Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Zərdüştçülük və ya Zərdüştilik (avest. vahvī- daēnā- māzdayasna- — "Müdriklərə hörmət bəsləyən xoş inam", fars. «بهدین» — behdin, "Xoş inam") dünyanın ən qədim dinlərindən biri. Azərbaycanın qədim dövləti olan Atropatena da bu dinə sitayiş edirdi.
|
Ümumi məlumat
Dünyanın ən qədim etiqadlarından biri olan zərdüştçülük İran ərazisində meydana gəlmişdir. Zərdüşt dini onun banisi Zərdüştün adı ilə bağlıdır.
Bu yeni dini etiqad yalnız İran ərazisində yaşayan tayfalar tərəfindən qəbul edilmədi. O, eyni zamanda Azərbaycan, Orta Asiya, Hindistan və digər ölkələrdə yaşayanların da dininə çevrildi. Zərdüştün həyat və fəaliyyəti haqqında indi də tədqiqatçılar arasında mübahisələr davam edir. Uzun illər ərzində bu barədə külli miqdarda tədqiqatlar aparılmasına baxmayaraq, hələ də Zərdüştün nə vaxt və harada yaşayıb, yaratmasıyla bağlı dəqiq fikir yoxdur.
Zərdüşt dini məzdəkizm, eləcə də digər dinlərin tarixində baş vermiş daxili təhəvvülata məruz qalmışdır. Bu baxımdan da Zərdüşt peyğəmbər tərəfindən yaradılmış və ilkin maqlar tərəfindən qəbul edilmiş Zərdüşt dini və onun dünyagörüşü nü Sasanilər dövründəki məzdəizm – daha dəqiqi atəşpərəstlik ilə eyniləşdirmək olmaz. Bu sahədə nüfuzlu tədqiqatçı Girşmanın göstərdiyi kimi, məzdəizmin ilkin dövründə əsas fövqəlbəşər qüvvə Hörmüzd Mehr (Mitra) və Nahid idisə, sonralar onları əvəz edən Hörmüzd və onun barışmaz düşməni olan Əhrimən görüşü həqiqi dualizmdir. Ona görə ki, onlar iki – biri digərinə zidd olan qüvvəyə (xeyir-şərə) və yaxud substansiyaya inanır və bu mübarizədə Hörmüzdün (xeyirin) qalib gəlməsinə əmin idilər. Məzdəizmə görə Hörmüzd ilə Əhrimən, nur ilə zülmət, xeyir ilə şər və sülh ilə müharibə arasında gedən mübarizə kimi iki ictimai və təbii kökə malikdir.
Zərdüşt dininin əsas müddəası ondan ibarət idi ki, dünyada bir-biri ilə daim vuruşan iki qüvvə vardır. Xristianlıqda Xrist – , İslamda isə daha saf və ilahi formada Allah və İblis formasında bu təzahür edir. Xeyir və Şər qüvvələrin mübarizəsi hər üç dini birləşdirən amildir. Bunlardan biri xeyir – Hörmüzd (Ahuraməzda), digəri isə şər – Əhriməndir (Anqramanyu). Zərdüştün dini təlimində baş ilahi qüvvə Hörmüzddür ki, onu od təmsil edir. Zərdüşt dininə inananlar atəşgahlar tikir, orada od yandırır və həmin odu qoruyub saxlayırdılar. Zərdüşt dininə iman gətirənlər inanırdılar ki, həyatın əsasını təşkil edən od, su, torpaq və havadır. Onlar bu dörd ünsürü müqəddəs hesab edib, onların daima təmiz qalmasına səy göstərirdilər. Zərdüşt dininə inananlar odu, göstərdiyimiz dörd ünsür içərisində ən müqəddəs, baş ilahi və ülvi qüvvə hesab edirdilər. Onlar odun nuruna sitayiş edir, qarşısında səcdə qılıb, dua oxuyur və onun şərəfinə qurbanlar verirdilər. Lakin sonradan bütün bu inanc dəyişdirildi və insanlar sırf oda sitayiş etməyə başladılar və beləliklə tədricən zərdüştçülük ənənələri üstündə görünüş və formaca eyni, lakin məzmunca fərqli yeni bir din,Atəşpərəstlik formalaşdı. Maqlar xalqın başına gələn bütün müsibət və fəlakətləri qəddar ruhun — Əhrimənin üstünə yıxırdılar. Onlar mövcud quruluşun ilahi, fövqəlbəşər bir mənşəyə malik olduğunu da təbliğ edirdilər. Qeyd edək ki, bütün bu göstərilən müddəalar sırf zərdüştçülüyə aiddir və sonrakı dövrdə zərdüştçülük adı ilə insanlar tərəfindən mənimsənilən Atəşpərəstlikdə öz əksini tapmamış və ya təhrif olunmuşdur.
III əsr filosofu görə "maq" Allaha sitayiş edib, onun elmi sirrlərinə yiyələnənlərə deyilir.
|
Zərdüşt haqqında ilkin məlumat verən yunan tarixçisi (e.ə. 425–465) olmuşdur. Kiçik Asiyanın Sard şəhərində yaşayan bu tarixçi, Herodotdan da əvvəl Urmiya gölünə qədər olan əraziyə bələd olmuşdur. İlk əvvəl Herodot, daha sonra isə onun yazılarından istifadə edib, məzdəizm haqqında məlumat vermişlər.
yazdığına görə Zərdüştün dövründən etibarən xüsusi ailədən olan maqlar nəsildən-nəslə din başçılığına təyin edilmişlər. Maqlar adət-ənənələrinə görə digər təbəqələrdən fərqlənirdilər. Onlar xüsusi hörmət və nüfuza malik idilər. (Ammian Marselli, XXIII, 6)
Yaranması
Tarixi rəvayətə görə zərdüştçülük dini e.ə VII əsrin ikinci yarısı- VI əsrin əvvəllərində yaşamış Zərdüştün adı ilə bağlı olmuşdur. Üç min il əvvəl (qədim salnamələrə görə, Zərdüşt Makedoniyalı İsgəndərdən 258 il əvvəl yaşamışdır) İranın Raqa şəhərində, Zbar dağının ətəyində Duqdava çayının sahilində tikilmiş sarayda Puruşaspa adlı bir kişi yaşayırdı. Onun arvadının adı Doqdo idi. Onların Zərdüşt adlı bir oğlanları vardı. Orta əsrlərdə yaranmış "Zərdüştnamə" adlı kitabda deyilir ki, uşaqlıqda Zərdüşt yaşıdlarından heç zaman ağlamaması və daim öz gülüşü ilə evlərini ilahi nura qərq etməsi ilə seçilirmiş. Hələ uşaqlıq çağında o, öz müdrikliyi ilə seçilir və şərə qulluq edən sehrbazların onu aradan götürmək cəhdləri həmişə uğursuzluqla nəticələnir. Erkən yaşlarından ruhanilərdən dərs alan Zərdüşt on beş yaşından kamil bir din xadimi kimi həqiqət axtarışı ilə dünyanı dolaşmağa başlayır.
Otuz yaşında o artıq yeni dinin yaradıcısı kimi peyğəmbərlik səviyyəsinə yüksəlir. Öz vətənində həmfikirlər tapmayan Zərdüşt yeni təlimini yaymaqdan ötrü şərqə tərəf üz tutur. 10` səhər müqəddəs çayı keçərkən səmavi ruhlardan Bəhmən onun qarşısında nazil olur və Zərdüştü Tanrının Ahura Məzdanın (Hörmüzdün) yanına qaldırır. Dərgahda Zərdüşt ilahidən vəhy alır. Buradan cəhənnəmə düşən Zərdüşt onu öz dinindən döndərmək istəyən şər ruhu Anqramanyu (Əhrimən) ilə görüşür. Əhrimən istəyinə çata bilmir və Zərdüşt göylərdən enərək öz təlimini "Avesta" adlandırdığı müqəddəs kitabda ifadə edir. Şər ruhlar onu burada da təqib edirlər, lakin hər dəfə Zərdüşt "Avesta"dan dualar oxumaqla onları qova bilir. İlhamını göylərdən alan Zərdüşt ağ libasa bürünüb əlinə müqəddəs od və sərv ağacından əsa alaraq şah Viştaspın sarayına yollanır və onu öz dininə gətirir. Qonşu hakimlər Viştaspın ata-baba dinindən dönməsindən narazı qalaraq, onun üzərinə hücuma keçirlər. Viştasp qələbə çalır və Zərdüştün təlimi onun ölkəsində möhkəmlənir. Viştasp Baktriyada atəşgədələr tikdirir. Öz ömrünün son illərini burada yaşayan Zərdüşt ya şər sehrbazlarının, yaxudda düşmən əsgərlərinin əli ilə öldürülür.
Zərdüştçülük əxlaqı
Zərdüştçülük əxlaqı xeyirxah fikri, xeyirxah sözü, xeyirxah əməli nəzərdə tutur, səxavəti, doğruculuğu, arzu və istəklərdə mötədilliyi təbliğ edir, zülm və qanunsuzluqdan çəkinməyə həmçinin də təkallahlılığa, əkinçiliyə və maldarlığa çağırır. İnsan odun, suyun və torpağın təmizliyini qorumalıdır. Yeni din- Mazdyasna (zərdüştlük) nəinki şərqdə qələbə çalır, həm də qərbdə yayılır. Bu, dünyanın ən qədim dini idi. İlk dövlət dini kimi o, sonralar yaranmış dinlərin- İudaizmin, Xristianlıqın, İslamın və Buddizmin inkişafına əhəmiyyətli təsir göstərdi. Sonradan zorla müsəlmanlaşdırılan zərdüştçülər Azərbaycanı bu dinin və Zərdüştün vətəni hesab edirdilər.
Zərdüştün təlimi
Zərdüştün təlimi oturaq heyvandarlığı və əkinçiliyi müdafiə edirdi. Bu təlim təkallahlılığı irəli sürür və dünyada iki əbədi başlanğıcı – Xeyirlə Şər arasında daimi mübarizənin getdiyini təbliq edirdi. Bu təlimə görə insan ömrünün mənası Əhrimənlə mübarizədə Ahura Mazdaya kömək göstərməkdir. Son nəticədə Ahura Mazda qələbə çalmalı və şəri yer üzündən bir yolluq silməlidir. Zərdüştçülük əxlaqı xeyirxah fikri, xeyirxah sözü, xeyirxah əməli nəzərdə tutur, səxavəti, doğruçulluğu, arzu və istəklərdə mötədilliyi təbliq edir, zülm və qanunsuzluqdan çəkinməyə çağırır. İnsan odun, suyun və torpağın təmizliyini qorumalıdır. Odu və torpağı meyitlərlə murdarlamaq olmaz. Buna görə də cəsədləri yüksəkliklərdəki daşlıq yerlərdə, yaxud belə yerləri xatırladan daxma (sükut qülləsi) adlı daş tikililərdə qoymaq lazımdır ki, qurd-quşa yem olsun. Sümüklər də torpağı murdarlamamaqdan ötrü xüsusi yerlərdə saxlanır.
Zərdüştçülərin təlimi onların müqəddəs kitablarında, daha doğrusu, müqəddəs kitablar toplusu "Avesta"-da ifadə olunub. Zərdüştçülük kahinləri belə bir fikir yayırdılar ki, guya həm "Qat"lar (kitabın daha qədim qismi), həm də o biri hissələr Zərdüşt tərəfindən Ahura Məzdadan nazil olmuş ilahi vəhy kimi yazılmışdır. Bu məqsədlə çox vaxt müqəddəs kitabın mətnlərinə "Ahura Mazda Zərdüştə belə buyurdu" ifadəsi də artırılırdı.
İstinadlar
- "Əxlaqa aparan yol" (PDF). anl.az. 2013. 2016-04-06 tarixində (PDF).
Ədəbiyyat
- Çingiz Qaçar. Qədim və orta əsrlər Azərbaycanın görkəmli şəxsiyyətləri. Bakı, 1997.
- Azərbaycan Tarixi, I cild, (ən qədim zamanlardan XX əsrədək), Bakı, "Azərnəşr", 1994, səh. 166–168.
- Hüseyn Tövfiqi. Böyük dinlərlə tanışlıq. – Bakı: Xəzər Universitəsi Nəşriyyatı, 2013. — 290 səh. —
Xarici keçidlər
- bozorgbazgasht.com
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Zerdustculuk ve ya Zerdustilik avest vahvi daena mazdayasna Mudriklere hormet besleyen xos inam fars بهدین behdin Xos inam dunyanin en qedim dinlerinden biri Azerbaycanin qedim dovleti olan Atropatena da bu dine sitayis edirdi DinMonoteizm Dualizm Politeizm Deizm Teizm Panteizm PandeizmTotemizm Animizm Fetiszm SamanizmBuddizm BehailikIbrahimi dinlerIudaizm Xristianliq IslamInduizm Caynizm Siqhizm BuddizmDaoizm Konfutsicilik SintoizmDiger dinlerTenqricilik ZerdustilikTanri Ruh Gunah Iman Olumden sonraki heyat MebedDinlerin siyahisig Umumi melumatDunyanin en qedim etiqadlarindan biri olan zerdustculuk Iran erazisinde meydana gelmisdir Zerdust dini onun banisi Zerdustun adi ile baglidir Bu yeni dini etiqad yalniz Iran erazisinde yasayan tayfalar terefinden qebul edilmedi O eyni zamanda Azerbaycan Orta Asiya Hindistan ve diger olkelerde yasayanlarin da dinine cevrildi Zerdustun heyat ve fealiyyeti haqqinda indi de tedqiqatcilar arasinda mubahiseler davam edir Uzun iller erzinde bu barede kulli miqdarda tedqiqatlar aparilmasina baxmayaraq hele de Zerdustun ne vaxt ve harada yasayib yaratmasiyla bagli deqiq fikir yoxdur Zerdust dini mezdekizm elece de diger dinlerin tarixinde bas vermis daxili tehevvulata meruz qalmisdir Bu baximdan da Zerdust peygember terefinden yaradilmis ve ilkin maqlar terefinden qebul edilmis Zerdust dini ve onun dunyagorusu nu Sasaniler dovrundeki mezdeizm daha deqiqi atesperestlik ile eynilesdirmek olmaz Bu sahede nufuzlu tedqiqatci Girsmanin gosterdiyi kimi mezdeizmin ilkin dovrunde esas fovqelbeser quvve Hormuzd Mehr Mitra ve Nahid idise sonralar onlari evez eden Hormuzd ve onun barismaz dusmeni olan Ehrimen gorusu heqiqi dualizmdir Ona gore ki onlar iki biri digerine zidd olan quvveye xeyir sere ve yaxud substansiyaya inanir ve bu mubarizede Hormuzdun xeyirin qalib gelmesine emin idiler Mezdeizme gore Hormuzd ile Ehrimen nur ile zulmet xeyir ile ser ve sulh ile muharibe arasinda geden mubarize kimi iki ictimai ve tebii koke malikdir Zerdust dininin esas muddeasi ondan ibaret idi ki dunyada bir biri ile daim vurusan iki quvve vardir Xristianliqda Xrist Islamda ise daha saf ve ilahi formada Allah ve Iblis formasinda bu tezahur edir Xeyir ve Ser quvvelerin mubarizesi her uc dini birlesdiren amildir Bunlardan biri xeyir Hormuzd Ahuramezda digeri ise ser Ehrimendir Anqramanyu Zerdustun dini teliminde bas ilahi quvve Hormuzddur ki onu od temsil edir Zerdust dinine inananlar atesgahlar tikir orada od yandirir ve hemin odu qoruyub saxlayirdilar Zerdust dinine iman getirenler inanirdilar ki heyatin esasini teskil eden od su torpaq ve havadir Onlar bu dord unsuru muqeddes hesab edib onlarin daima temiz qalmasina sey gosterirdiler Zerdust dinine inananlar odu gosterdiyimiz dord unsur icerisinde en muqeddes bas ilahi ve ulvi quvve hesab edirdiler Onlar odun nuruna sitayis edir qarsisinda secde qilib dua oxuyur ve onun serefine qurbanlar verirdiler Lakin sonradan butun bu inanc deyisdirildi ve insanlar sirf oda sitayis etmeye basladilar ve belelikle tedricen zerdustculuk eneneleri ustunde gorunus ve formaca eyni lakin mezmunca ferqli yeni bir din Atesperestlik formalasdi Maqlar xalqin basina gelen butun musibet ve felaketleri qeddar ruhun Ehrimenin ustune yixirdilar Onlar movcud qurulusun ilahi fovqelbeser bir menseye malik oldugunu da teblig edirdiler Qeyd edek ki butun bu gosterilen muddealar sirf zerdustculuye aiddir ve sonraki dovrde zerdustculuk adi ile insanlar terefinden menimsenilen Atesperestlikde oz eksini tapmamis ve ya tehrif olunmusdur III esr filosofu gore maq Allaha sitayis edib onun elmi sirrlerine yiyelenenlere deyilir DinMonoteizm Dualizm Politeizm Deizm Teizm Panteizm PandeizmTotemizm Animizm Fetiszm SamanizmBuddizm BehailikIbrahimi dinlerIudaizm Xristianliq IslamInduizm Caynizm Siqhizm BuddizmDaoizm Konfutsicilik SintoizmDiger dinlerTenqricilik ZerdustilikTanri Ruh Gunah Iman Olumden sonraki heyat MebedDinlerin siyahisig Zerdust haqqinda ilkin melumat veren yunan tarixcisi e e 425 465 olmusdur Kicik Asiyanin Sard seherinde yasayan bu tarixci Herodotdan da evvel Urmiya golune qeder olan eraziye beled olmusdur Ilk evvel Herodot daha sonra ise onun yazilarindan istifade edib mezdeizm haqqinda melumat vermisler yazdigina gore Zerdustun dovrunden etibaren xususi aileden olan maqlar nesilden nesle din basciligina teyin edilmisler Maqlar adet enenelerine gore diger tebeqelerden ferqlenirdiler Onlar xususi hormet ve nufuza malik idiler Ammian Marselli XXIII 6 YaranmasiTarixi revayete gore zerdustculuk dini e e VII esrin ikinci yarisi VI esrin evvellerinde yasamis Zerdustun adi ile bagli olmusdur Uc min il evvel qedim salnamelere gore Zerdust Makedoniyali Isgenderden 258 il evvel yasamisdir Iranin Raqa seherinde Zbar daginin eteyinde Duqdava cayinin sahilinde tikilmis sarayda Purusaspa adli bir kisi yasayirdi Onun arvadinin adi Doqdo idi Onlarin Zerdust adli bir oglanlari vardi Orta esrlerde yaranmis Zerdustname adli kitabda deyilir ki usaqliqda Zerdust yasidlarindan hec zaman aglamamasi ve daim oz gulusu ile evlerini ilahi nura qerq etmesi ile secilirmis Hele usaqliq caginda o oz mudrikliyi ile secilir ve sere qulluq eden sehrbazlarin onu aradan goturmek cehdleri hemise ugursuzluqla neticelenir Erken yaslarindan ruhanilerden ders alan Zerdust on bes yasindan kamil bir din xadimi kimi heqiqet axtarisi ile dunyani dolasmaga baslayir Otuz yasinda o artiq yeni dinin yaradicisi kimi peygemberlik seviyyesine yukselir Oz veteninde hemfikirler tapmayan Zerdust yeni telimini yaymaqdan otru serqe teref uz tutur 10 seher muqeddes cayi kecerken semavi ruhlardan Behmen onun qarsisinda nazil olur ve Zerdustu Tanrinin Ahura Mezdanin Hormuzdun yanina qaldirir Dergahda Zerdust ilahiden vehy alir Buradan cehenneme dusen Zerdust onu oz dininden dondermek isteyen ser ruhu Anqramanyu Ehrimen ile gorusur Ehrimen isteyine cata bilmir ve Zerdust goylerden enerek oz telimini Avesta adlandirdigi muqeddes kitabda ifade edir Ser ruhlar onu burada da teqib edirler lakin her defe Zerdust Avesta dan dualar oxumaqla onlari qova bilir Ilhamini goylerden alan Zerdust ag libasa burunub eline muqeddes od ve serv agacindan esa alaraq sah Vistaspin sarayina yollanir ve onu oz dinine getirir Qonsu hakimler Vistaspin ata baba dininden donmesinden narazi qalaraq onun uzerine hucuma kecirler Vistasp qelebe calir ve Zerdustun telimi onun olkesinde mohkemlenir Vistasp Baktriyada atesgedeler tikdirir Oz omrunun son illerini burada yasayan Zerdust ya ser sehrbazlarinin yaxudda dusmen esgerlerinin eli ile oldurulur Zerdustculuk exlaqiZerdustculuk exlaqi xeyirxah fikri xeyirxah sozu xeyirxah emeli nezerde tutur sexaveti dogruculugu arzu ve isteklerde motedilliyi teblig edir zulm ve qanunsuzluqdan cekinmeye hemcinin de tekallahliliga ekinciliye ve maldarliga cagirir Insan odun suyun ve torpagin temizliyini qorumalidir Yeni din Mazdyasna zerdustluk neinki serqde qelebe calir hem de qerbde yayilir Bu dunyanin en qedim dini idi Ilk dovlet dini kimi o sonralar yaranmis dinlerin Iudaizmin Xristianliqin Islamin ve Buddizmin inkisafina ehemiyyetli tesir gosterdi Sonradan zorla muselmanlasdirilan zerdustculer Azerbaycani bu dinin ve Zerdustun veteni hesab edirdiler Zerdustun telimiZerdustun telimi oturaq heyvandarligi ve ekinciliyi mudafie edirdi Bu telim tekallahliligi ireli surur ve dunyada iki ebedi baslangici Xeyirle Ser arasinda daimi mubarizenin getdiyini tebliq edirdi Bu telime gore insan omrunun menasi Ehrimenle mubarizede Ahura Mazdaya komek gostermekdir Son neticede Ahura Mazda qelebe calmali ve seri yer uzunden bir yolluq silmelidir Zerdustculuk exlaqi xeyirxah fikri xeyirxah sozu xeyirxah emeli nezerde tutur sexaveti dogrucullugu arzu ve isteklerde motedilliyi tebliq edir zulm ve qanunsuzluqdan cekinmeye cagirir Insan odun suyun ve torpagin temizliyini qorumalidir Odu ve torpagi meyitlerle murdarlamaq olmaz Buna gore de cesedleri yuksekliklerdeki dasliq yerlerde yaxud bele yerleri xatirladan daxma sukut qullesi adli das tikililerde qoymaq lazimdir ki qurd qusa yem olsun Sumukler de torpagi murdarlamamaqdan otru xususi yerlerde saxlanir Zerdustculerin telimi onlarin muqeddes kitablarinda daha dogrusu muqeddes kitablar toplusu Avesta da ifade olunub Zerdustculuk kahinleri bele bir fikir yayirdilar ki guya hem Qat lar kitabin daha qedim qismi hem de o biri hisseler Zerdust terefinden Ahura Mezdadan nazil olmus ilahi vehy kimi yazilmisdir Bu meqsedle cox vaxt muqeddes kitabin metnlerine Ahura Mazda Zerduste bele buyurdu ifadesi de artirilirdi Istinadlar Exlaqa aparan yol PDF anl az 2013 2016 04 06 tarixinde PDF EdebiyyatCingiz Qacar Qedim ve orta esrler Azerbaycanin gorkemli sexsiyyetleri Baki 1997 Azerbaycan Tarixi I cild en qedim zamanlardan XX esredek Baki Azernesr 1994 seh 166 168 Huseyn Tovfiqi Boyuk dinlerle tanisliq Baki Xezer Universitesi Nesriyyati 2013 290 seh ISBN 978 9952 20 080 5Xarici kecidlerbozorgbazgasht com