustun əvvəlində Polşadakı vəziyyət kritik və fəlakətə yaxın idi. Bu da təkcə Belarusiyadan geri çəkilmə səbəbindən deyil, həm də ölkənin beynəlxalq vəziyyətinin pisləşməsi üzündən idi. İngiltərə Polşaya faktiki olaraq hərbi və iqtisadi yardım göstərməyi dayandırmışdı. Almaniya və Çexoslovakiya Polşa malları üçün tranzit yolunu bağlamışdı. Ölkəyə mal çatdırılmasının yeganə nöqtəsi Dansiq limanı idi. Ancaq Palşaya əsas tədarük və yardımı yuxarıda göstərilən ölkələr deyil, fəaliyyətlərini dayandırmayan Fransa və ABŞ həyata keçirirdi. Sovet qoşunları Varşavaya yaxınlaşdıqca, paytaxtda daha az xarici diplomat qalırdı.

Cəbhə xətti 1920-ci ilin avqustunda

1920-ci il iyulun əvvəlində Polşa hökuməti Antanta Ali Şurasına dəstək üçün müraciət etdi. Antanta ölkələri polyak əsgərlərinin Şuranın 1919-cu ilin dekabrında Polşanın şərq sərhədi olaraq təyin etdiyi xəttə çəkiləcəyi halda kömək edəcəyini bildirdi. 1920-ci il iyulun 10-da Polşa Qərb dövlətlərindən çox lazımlı dəstək alacağı ümidi ilə bu xətti tanımağa razı oldu. 1920-ci il iyulun 11-də Lord Corc Kerzon Sovet hökumətinə nota göndərdi və Kerzon xəttindən 50 km şərqdə hücumu dayandırmağı təklif etdi. Əgər hücum dayandırılmasa — deyə Kerzon yazırdı — "İngiltərə hökuməti və müttəfiqləri özlərini Polşa millətinə öz varlıqlarını əllərində olan hər vasitə ilə qorumağa kömək etməyə borclu hesab edəcəklər".

Bu arada, Polşa qoşunlarının vəziyyəti yalnız Belarusiyada deyil, həm də Aleksandr Yeqorovun komandanlığı altında Cənub-Qərb Cəbhəsi yenidən (İnqilabi Hərbi Şuranın üzvü kimi Stalinlə) hücum etdiyi Ukrayna istiqamətində də pisləşdi. Cəbhənin əsas məqsədi 6-cı Ordunun (11, 12 və 13-cü) üç piyada diviziyası və Mixailo Omelyanoviç-Pavlenkonun komandanlığı altında olan Ukrayna ordusu tərəfindən müdafiə olunan Lvovu tutmaq idi. "Lvov əməliyyatı" zamanı hər iki tərəf xeyli itki verdi. İyulun 9-da Qırmızı Ordunun 14-cü ordusu Proskurovu aldı və iyulun 12-də Kamenets-Podolski hücum edərək ələ keçirdi. İyulun 25-də Lvova hücum başladı. Lakin bütün səylərə baxmayaraq, sovet ordusu şəhəri ala bilmədi.

Varşava döyüşü

Əsas məqalə: Varşava döyüşü (1920)

Polyaklar süngüyə sarılın. 1831-ci il plakatı.

Avqustun 12-də Mixail Tuxaçevskinin Qərb Cəbhəsinin qoşunları hücuma keçdilər. Bu hücumun əsas məqsədi Varşavanı tutmaq idi.

Qərb cəbhəsinin tərkibi

• Qay Qayın 3-cü atlı korpusu
• Aleksandr Şuvayevin 4-cü ordusu
• Avqust Korkanın 15-ci ordusu
• Vladimir Lazareviçin 3-cü ordusu
• Nikolay Solloqubanın 16-cı ordusu
• Tixon Xvesinin Mozır qrupu

Ukrayna ərazisində Aleksandr Yeqorovun Cənub-Qərb Cəbhəsi tərəfindən Lvov uğrunda döyüşlər davam etdirilirdi:

• Qaspar Voskanovun 12-ci ordusu
• Mixail Molkocanovun 14-cü ordusu
• Semyon Budyonnının 1-ci süvari ordusu

Qırmızı Ordunun iki cəbhəsinə qarşı üç Polşa ordusu dururdu:

General Yozef Hallerin Şimal Cəbhəsi

• General Vladislav Sikorskinin 5-ci ordusu
• General Françişek Latinikin 1-ci ordusu
• General Boleslav Roinin 2-ci ordusu

General Edvard Rıdz-Smiqlinin Mərkəzi Cəbhəsi

• General Leonard Skerskinin 4-cü ordusu
• General Ziqmunt Zelinskinin 3-cü ordusu

General Vaçlav İvaşkeviçin Cənub Cəbhəsi

• General Vladislav Endjeevskinin 6-cı ordusu
• General Mixailo Omelyanoviç-Pavlenko UXR Ordusu

Həm Polşa, həm də Sovet-Rus mənbələrində silahlı qüvvələrin ümumi heyətinin sayı müxtəlif cür göstərilir. Yalnız əminliklə demək olar ki, canlı qüvvələr təxminən bərabər idi və hər tərəfdən 200 min nəfərdən çox deyildi.

"Hamı silaha sarılsın!" Polşa təbliğat plakatı. Aşağıdakı yazı: Vətəni xilas edək! Gələcəyimizi unutmayaq

Mixail Tuxaçevskinin planında (1831-ci il Noyabr üsyanında olduğu kimi) Vislanın aşağı istiqamətinə keçid və qərbdən Varşavaya hücum etmək nəzərdə tutulurdu. Avqustun 13-də (planlaşdırıldığından bir gün əvvəl) Razımin yaxınlığında (Varşavadan 23 km) Qızıl Ordunun iki piyada diviziyası (3-cü ordunun 21-ci və 16-cı ordunun 27-ci) polkovnik Boleslav Yazvinskinin 11-ci Polşa diviziyasını darmadağın edərək şəhəri ələ keçirdilər. Sonra onlardan biri Praqaya, ikincisi sağa — Neporent və Yablonna tərəfə getdi. Polşa qüvvələri ikinci müdafiə xəttinə keçdi.

Avqustun əvvəlində Polşa-Fransız komandanlığı əks hücum planını sona çatdırdı. Sovet-Polşa müharibəsinin Sovet tarixçisi N. Kakurin bu planın formalaşmasını və ona daxil edilmiş dəyişiklikləri ətraflı təhlil edərək, fransız hərbçilərinin son variantın hazırlanmasında əhəmiyyətli təsiri barədə qərara gəlir:

Beləliklə, Polşanın əsas mənzilindəki son fəaliyyət planının yalnız avqustun 9-da tamamlandığını güman edə bilərik. O, marşal Pilsudskinin generallar Rozvadovski və Veqandın kollektiv yaradıcılığının bəhrəsi idi. Bu generallardan birincisi planın texniki işlənməsinə, ikincisi planın orijinal variantına edilən çox vacib düzəlişlərin müəllifi idi. Buna görə də, Polşa ali komandanlığının 9 avqust tarixli fəaliyyət planının marşal Pilsudski və general Veqandın birgə əməliyyat ideyalarının simbiozu olduğunu güman edə bilərik. Pisudskinin "1920" kitabı əsasında düşünə biləcəyimiz kimi bu plan maşalın müstəqil fəaliyyətinin yaradıcılığının bəhrəsi deyil. Düşmən planının təhlilinə gəldikdə bir daha qeyd edirik ki, onun tərkibində müstəsna risk elementləri var və o, general Veqandın əvəz olunmaz iştirakı ilə kollektiv yaradıcılığın nəticəsi idi. Əvvəla, Veqandın müdaxiləsi əməliyyatın əhatəsini genişləndirdi və saflaşdırdı, aydın hədəf təyin etdi, bütün planı aktivləşdirdi və şimal zərbə qanadını yaratmaqla Pilsudskinin ilkin planın yaranan riski bir qədər azaltdı... Pilsudskinin öz etiraflarına əsaslanaraq, 6 avqust tarixli qərarın orijinal variantının düşünülmüş hesablamanın nəticəsi deyil, ümidsizlik jesti kimi də hesab edə bilərik. Yaxın hədəf olaraq - Varşavanı nəyin bahasına olursa-olsun xilas etmək - Pilsudski bundan başqa heç nə düşünmürdü...

Polşanın əks-hücum planı Veps çayında böyük qüvvələrin cəmləşməsini və cənub-şərqdən Qərb cəbhəsi qoşunlarının arxasına qəfil hücumu nəzərdə tuturdu. Bunun üçün general Edvard Rıdz-Smiqlinin Mərkəzi Cəbhəsinin iki ordusundan iki zərbə qrupu təşkil edildi. Brest yaxınlığında Qırmızı Ordu 8358/III əmrini ələ keçirdi. Orada Vepş yaxınlığındakı əks hücumun ətraflı xəritəsı əks olunmuşdu. Sənəd həlak olmuş könüllü alayının komandiri mayor Vaslav Droevskinin üzərində tapılmışdı. Lakin sovet komandanlığı sənədin Qırmızı Ordunun Varşavaya hücumunu dayandırmaq üçün dezinformasiya olduğunu düşündü. Elə həmin gün Polşa radio kəşfiyyatı 16-cı Ordunun avqustun 14-də Varşavaya hücum etməsi barədə şifrəni ələ keçirdi. Polşa baş qərargahı bu məsələyə ciddi yanaşdı. Modlini müdafiə edən Vladislav Sikorskinin 5-ci ordusu Yozef Hallerin əmri ilə sovet ordusunu qabaqlamaq üçün Vkra çayı sahəsindən geniş məsafəyə uzanan Tuxaçevskinin 3-cü və 15-ci qoşunlarının qovşağında zərbə vurdu və bir neçə kilometrə qədər onların içərisinə girdi. Avqustun 15-nə keçən gecə Radzimin yaxınlığında iki ehtiyat Polşa diviziyası (general Lucian Jeliqovskinin 10-cu və generalı Yanan Jondkovskinin 1-ci Litva-Belarus) arxadan sovet qoşunlarına hücum etdi. Tezliklə şəhər polyakların əlinə keçdi.

1920-ci il avqustun 15-də Sikorskinin 5-ci ordusunun 203-cü Qalışski Ulan alayının hissələri Qırmızı Ordunun 15-ci və 4-cü ordusunun mövqelərinin kəsişdiyi yerə zərbə endirərək 4-cü Ordunun arxasında yerləşən Çexanov şəhərini ələ keçirdilər. Sübh tezdən 4-cü ordunun komandanı Aleksandr Şuvayev, həmçinin İnqilab şurasının üzvü Çexanovdakı səhra qərargahını tərk edərək Mlavaya getdilər. Çexanovda qalan az sayda qərargah zabitləri şəhərin müdafiəsini şəxsi heyətin köməyi ilə təşkil etdilər. Lakin onlar geri çəkilərkən 4-cü ordunun qərargahının radio stansiyasını yandırmaqla tələskənliyə yol verdilər. Bununla da, Qərb Cəbhəsinin qərargahı ilə radio əlaqə kəsildi, ordunun idarəetməsində ciddi problemlər yarandı. Polşa mənbələrinə görə 4-cü Ordunun qərargahı Tuxaçevskinin General Sikorskinin 5-ci Ordusunun üzərinə hücum əmrini aldıqda; Yan Kovalevskinin şöbəsi tərəfindən radiogram deşifrə edildikdən sonra ötürücü bu tezliyə uyğunlaşdırdı və davamlı olaraq Varşavadan bu tezliyə incil mətnlərini ötürməyə başladı. Nəticə etibarilə ikinci sovet radio stansiyası Minskdən bircə radioqramlar qəbul edə bilmədi. Tuxaçevski xatirələrində Varşava döyüşündəki məğlubiyyətin səbəblərini "Qırmızı Ordunun 4-cü Ordusunun axmaq hərəkətləri" və polyakların "bəxtlərinin" gətirməsi ilə izah edirdi.

Yozef Pilsudski və Edvar Rıdz-Smiqli hücum qrupunun başında, 1920-ci ilin avqust ayı.

Məğlubiyyətin əsas səbəbləri — ordunun cəbhənin əsas qüvvələrindən ayrılması, rabitənin kəsilməsi, silah-sursatın olmaması, arxa cəbhənin uzaqlığı, mühasirədəki davamlı ağır mübarizədən yığılmış yorğunluq, bütün bunlar 4-cü ordunu Şərqi Prussiyaya qaçmağa məcbur oldu. Yalnız Auqustov yaxınlığındakı əməliyyat bölgəsinə Ordu qərargahının qalıqları və 12-ci Piyada Diviziyasının yalnız 6 alayı girə bildi.

Avqustun 16-da marşal Pilsudski planlaşdırdığı əks hücumu həyata keçirməyə başladı. Mozır qrupunun zəifliyi haqqında radio kəşfiyyatın əldə etdiyi məlumatlar bu məsələdə önəmli rol oynadı. Rəqibə qarşı ikiqat üstünlüyə malik (21 min nəfərə qarşı 47.5 min döyüşçü) Polşa qoşunları (Pilsudskinin özünün komandanlığı altındakı birinci zərbə qrupu) cəbhəni yararaq Nikolay Solloqubun 16-cı ordusunun cənub qanadını təmamilə məhv etdi. Bundan sonra Qərb Cəbhəsinin bütün infrastrukturunun məhv edilməsi və Varşava yaxınlığındakı bütün qoşunların mühasirəyə düşmək təhlükəsi yarandı. Ertəsi gün Pilsudskinin planına əsasən, Varşava-Brest magistral yoluna çıxış planlaşdırılırdı. Eyni zamanda Loqinovun legionlarının 3-cü piyada diviziyası qüvvələri tərəfindən Vlodavaya hücum davam edirdi. Həmçinin tankların dəstəyi ilə Minsk-Mazovetski üzərində də hücum edildi.

Bu vaxt Cənub-qərb cəbhəsi Lvov yaxınlığında döyüşlərə davam edirdi. Varşava istiqamətinin xüsusi əhəmiyyətini nəzərə alaraq və onu gücləndirmək üçün avqustun 11-də komandan Kamenev 12-ci və 1-ci süvari ordusunu Qərb Cəbhəsinə istiqamətləndirmək əmrini verdi. Kamenevin teleqramı texniki səbəblərə görə gecikdi və cənub-qərb cəbhəsinin qərargahına yalnız avqustun 13-də, Süvari Ordusu Lvov uğrunda yorucu və uğursuz döyüşlərdə çox tükəndiyi zaman çatdı. Lakin belə bir fikirdə var ki, Lvovu mühasirəyə alan Cənub-qərb cəbhəsinin rəhbərliyi bu əmrə məhəl qoymamışdı. Süvari ordusunun qərb istiqamətinə göndərilməsinin əleyhdarlarından biri, Cənub-qərb cəbhəsinin Hərbi İnqilab Komitəsinin üzvü olan İ. Stalin əslində Polşa ərazilərinin, xüsusən də paytaxt Varşavanın tutulması planının qəti əleyhidarı idi. Bu fikir vətəndaş müharibəsindən dərhal sonra meydana çıxmışdı. Xüsusəndə, 60-cı illərdə şəxsiyyətə pərəstişin ifşa edilməsi ilə Varşava yaxınlığında bolşeviklərin məğlubiyyətinin əsas səbəbkarının "xalqlar atası" olduğu xüsusi populyarlıq qazanmışdı. Nəhayət avqustun 20-də Moskvanın güclü təzyiqi ilə 1-ci Süvari Ordusu şimala təxliyə edilməyə başladı. Ancaq artıq vaxt itirilmişdi.

Belə bir fikir də var ki, avqustun sonlarında Komarov yaxınlığında 1813-cü ildən sonra ən böyük süvari döyüşü baş vermişdir. Belə ki, bu döyüşdə 2 min atlısı olan Rummelin 1-ci Polşa diviziyası, 7 min atlıdan ibarət qırmızıların Süvari Ordusunu məğlub etmişdir (digər mənbələrəa görə 16 min). Bu döyüşün mövcudluğunu qərb və Polşa tarixşünaslığı qeyd etsə də, lakin rus mənbələri inkar edir. Nəhayyət bütün bunlara baxmayaraq, Qərb cəbhəsi amansız məğlubiyyətə uğradı və bu istiqamətdə atılmış addımların heç biri onu xilas edə bilmədi. Qərb cəbhəsinin komandanı Tuxaçevskinin 1920-ci il 20 avqust tarixli əmrində deyilirdi:

Qırmızı Ordu əsgəri! Sülh istəyi arxasında gizlənən Polşa Ağ Qvardiyaçıları Visla çayının üzərində bizə zərbə vurmağa hazırlaşırdılar. Polotskdan Varşavaya gedən qəhrəmanlıq yürüşündən yorulan Qırmızı Ordunun hissələri üstün düşmən qüvvələrinin təzyiqi altında geri çəkilir. Dünyadakı bütün Ağ Qvardiyaçılar müvəqqəti uğursuzluğumuza görə sevinirlər.

Avqustun 18-nə keçən gecə Tuxaçevski hücum əməliyyatlarını dayandırmağı və "düşməndən uzaqlaşmağı" əmr edir. Ancaq bu qərara artıq ehtiyac yox idi. Çünki, Qərb cəbhəsinin qoşunları artıq avqustun 17-dən geri çəkilməyə başlamışdı. Avqustun 18-də Polşa Ordusu bütün qüvvəsi ilə hücuma keçdi və Qərb cəbhəsi bu axını dayandırmaq iqtidarında deyildi. Avqustun 19-da Polşa qoşunları Bresti, avqustun 23-də — Belostoku tutdular. Avqustun 24-dən 26-a qədər aramsız döyüşlərdən taqətdən düşən 4-cü Ordu dörd diviziyası ilə, həmçinin Qay Qayın 3-cü süvari korpusu və 15-ci Ordunun iki diviziyası (cəmi 40 min nəfər) Prussiya sərhəddini keçərək təslim oldu. Bu zaman Minskdə Polşa tərəfinin təşəbbüsü ilə sülh danışıqları aparılırdı. Ancaq bu danışıqlar iflasa uğradı. Avqustun 23-də Polşa tərəfi danışıqların dayandırıldığını elan etdi.

Polşa əskərləri Varşava yaxınlığındakı döyüşdən sonra ələ keçirdikləri sovet bayraqları ilə

Qərb cəbhəsinin məğlubiyyəti ən ağır idi. Dəqiq itkilər dəqiq məlum deyil. Lakin hətta ən az qiymətləndirilən hesablamalara görə Varşava döyüşü zamanı 25 min Qırmızı Ordu əsgəri öldürülmüş, 60 min əsir düşmüş və 45 min nəfər Almanlar tərəfə qaçmışdır. Bir neçə min nəfər itkin düşmüşdür. İnsanlardan əlavə, cəbhədə 231 top, 1023 pulemyot, bir neçə min at, 10 min döyüş sursatı, 200 sahə mətbəxi və çox sayda maşın (zirehli texnikalar da daxil olmaqla) itirilmişdi. Polşa tərəfinin itkiləri də nəzərə çarpacaq dərəcədə çox idi — 4,5 min ölmüş, 22 min yaralanmış və 10 min nəfər itkin düşmüşdür. "Visla üzərindəki möcüzə" adlanan Varşava döyüşü, İngilis tədqiqatçıları tərəfindən dünya tarixinin 18 ən görkəmli əsaslı dönüş yaradan döyüşlər siyahısına daxil edilmişdir.

Biz polyak fəhlə və kəndlilərdən üsyanlar və inqilablar gözləyirdik, amma əvəzində "ruslara" qarşı şovinizm və bir nifrət aldıq. Kliment Voroşilov

Sonradan akademik İ. Traynin bunu "PPS (Polşa Sosialist Partiyası) təsiri altında proletariatın əhəmiyyətli bir hissəsinin millətçi mövqe tutması ilə izah etdi. Keçmiş Polşa dövlətinin yaranması ilə Polşa proletariatı dağınıq vəziyyətdə idi. Polşadan təxminən yarım milyona yaxın fəhlə zorla Almaniya və Avstriyaya göndərilmişdi".

Belarusda döyüşlər

1920-ci il avqustun 16-da Polşa cəbhəsində tərəflərin vəziyyəti.

Tuxaçevski Polşadan geri çəkildikdən sonra Neman — Şara — Svisloç çayları boyunca müdafiə xəttində möhkəmləndi. O, Birinci Dünya Müharibəsindən qalan alman istehkamlarını ikinci müdafiə xətti kimi də istifadə etməyə başladı. Qərb Cəbhəsi arxa cəbhə hesabına möhkəmləndirildi. Eyni zamanda Şərqi Prussiyaya qaçmış 30 min əsgər də yenidən döyüş sıralarına döndü. Tədricən, Tuxaçevski cəbhənin döyüş tərkibini demək olar ki, tamamilə bərpa edə bildi: sentyabrın 1-də artıq onun sərəncamında 73 min əsgər və 220 top var idi. Kamenevin əmri ilə Tuxaçevski yeni hücuma hazırlaşmağa başlayır.

Polyaklar da hücuma hazırlaşırdılar. Qrodno və Volkovysk şəhərlərinə hücum etməklə Qırmızı Ordunun əsas qüvvələrini birləşdirmək məqsədi güdülürdü. Bu da öz növbəsində 2-ci Orduya Litva ərazisindən keçməklə Nemanı müdafiə edən Qırmızı Ordunun irəlidə yerləşən hissələrinin arxa hissəsinə keçməsinə imkan verməli idi. Sentyabrın 12-də Tuxaşevski 4 və 12-ci ordular da daxil olmaqla Qərb Cəbhəsinin cənub cinahından Vlodava və Brestə doğru irəliləmək əmrini verdi. Lakin əmr Polşa radio kəşfiyyatı tərəfindən tutuldu və deşifrə edildi. Elə həmin gün Kobrin şəhəri uğrunda döyüş başladı, sonra isə 12-ci ordunun müdafiə xətti yarıldı və Kovel alındı. Bu Qırmızı Ordunun ümumi hücumunun qarşısını aldı. Qərb Cəbhəsinin cənub qruplaşmasının mühasirəyə düşmək təhlükəsi yarandı və 4, 12 və 14-cü ordu şərqə çəkilmək məcburiyyətində qaldı.

Qərb cəbhəsinin Nemanda müdafiəsi üç ordu tərəfindən: Vladimir Lazareviçin 3-cü ordusu, Aleksandr Şuvayevin 4-cü ordusu və Nikolay Solloqubanın 16-cı ordusu aparılırdı (cəmi 100 min döyüşçü, təxminən 250 top). Onların qarşısında Yozef Pilsudskinin qrupu: general Edvard Rıdz-Smiqlinin 2-ci ordusu, general Leonard Skerskinin 4-cü ordusu və baş komandanın ehtiyat ordusu dururdu.

Sentyabrın 20-də Qrodno uğrunda qanlı döyüş başladı. Polyaklar əvvəlcə üstünlük əldə etsələr də, lakin sentyabrın 22-də Tuxaçevskinin qoşunları əlavə ehtiyatların cəlb olunması hesabına döyüş balansını bərabərləşdirdilər. Eyni zamanda Polşa ordusu Litvaya girərək Druskininkay üzərinə yürüş etdi. Neman üzərindəki körpünü ələ keçirən polyaklar Qərb Cəbhəsinin cinahlarına çıxdılar. Polyakların irəliləməsini dayandıra bilməyən Tuxaçevski sentyabrın 25-də qoşunların şərqə çəkilməsini əmr etdi. Sentyabrın 26-na keçən gecə polyaklar Qrodnonu tutdular və tələsmədən şəhərin cənubundan Nemanı keçdilər. Şərqə doğru geri çəkilən Lazareviçin 3-cü ordusu cəbhəni bərpa edə bilmədi və böyük itki ilə Lida bölgəsinə sığındı. Lakin sentyabrın 28-də Sovet qoşunları artıq polyaklar tərəfindən tutulan şəhəri ələ keçirə bilmədilər və tezliklə darmadağın edildilər(şəxsi heyətin çoxu əsir düşdü).

Pilsudski qələbənin əhəmiyyətini böyütmək üçün, Novaqruda qalan Qərb Cəbhəsinin hissələrini mühasirəyə almaq və məhv etmək niyyətində idi. Lakin ağır döyüşlərdən yorulan Polşa bölmələri bu əmrin öhdəsindən gələ bilmədi və Qırmızı Ordu qoşunları yenidən toparlanaraq müdafiəni təşkil edə bildilər.

Neman döyüşü zamanı Polşa hərbçiləri xeyli əsir götürüb, silahlar, çox sayda at və döyüş sursatını ələ keçirdilər. Belarusiyada döyüşlər Riqada sülh müqaviləsi imzalanana qədər davam etdi. Oktyabrın 12-də polyaklar yenidən Minsk və Molodeçno şəhərlərinə daxil oldular.

Elə həmin gün, yerli vaxtla səhər 7.30-da Riqadakı Şvarzkoff sarayında Polşa, RSFSR və Ukrayna SSR-nin nümayəndələri atəşkəs və ilkin sülh şərtlərini nəzərdə tutan müqaviləni imzaladılar. Müqavilənin şərtlərinə əsasən Polşa Belarus və Ukraynanın müstəqilliyini tanımağa söz verdi və onların dövlət suverenliyinə hörmət etdiyini təsdiqlədi. Razılaşma tərəfləri bir-birlərinin daxili işlərinə qarışmayacağına söz verdilər. Həmçinin onlar "qarşı tərəflə silahlı mübarizəni hədəfləyən" və "tərəflərə qarşı düşmənçilik əməliyyatları" nəzərdə tutan təşkilatları yaratmamağı və ya dəstək verməmək öhdəliyini götürdülər.

1921-ci il martın 18-də bir tərəfdən Polşa, digər tərəfdə RSFSR (Belarusiya SSR-ni də RSFSR təmsil edirdi) ilə Ukrayna SSR olmaqla Riqada sülh müqaviləsi imzalandı. Riqa Sülh Müqaviləsi Sovet-Polşa müharibəsinin bitməsini rəsmiləşdirdi.

Təbliğat və repressiyalar

Ukrayna və Belarusun pravoslav əhalisi üçün Polşanın anti-bolşevik təbliğatı antisemitizm üzərində qurulmuşdu. Eyni zamanda Polşa yepiskopları müharibənin antisemitizm və esxatoloji ruhda şərh olunduğu bir müraciətlə dünyanın bütün katoliklərinə müraciət etmişdilər.

Müharibə zamanı mülki şəxslərin edamları həyata keçirilirdi. Polşa qoşunları əsasən yəhudilərdən ibarət olan etnik təmizləmə həyata keçirirdilər.Varşava döyüşü zamanı yəhudi könüllüləri Polşa ordusu sıralarından çıxarılmış və qonşu ölkələrə göndərilmişdi.

Digər tərəfdən, Qırmızı Ordu rəhbərliyi talançılıq edən əsgər və zabitləri sərt şəkildə cəzalandırırdı.

Hərbi əsirlərin taleyi

Rus əsirlər Tuxol düşərgəsində

Hələ də Polşa və Sovet hərbi əsirlərinin taleyi ilə bağlı dəqiq məlumat yoxdur. Rus mənbələrinə görə Polşa əsirliyində tutulan 130 min nəfərin 28 minindən 80 minə qədəri son dərəcə ağır şərtlərdən — aclıq, səfalət, epidemioloji xəstəliklər və binaların isdilməməsi nəticəsində ölmüşdür.

Polşa mənbələri 80 min məhbusun olduğunu bildirir və onlardan təxminən 15 mininin (əsasən iki qış zamanı) öldüyünü təsdiqləyir. Onlar həmçinin Polşa düşərgələrində yaşayış şəraitinin olduqca çətin olduğunu da inkar etmir. Əsirlər Birinci Dünya Müharibəsindən sonra qalan düşərgələrdə — Stşalkov (ən böyüyü), Domba, Pikulise, Vadovise və Tuxol konslaqerində saxlanılırdı. Məhbusların mübadiləsi haqqında 1921-ci il müqaviləsinə əsasən (Riqa Sülh Müqaviləsinə əlavə), Qırmızı Ordunun əsir düşmüş 65 min əsgəri Rusiyaya qaytarıldı. Polşa və Rusiya peşəkar tarixçiləri hərbi əsirlərin və ölənlərin sayı barədə hələdə mübahisə aparırlar. Lakin onlar bir məsələdə razılaşırlar ki, hər altıncı sovet hərbi əsiri Polşa düşərgələrində ölmüşdür.

Polşa düşərgələrində əsirlər arasında ölüm nisbəti 18%-ə çatırdı. Ölümlərin əsas səbəbi — pis qidalanma, sıxlıq, zəif tibbi xidmət və donma zamanı epidemiyaların sürətlə yayılması idi. Bunun nəticəsində epidemiyaların nəticəsi ağır fəsadlar doğururdu.

Polyak hərbi məhbuslara gəldikdə isə dəqiqləşmiş məlumatlara görə 1919–1920-ci illərdə 33.5–34 min nəfər əsir düşmüşdür. Bunda əlavə 1919–1920-ci illərin qışında Krasnoyarskda təslim olan 5-ci Polşa diviziyasının 8 minə qədər heyəti də əsirlikdə idi. Beləliklə, ümumilikdə 41–42 min Polşa əsiri alınır (Polşa məlumatlarına görə, 40 min), bunlardan da 1921-ci ilin martından 1922-ci ilin iyulunadək 34 839 polyak hərbi əsiri geri qaytarılmış və təxminən 3 min nəfər isə könüllü olaraq RSFSR-də qalmışdır. Bununla da ümumi azalma 3–4 minə yaxın hərbi əsir təşkil edir ki, onlardan da təxminən 2 mini sənədlərə görə əsirlikdə ölü olaraq qeyd edilmişdir.

Digər ölkələrin münaqişədə rolu

Ukrayna və Belarusiya əhalisi üçün nəzərdə tutulmuş Polşa təşviqat plakatı. "Yenə yəhudi caynaqlarına düşmək? Yox heç bir zaman"

Sovet-Polşa müharibəsi Polşanın müstəqil dövlət kimi yenidən qurulmasından bəri onu fəal şəkildə dəstəkləyən Antantanın Rusiyaya müdaxiləsi ilə eyni vaxtda baş verdi. Bu baxımdan Polşanın Rusiyaya qarşı müharibəsi "böyük güclər" tərəfindən bolşevik hökumətinə qarşı aparılan mübarizənin bir hissəsi hesab olunurdu.

Bununla belə, münaqişə nəticəsində Polşanın gücləndirilməsi ilə bağlı Antanta ölkələrinin fikirləri fərqli idi: ABŞ və Fransa Pilsudski hökumətinə mümkün olan bütün yardımları müdafiə edir və Polşa ordusunun yaradılmasında iştirak edirdilər. Ancaq Böyük Britaniya Polşaya məhdud kömək etməyə, sonradan isə bu münaqişədə siyasi bitərəfliyə meyl göstərdi. Antanta ölkələrinin münaqişədə iştirakı Polşaya iqtisadi, hərbi və diplomatik dəstəklə ifadə olunurdu.

1919-cu ilin fevral-avqust aylarında Polşa ABŞ-dən 51 milyon dollar dəyərində 260 min ton ərzaq almışdı. 1919-cu ildə Polşa tək ABŞ-nin Avropadakı hərbi anbarlarından 60 milyon dollar, 1920-ci ildə isə 100 milyon dollar dəyərində hərbi əmlak əldə etmişdi.

Yalnız 1920-ci ildə Fransa aşağıdakı göstərilən həcmdə silah-sursat vermişdir (rəqəmləri müqayisə etmək üçün mötərizədə ingilislərin Denikinə 1919-cu ilin mart-sentyabr aylarında göndərdikləri silah-sursatın sayı göstərilb):

Çatdırılmış silah-sursat və ləvazimat	say
Silah (müxtəlif kalibirli)	1 494 (558)
aeroplan	291 (168)
pulemyot	2 600 (4013)
tüfəng	327 000 (214 753)
yük avtomobili	250 (398)

(Polşa ordusuna fransız tədarükü üçün rəqəmlər Kakurin və Melikovun tədqiqatlarından götürülmüşdür, Denikinə — general Hallmanın İngilis hərbi missiyasının 8 oktyabr 1919-cu il tarixli hesabatına əsaslanır). Digər mənbələrə görə, 1920-ci ilin yazında İngiltərə, Fransa və ABŞ Polşaya 1.494 silah-sursat, 2.800 pulemyot, 700-ə yaxın təyyarə və 10 milyon mərmi vermişdir.

Silah təchizatı ilə yanaşı, Fransa Polşaya hərbi nümayəndələrdə göndərmişdir. Onlar polyaklara hərbi təlimlər keçməklə kifayətlənməmiş, həm də əməliyyatların planlaşdırılmasında və inkişaf etdirilməsində əhəmiyyətli kömək göstərmişdilər. Bu hərbi missiyanın fəaliyyəti nəticədə Polşa ordusunun qələbəsinə böyük töhfə vermişdir. Polyaklar tərəfdə ABŞ-dən olan hərbçilər də döyüşlərdə iştirak edirdilər. Budyonnı ordusuna qarşı fəaliyyət göstərən Kostyuşko eskadronu amerikalı pilotlarından ibarət idi. Onlara komandirliyi isə Polşa ordusunun polkovniki rütbəsinə layiq görülən amerikalı Fontlerua edirdi. 1919-cu ilin iyulunda Fransadan əsasən Fransa və ABŞ-dən olan polyak mənşəli mühacirlərdən təşkil olunmuş 70.000 minlik ordu Polşaya gəldi. Fransanın münaqişədə iştirakı 1920-ci ildə Polşa qoşunlarını hazırlamaq və Polşa Baş Qərargahına yardım göstərmək üçün gəlmiş general Maksim Veyqanın başçılıq etdiyi yüzlərlə fransız zabitinin fəaliyyətində də ifadə edilir. Polşaya gələn fransız zabitlər arasında Şarl de Qoll da vardı.

Belarusiyanın Polşa və Rusiya arasında bölünməsinə qarşı belorus karikaturası.

İngiltərənin mövqeyi daha təmkinli idi. İngilis nazirinin 1919-cu ilin dekabrında Polşanın şərq sərhədi olaraq təklif etdiyi "Kerzon xətti", o dövrdə cəbhə xəttinin qərbində sərhədin qurulmasını və Polşa qoşunlarının geri çəkilməsini nəzərdə tuturdu. Altı aydan sonra vəziyyət dəyişdikdə, Kerzon yenidən bu xətt boyunca sərhədi keçirməyi təklif etdi, əks halda Antanta ölkələri Polşanı mümkün olan "hər vasitə ilə" dəstəkləməyə söz verirdilər . Beləliklə, Böyük Britaniya müharibə boyu mübahisəli ərazilərin bölünməsi üçün (Polyanın şərq sərhədi boyunca) kompromis seçimi müdafiə edirdi.

Ancaq Böyük Britaniya hətta Polşanın düşdüyü ən çətin hərbi vəziyyətində belə, ona heç bir hərbi dəstək vermədi. 1920-ci ilin avqustunda həmkarlar ittifaqları və leyboristlərin birliyi hökuməti Polşaya dəstəyi dayandırmayacağı halda ümumi bir tətil keçirəcəkləri ilə hədələdi. Sonradan Polşaya silah-sursat göndərilməsi təxribatlarla üzləşdi. Eyni zamanda, Amsterdamdakı Beynəlxalq Həmkarlar İttifaqları Federasiyası üzvlərinə Polşa üçün nəzərdə tutulmuş sursatlara embarqonun qoyulmasını tapşırmışdır. Polyaklara yardım yalnız Fransa və ABŞ tərəfindən davam etdirilirdi. Polşa mübahisəli ərazilər üstündə sərhəd münaqişələrinə girdiyi Almaniya və Çexoslovakiya 1920-ci il iyulun sonunda Polşa üçün ərazilərindən silah və sursatın keçirilməsini qadağan etmişdilər.

Varşava yaxınlığındakı qələbədən sonra polyakların uğuru davam etdirərək, Qızıl Ordunun Qərb cəbhəsini təmamilə darmadağın edə bilməməsində Antanta ölkələrindən edilən yardımın azalması əhəmiyyətli rol oynadı. Böyük Britaniyanın diplomatik mövqeyindəki dəyişiklik Riqada sülh müqaviləsinin bağlanmasını sürətləndirdi.

Müharibənin nəticələri

Müharibənin nəticələrinə görə Polşa — Sovet sərhədi.

Müharibə zamanı tərəflərdən heç biri məqsədlərinə çatmadı: Belarusiya və Ukrayna Polşa ilə RSFSR arasında bölündü. Litva ərazisi Polşa ilə müstəqil Litva Dövləti arasında bölüşdürüldü. Öz növbəsində RSFSR Polşanın müstəqilliyini və Pilsudski hökumətinin legitimliyini tanıdı, müvəqqəti olaraq "dünya inqilabı" və Versal sisteminin dağıdılması planlarını təxirə saldı.

Barışıq sazişinin imzalanmasına baxmayaraq, iki ölkə arasında münasibətlər gərgin olaraq qalırdı. 1920-ci ildə Polşaya hərbi-maliyyə dəstəyi məsələsində ortaya çıxan Antanta ölkələri arasındakı fikir ayrılıqları bu ölkələrin Ağ Hərəkata və ümumilikdə anti-bolşevik qüvvələrinə dəstəyinin tədricən dayandırılmasına və nəticədə Sovet İttifaqının beynəlxalq səviyyədə tanınmasına səbəb oldu.

Müharibənin nəticələrinin qymətləndirilməsinə münasibət də bir mənalı deyil. Belə ki, hər iki tərəf müharibədə qələbə qazandığını vurğulayır. Rusiya və Polşa tarixçiləri müharibədə qələbəni öz ölkələrinin qazandığını bildirirlər. Xarici münasibət, əsasən, nəticənin Polşa qələbəsi və ya nəticəsiz adlandırılmasına görə fərqlənir. Polyaklar öz dövlətlərini uğurla müdafiə etdiklərini iddia edirlər. Bolşevik tərəfdarları isə Rusiya vətəndaş müharibəsinə müttəfiqlərin müdaxiləsinin bir hissəsi kimi gördükləri Polşanın Ukrayna və Belarusiyaya hücumunu dəf etdiklərini bildirirlər. Bəzi britaniyalı və amerikalı hərbi tarixçilər Sovet İttifaqının Polşa Ordusunu məhv edə bilməməsinin Sovet İttifaqının beynəlxalq inqilab etmək ambisiyalarına son qoyduğunu qeyd edir.

İstinadlar

1. "Декрет Всероссийского Центрального Исполнительного Комитета (1919.06.01). "Об объединении Советских Республик: России, Украины, Латвии, Литвы, Белоруссии для борьбы с мировым империализмом". Собрание узаконений и распоряжений правительства за 1919 г. Управление делами Совнаркома СССР М. 1943 стр. 354-355". 2019-04-10 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-12-24.
2. Дэвис, Норман (2003) [1972]. White Eagle, Red Star: the Polish-Soviet War, 1919–20 (New ed.). New York: Pimlico / Random House Inc. .
3. Rummel R. J. Lethal Politics. Soviet Genocide and Mass Murder since 1917. — Brunswick (USA) & London (UK): Transaction publishers, First paperback edition 1996. 2015-12-08 at the Wayback Machine — 268 p. — (cloth); (paper). — P. 55.
4. Троцкий Л. Д., 1920
5. Мельтюхов М. И., 2001, С. 17
6. "Брестский мир. Статья VI". 2011-09-04 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-12-24.
7. Хронология российской истории: Энциклопедический справочник. М.: Международные отношения. Под рук. Ф. Конта, пер. с фр. Я. Богданова. 1994.
8. Баюра Д. А. "Советско-польские отношения в 30-е годы". 2007-08-08 tarixində . İstifadə tarixi: 2008-03-25.
9. Гатагова Л., Филиппова Т. Страны Центральной и Восточной Европы в российских учебниках истории // "Мир истории" — 2004. — № 1. ^[] Архивировано 12.07.2004. (Yoxlanılıb 2 iyun 2017)
10. Константинов С. Как будто ангел будил льва… 2007-12-11 at the Wayback Machine // Независимая газета, 11.05.2000.
    см. также на сайте "Польша.ру" (Yoxlanılıb 2 iyun 2017) 2007-12-11 at the Wayback Machine.
11. Пайпс Р. Русская революция. Кн. 3. Россия под большевиками. 1918–1924. =Russia under the bolshevik regime= 2008-06-15 at the Wayback Machine Гл. 4. "Коммунизм на экспорт" / Пер.: Михаил Тименчик, Наталья Кигай. — М.: Захаров, 2005. —  ; 5-8159-0526-7
12. Троцкий Л. Д. "Моя жизнь". 2016-10-28 tarixində . İstifadə tarixi: 2012-11-08.
13. Ленин В. И. Политический отчёт ЦК РКП(б) на IX конференции РКП(б) 22 сентября 1920 г. // "Исторический архив". — 1992. — № 1. — С. 18−19. — Цит. по: [1] 2018-04-01 at the Wayback Machine [2] 2008-10-11 at the Wayback Machine
14. Мельтюхов М. И., 2001, С. 20
15. Какурин Н. Е., Вацетис И. И., 2002
16. Мельтюхов М. И., 2001, С. 21
17. Мельтюхов М. И., 2001, С. 23
18. "Юзеф Пилсудский // Хронос (Yoxlanılıb 2 iyun 2017)". 2008-03-22 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-12-25.
19. Мельтюхов М. И., 2001, С. 28
20. Report on the Situation in South Russia by sir H. Mackinder M. P., January 21, 1920.
21. "Военный вестник", 1922, № 12. — С. 7–15.
22. Каменев С. С., 1963, С. 164−165
23. Какурин Н. Е., Вацетис И. И., 2002, С. 549
24. Каменев С. С., 1963, С. 167
25. Записи К. Симонова о беседах с маршалом Коневым // Симонов К. Избранное: Стихотворения. Размышления. Екатеринбург: У-Фактория. 2005. 565.
26. Тихомиров А. В., 2004
27. Трайнин И. П., 1939, С. 8
28. Какурин Н. Е., Вацетис И. И., 2002, С. 527
29. "Гай Г. Д. На Варшаву! Действия 3 конного корпуса на Западном фронте. Июль-август 1920 г. стр. 184". 2013-11-06 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-12-26.
30. Версия противоположной стороны: — Юзеф Пилсудский — "Война 1920 года" Из-во "Новости" 1992 стр. 256–257 2013-12-24 at the Wayback Machine
31. "Моденов И. «Двенадцатая дивизия на польском фронте» Москва, 1928 г. Стр. 40". 2013-12-24 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-12-26.
32. Как Ленин не послушал Сталина 2022-03-31 at the Wayback Machine // Столетие. RU
33. . Archived from the original on 2007-12-24. İstifadə tarixi: 2019-12-26.
34. Odziemkowski J. Leksikon wojny Polsko-Rossyjskiej 1919–1920, s.242–243
35. Skradzinski B. Polskie lata 1919–1920. Tom 2, s. 322–323
36. А. П. Грицкевич, Западный фронт РСФСР 1918–1920. Стр. 296.
37. Витольд Лавринович. Варшавское сражение 1920. 2012-01-18 at the Wayback Machine
38. The eighteenth decisive battle of the world: "Warsaw, 1920", Hodder and Stoughton, London, 1931; reprinted by Hyperion Press, Westport, Conn., 1977,
39. Большевистское руководство. Переписка 1912−1927. — С. 156.|Уточните библиографические сведения об издании. от этого сильно зависят ссылки на конкретные страницы.
40. Трайнин И. П., 1939, С. 3
41. Feltri, Francesco Maria. La Polonia tra Germania e URSS // SEI (redaktor). Chiaroscuro. Vol. 3º, unità 7. 2010. ISBN .
42. Davies, Norman Richard. White Eagle, Red Star: the Polish-Soviet War, 1919–20 (New). New York: Pimlico / Random House Inc. 2003 [1972]. ISBN .
43. № 134. Сводка материалов…, 1920
44. Norman Davies. God's Playground: A History of Poland. // Columbia University Press. 2005. ISBN . Во время битвы за Варшаву польские националисты убедили власти интернировать евреев-добровольцев как неблагонадёжных. Тем не менее, большинство еврейских лидеров решило сотрудничать с польским правительством.
45. "Задрапировать конформизмом. «Книга погромов, 1918—1922»". 2014-10-30 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-12-27.
46. Матвеев Г. Ф., 2016
47. Матвеев Г. Ф., 2017
48. Райский Н. С. Польско-советская война 1919–1920 годов и судьба военнопленных, интернированных, заложников и беженцев
49. Михутина И. В., 1995
50. Михутина И. В., 2001
51. Карпус З. Когда в научную работу вмешивается политика : Интервью Игорю Мельникову 2017-02-18 at the Wayback Machine // Сайт "Историческая правда", 09.02.2016.
52. Матвеев Г. Ф. Трагедия красноармейцев в польском плену // "Живая история" : журнал. — 2016. — № 5 (12). — С. 43.
53. Польские военнопленные в РСФСР, БССР и УССР в 1919−1922 гг. : Документы и материалы. — М.: Институт славяноведения РАН, 2004. — С. 4−13, 15−17.
54. Какурин Н. Е., Меликов В. А., 2002, С. 70
55. Мельтюхов М. И., 2001, С. 71
56. Документы внешней политики СССР. 3. М. 1959. 54−55.
57. Davies, 2003. səh. ix

Ədəbiyyat

ingilis dilində

• Dąbrowski, Stanisław. "The Peace Treaty of Riga." The Polish Review (1960) 5#1: 3–34. Online 2022-03-29 at the Wayback Machine
• Babel', Isaak Emmanuilovich. Babel, Nathalie; Constantine, Peter (translator) (redaktorlar ). Red Cavalry [Конармия]. New York: W.W. Norton. 2003. ISBN . 5 May 2022 tarixində . İstifadə tarixi: 29 October 2010.
• Davies, Norman Richard. White Eagle, Red Star: the Polish-Soviet War, 1919–20 (New). New York: Pimlico / Random House Inc. 2003 [1972]. ISBN .
• Fiddick, Thomas C., "The 'Miracle of the Vistula': Soviet Policy versus Red Army Strategy", The Journal of Modern History, vol. 45, no. 4 (Dec. 1973), pp. 626–643.
• Fiddick, Thomas C. Russia's Retreat from Poland, 1920, Macmillan Press, 1990, ISBN 
• Materski, Wojciech. "The Second Polish Republic in Soviet Foreign Policy (1918–1939)." Polish Review 45.3 (2000): 331–345. online 2022-03-29 at the Wayback Machine
• Ponichtera, Robert M. and David R. Stone, "The Russo-Polish War", The Military History of the Soviet Union New York, Palgrave, 2002, ISBN .
• Wandycz, Piotr, "General Weygand and the Battle of Warsaw", Journal of Central European Affairs, 1960.
• Watt, Richard M., Bitter Glory: Poland and Its Fate, 1918–1939, New York, Hippocrene Books, 1998, ISBN .
• Zamoyski, Adam. 0-00-722552-0 Warsaw 1920: Lenin's Failed Conquest of Europe 2022-05-05 at the Wayback Machine. Harper Collins, 2008. ISBN 

polyak dilində

• Cisek, Janusz. Sąsiedzi wobec wojny 1920 roku. Wybór dokumentów. (transl. Neighbors Attitude Towards the War of 1920. A collection of documents.). London: Polish Cultural Foundation Ltd. 1990. ISBN .
• Czubiński, Antoni, Walka o granice wschodnie Polski w latach 1918–1921 (Fighting for eastern borders of Poland in 1918–1921), Instytut Śląski w Opolu, Opole, 1993
• Drozdzowski, Marian Marek (ed.), Międzynarodowe aspekty wojny polsko-bolszewickiej, 1919–1920. Antologia tekstów historycznych (International aspects of the Polish-Bolshevik War, 1919–1920. Anthology of historical texts.), Instytut Historii PAN, 1996, ISBN 
• Golegiewski, Grzegorz, Obrona Płocka przed bolszewikami, 18–19 sierpnia 1920 r. (Defence of Płock from the Bolsheviks, 18–19 August 1920), NOVUM, 2004, ISBN 
• Kawalec Tadeusz, Historia IV-ej Dywizji Strzelców Generała Żeligowskiego w zarysie (History of 4th Rifleman Division of General Żeligowki in brief), Gryf, 1993.
• Konieczny, Bronisław, Moje życie w mundurze. Czasy narodzin i upadku II RP (My life in the uniform. Times of the birth and fall of the Second Polish Republic), Księgarnia Akademicka, 2005 ISBN 
• Kopański, Tomasz Jan, 16 (39-a) Eskadra Wywiadowcza 1919–1920 (16th (39th) Scouting Escadrille 1919–1920), Wojskowy Instytut Historyczny, 1994, ISBN 
• Kukiel, Marian, Moja wojaczka na Ukrainie. Wiosna 1920 (My fighting in Ukraine. Spring 1920), Wojskowy Instytut Historyczny, 1995, ISBN 
• Łukowski, Grzegorz, Walka Rzeczpospolitej o kresy północno-wschodnie, 1918–1920. Polityka i dzialania militarne. (Rzeczpospolita's fight for the northeastern borderlands, 1918–1920. Politics and military actions.), Wydawnictwo Naukowe Universytetu Adama Mickiewicza, Poznań, 1994, ISBN 
• Pruszyński, Mieczysław, Dramat Piłsudskiego: Wojna 1920 (The drama of Piłsudski: War of 1920), Polska Oficyna Wydawnicza BGW, 1995, ISBN 
• Odziemkowski, Janusz, Leksykon Wojny Polsko-Rosyjskiej 1919–1920 (Lexicon of Polish-Russian War 1919–1920), Rytm, 2004, ISBN 
• Rozstworowski, Stanisław (ed.), Listy z wojny polsko-bolszewickiej (Letters from the Polish-Bolshevik War), Adiutor, 1995, ISBN 
• Sikorski, Władysław. Nad Wisłą i Wkrą. Studium do polsko–radzieckiej wojny 1920 roku (transl. At Vistula and Wkra: Study of the Polish-Soviet War of 1920) (latest). Warsaw: Agencja Omnipress. 1991 [1928]. ISBN .
• Szczepański, Janusz. Wojna 1920 na Mazowszu i Podlasiu (transl. War of 1920 in Mazovia and Podolia). Wyższa Szkoła Humanistyczna / Gryf. 1995. ISBN .

rus dilində

• Советско-польская война // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004–2017.
• Степанов И. С Красной армией на панскую Польшу: Впечатления и наблюдения. — М.: Госиздат, 1920.
• Мархлевский Ю. Война и мир между буржуазной Польшей и советской Россией. — М.: Госиздат, 1921.
• Шапошников Б. М. На Висле: К истории кампании 1920 года. — М.: Госиздат, 1924.
• Какурин Н. Е., Вацетис И. И. Гражданская война. 1918–1921. — СПб.: Полигон, 2002.
• Какурин Н. Е., Меликов В. А. Гражданская война в России: Война с белополяками. — М.: АСТ, 2002.
• Война с белополяками, 1920 г. — М.: Воениздат, 1925. — 520 с.
• Меженинов С. А. Начало борьбы с поляками на Украине в 1920 г. (XII армия). — М.: Воениздат, 1926.
• Пилсудский Ю. 1920 год. — М.: Воен. вестник, 1926.
• Эстрейхер-Егоров Р. А. Опыт советизации тыла на польском фронте в 1920 г. — М.; Л.: Изд. Воен. типогр. РККА, 1926.
• Матвеев Г. Ф., Матвеева В. С. Польский плен. Военнослужащие Красной армии в плену у поляков в 1919–1921 годах. — М., 2011.
• Матвеев Г. Ф. Трагедия красноармейцев в польском плену // "Живая история" : журнал. — 2016. — № 5 (12). — С. 43.
• Меликов В. А. Марна, Висла, Смирна — М.; Л.: Госиздат, Отд. воен. лит., 1928; 2-е изд., испр. — М.: "Воениздат", 1938.
• Мовчин Н. Последовательные операции по опыту Марны и Вислы. — М.: Госиздат, Отд. воен. лит., 1928.
• Кирюхин Н. Из дневника командира (1920 год). — М.; Л., 1930. Архивная копия от 4 мая 2014 на Wayback Machine
• Орловский С. Н. Великий год: Дневник конноармейца. — М.; Л.: Госиздат, Отд. воен. лит., 1930.
• Суслов П. В. Политическое обеспечение советско-польской кампании 1920 г. — М.; Л.: Госиздат, Отд. воен. лит., 1930.
• Клюев Л. Л. Первая конная Красная армия на польском фронте в 1920 году — М.: Воениздат, 1932.
• Паука И. Х. Контрудар юго-западного фронта против белополяков в 1920 году. — М., 1936. (недоступная ссылка)
• Трайнин И. П., акад. Национальное освобождение Западной Украины и Западной Белоруссии // "Вестник Академии наук СССР". — 1939. — № 8−9. — С. 1−24. Скачать в формате .doc [3]
• Каменев С. С. Записки о Гражданской войне и военном строительстве. — М.: Воениздат, 1963.
• Михутина И. В. Так сколько же советских военнопленных погибло в Польше в 1919−1921 гг.? // "Новая и новейшая история". — 1995. — № 3. — С. 64−69.
• Райский Н. С. Польско-советская война 1919−1920 годов и судьба военнопленных, интернированных, заложников и беженцев. — М., 1999. —
• Мельтюхов, Михаил Иванович ([Mikhail Meltyukhov). Советско-польские войны. Военно-политическое противостояние 1918–1939 гг. (Soviet-Polish Wars. Political and Military standoff of 1918–1939). Moscow: Вече (Veche). 2001. ISBN . 30 November 2020 tarixində . İstifadə tarixi: 29 October 2010..
• Красноармейцы в польском плену в 1919−1922 гг. : Сб. док. и материалов. — М.; СПб., 2004.
• Тихомиров А. В. Проблемы определения восточной границы Польши в 1920−1921 г. // "Белорусский журнал международного права и международных отношений 2004". — 2004. — № 2. — ISSN 2072–0521. Архивировано 21 июля 2017 года.
• Зуев М. Н., Изонов В. В., Симонова Т. М. Советская Россия и Польша, 1918–1920 гг.: Советско-польское вооружённое противостояние 1918−1919 гг. Советско-польская война 1920 г. (недоступная ссылка) — М., 2006.
• Круталевич В. А. От войны к миру: Польско-советские отношения в 1920−1922 гг. — Минск, 2006.
• Пученков А. С. "Даёшь Варшаву!": Из истории советско-польской войны 1920 г. (недоступная ссылка) // "Новейшая история России". — 2012. — № 2. — С. 24−40.
• Барынкин А. В. Польша во внешнеполитической стратегии Советской России (1918–1919 гг.) : Автореф. дис. … канд. ист. наук — СПб., 2013.
• Зубачевский В. А. Советско-польская война 1920 года: геополитический аспект // "Военно-исторический журнал". — 2013. — № 10. — С. 18−23.
• Ларин М. Ю., Хватов А. В. Неизвестные войны России. — М.: Дом Славянской книги, 2012. — 480 с.
• № 134. Сводка материалов Редакционной коллегии о погромах военнослужащими польской армии в мае−июне 1920 г. в Киевской губ. / С подлинным верно: И. Чериковер. — Не ранее 16 июня 1920. — ГА РФ. Ф. Р-1339. Оп. 1. Д. 424. Л. 93−101. Копии.; Там же. Оп. 2. Д. 18. Л. 73−75. Копия. // Книга погромов, 1918–1922. — М.: Институт славяноведения, Государственный архив Российской * Федерации, РОССПЭН, 2007. — цит. по сайту журнала "Скепсис" (Проверено 2 июня 2017)
• Троцкий Л. Польский фронт (Интервью) // Известия ВЦИК. — 1920. — 6 мая (№ 96).
• Матвеев Г. Ф. Другая Катынь. В 1919–1922 годах в польском плену погибло около 30 тысяч красноармейцев // Lenta.ru. — 2017. — 23 апреля.
• Михутина И. В. Так была ли "ошибка"? // Независимая газета. — 2001. — 13 января.
• Памятных Алексей. Пленные красноармейцы в польских лагерях // "Новая Польша". — 2005. — № 10. Архивировано 12.07.2004. (Проверено 2 июня 2017)

Xarici keçidlər

• Centek, Jarosław: Polish-Soviet War 1920–1921 , in: 1914–1918-online. International Encyclopedia of the First World War. (ing.)
• The Bolsheviks and the "Export of Revolution": The Russo-Polish War  (ing.)
• by Anna M. Cienciala, University of Kansas (ing.)
• Russo-Polish War 1919–20 at Onwar.com  (ing.)
• Maps of the Polish-Bolshevik War: at the Wayback Machine (archived 27 oktyabr 2009) (ing.)
• A Knock on the Door – chapter three of Wesley Adamczyk's memoirs of the Polish-Soviet war, When God Looked. (ing.)
• Sławomir Majman, War and Propaganda, Warsaw Voice, 23 August 1998 (ing.)
• The Russo-Polish War, 1919–1920: A Bibliography of Materials in English by John A. Drobnicki. Originally Published in the Polish Review, XLII, no. 1 (Mar. 1997), 95–104 (ing.)
• 73,055 names of Polish mortal casualties  (ing.)