Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Linqvistikanın tarixi — Linqvistikanın (dilçiliyin) tarixi çox qədim dövrlərə dayanır və mədəniyyətlərin dilə marağından qaynaqlanır. Müasir dilçilik elmi, əsasən 19-cu və 20-ci əsrlərdə formalaşmış olsa da, bu sahənin kökləri minillər əvvəllərə gedib çıxır. **Linqvistika** zamanla dilin təkcə təsviri və tədqiqi ilə deyil, həm də onun mənşəyi, təkamülü və insan beyni ilə əlaqəsi üzərində dayanmışdır. Linqvistikanın inkişaf tarixi əsasən üç əsas dövrə bölünə bilər: qədim dövr, klassik dövr və müasir dövr.
Qədim dövr
Hindistan (Panini məktəbi)
Dilçilik sahəsində ən qədim tədqiqatların biri Hindistanda başlamışdır. Sanskrit dilini və onun qrammatikasını sistematik şəkildə öyrənən Panini(təqribən eramızdan əvvəl 4-cü əsr) bu sahədə ən məşhur şəxsiyyətlərdən biridir. Onun yazdığı "Aştadhyayi" adlı əsər Sanskrit dilinin qrammatikasını izah edir və dilin səslərdən (fonologiya) morfologiyaya qədər bütün səviyyələrini sistematik şəkildə təhlil edir. Bu əsər dilin strukturlarını və onun tənzimləmə qaydalarını ilk dəfə ətraflı şəkildə izah edən ilk elmi yanaşma hesab olunur.
Qədim Yunanıstan
Qərb dünyasında dilin sistematik araşdırılması qədim Yunanıstanda başladı. Yunan filosofları dilin mənşəyi və təbiəti ilə maraqlanmışdılar. Platon və Aristotel kimi filosoflar dilin məna və məfhumlarla əlaqəsini, nitq və mətnin təbiətini öyrənməyə çalışmışlar. Platonun "Kratilos" dialoqu dilin mənşəyi haqqında ən erkən fəlsəfi müzakirələrdən biri hesab olunur. Aristotel isə dilin məntiqi strukturu və qrammatik kateqoriyalarını təsnif edərək dilə məntiqi yanaşmanı inkişaf etdirmişdir.
Qədim Çin
Çində də qədim dövrlərdə dilə dair nəzəriyyələr mövcud idi. Məsələn, Çin dilində simvolların (çin yazısı) mənası və mənşəyi ilə bağlı qədim Çin alimləri arasında maraqlı müzakirələr olmuşdur. Xu Şen eramızın 2-ci əsrində yazdığı "Shuoven Jiezi" adlı əsərində Çin heroqliflərinin mənşəyini və tərtib qaydalarını təsnif etmişdir.
Klassik dövr
Orta əsrlər və İslam dünyası
Orta əsrlərdə İslam alimləri dilçiliyin inkişafında mühüm rol oynadılar. Ərəb dilinin qrammatik strukturları və morfologiyası tədqiq olundu. Sibavayh kimi alimlər ərəb qrammatikasını elmi şəkildə sistemləşdirmiş və dilin struktur təhlilini inkişaf etdirmişdilər. Ərəb dilçiləri, fonetika və morfologiya kimi sahələrdə mühüm töhfələr vermişlər.
Avropada Latın və Yunan qrammatikası
Orta əsr Avropasında əsas dilçilik işləri Latın dilinin qrammatikasına həsr olunmuşdur. Latın dilinin qrammatikası əsas olaraq kilsə və təhsil sistemində öyrədilmiş və təsvir edilmişdir. Bu dövrün ən məşhur əsərlərindən biri Donatusun "Ars Minor" adlı əsəri idi. Avropada dilçilik əsasən tərcümə və dini tədris məqsədlərinə xidmət edirdi.
Müasir dövr
19-cu əsrdə dilçiliyin əsas istiqaməti **tarixi-diaqronik dilçilik** oldu. Bu yanaşma dillərin zamanla necə dəyişdiyini, onların mənşəyini və təkamülünü araşdırırdı. Bu dövrdə **hind-avropa dil ailəsi** nəzəriyyəsi inkişaf etdi. **Jakob Grimm** və **Frans Bopp** kimi alimlər dil ailələrini təhlil edərək onların tarixi inkişafını və qohumluğunu izah edən nəzəriyyələr irəli sürdülər. Bu dövrdə dillərin mənşəyini və kökünü araşdıran və onların necə qohum olduğunu göstərən müqayisəli dilçilik (komparativ dilçilik) inkişaf etdi.
Strukturalizm (20-ci əsr)
Dilçilikdə ən böyük dəyişikliklərdən biri 20-ci əsrdə Ferdinand de Saussure tərəfindən gətirildi. Saussure dilin sinxronik tədqiqinə (dilin müəyyən bir anda öyrənilməsi) diqqət çəkdi. O, dilin bir sistem olduğunu və onun elementlərinin bir-biri ilə əlaqəli olduğunu vurğuladı. Saussuren dilçilikdə əsas töhfələrindən biri onun işarə nəzəriyyəsi idi. O, dilin iki əsas komponentdən ibarət olduğunu iddia edirdi: işarələyən (səs forması) və işarələnən (məna). Bu yanaşma dilin təhlilində yeni üfüqlər açdı və strukturalizm adlanan dilçilik məktəbinin yaranmasına səbəb oldu. Saussuren nəzəriyyələri dilçiliyin müxtəlif sahələrinə — fonologiyadan morfologiyaya, sintaksisə qədər təsir etdi. Roman Yakobson, Nikolay Trubetzkoy kimi dilçilər Saussuren yanaşmalarını fonologiya sahəsində daha da inkişaf etdirdilər.
Generativ Dilçilik (Xomski nəzəriyyəsi)
20-ci əsrin ortalarından etibarən dilçilik sahəsində növbəti böyük inqilab Noam Xomski tərəfindən baş verdi. O, dilin insan beynində yerləşən bir qabiliyyət olduğunu iddia etdi və transformasion-generativ qrammatika nəzəriyyəsini irəli sürdü. Xomskiyə görə, insanlar dil qabiliyyətinə təbii olaraq malikdirlər və bu qabiliyyət universal qrammatika ilə izah edilir. Onun 1957-ci ildə yazdığı "Syntactic Structures" əsəri müasir dilçilikdə inqilab yaratdı. Xomskinin nəzəriyyələri dilin tədqiqinə koqnitiv yanaşmanın təməlini qoydu və dilçilik psixologiya və nevrologiya kimi sahələrlə daha sıx əlaqəyə girdi. Generativ dilçilik dilin insan beynindəki mexanizmlərini öyrənməyə yönəldi.
Müasir dilçilik sahələri
Dilin sosial və mədəni kontekstlərdə necə istifadə edildiyini öyrənir. Bu sahə dilin sosial təbəqələşmə, dialektlər, cinsiyyət və yaş kimi sosial faktorlarla əlaqəsini araşdırır. Dilin insan beynində necə emal edildiyini və dil qabiliyyətinin necə inkişaf etdiyini öyrənir. Bu sahə dil öyrənmə, qavrayış və yaddaş proseslərini tədqiq edir. Dilin böyük miqyaslı mətnlər (korpuslar) əsasında təhlilini aparır. Korpus dilçiliyi, kompüter texnologiyalarının inkişafı ilə dilin statistik və kvantitativ tədqiqini mümkün edir. Dilin təkamülü, dil qabiliyyətinin bioloji və genetik əsasları ilə maraqlanır. Bu sahə dilin necə və niyə inkişaf etdiyini izah etməyə çalışır. Linqvistikanın tarixi dildə müxtəlif nəzəriyyə və yanaşmaların inkişafı ilə zəngindir. Dilçilik qədim dövrlərdən başlayaraq müxtəlif mədəniyyətlərdə dilin mənası, strukturu və funksiyaları ilə bağlı suallara cavab tapmağa çalışmışdır. Müasir dövrə gəldikdə, dilçiliyin müxtəlif sahələri (generativ, sosiolinqvistika, psixolinqvistika və s.) dilin insan həyatındakı rolunu daha dərindən anlamağa yönəlmişdir.
İstinadlar
- Dil və dilçilik üzrə. Continuum International Publishing Group. 2006. səh. vii. ISBN .
- Smith, Sidney; Gadd, C. J.; Peet, T. Eric. "Misir Sözlərinin mixi lüğəti". The Journal of Egyptian Archaeology. 11 (3/4). 1925: 230–240. doi:10.2307/3854146. ISSN 0307-5133. JSTOR 3854146.
- "Şumer leksikası". www.sumerian.org. İstifadə tarixi: 2022-01-24.
- McGregor, William B. Dilçilik: Giriş. Bloomsbury Academic. 2015. 15–16. ISBN .
- Staal, J. F., The Fidelity of Oral Tradition and the Origins of Science. North-Holland Publishing Company, 1986. p. 27
- Bod, Rens. A New History of the Humanities: The Search for Principles and Patterns from Antiquity to the Present. Oxford University Press. 2014. ISBN .
- Sanskrit Literature The Imperial Gazetteer of India, v. 2 (1909), p. 263.
- The science of language, Chapter 16, in Gavin D. Flood, ed. The Blackwell Companion to Hinduism Blackwell Publishing, 2003, 599 pages ISBN , ISBN . p. 357-358
- SUZANNE, Bernard F. "Platon və onun dialoqları: Platonun əsərlərinin siyahısı". plato-dialogues.org.
- Baltzly, Dirk. Stoicism // Zalta, Edward N. (redaktor). Stenford Fəlsəfə Ensiklopediyası. Metaphysics Research Lab, Stanford University. 5 June 2018 – Stanford Encyclopedia of Philosophy vasitəsilə.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Linqvistikanin tarixi Linqvistikanin dilciliyin tarixi cox qedim dovrlere dayanir ve medeniyyetlerin dile maragindan qaynaqlanir Muasir dilcilik elmi esasen 19 cu ve 20 ci esrlerde formalasmis olsa da bu sahenin kokleri miniller evvellere gedib cixir Linqvistika zamanla dilin tekce tesviri ve tedqiqi ile deyil hem de onun menseyi tekamulu ve insan beyni ile elaqesi uzerinde dayanmisdir Linqvistikanin inkisaf tarixi esasen uc esas dovre bolune biler qedim dovr klassik dovr ve muasir dovr DilcilikDunya dilleriFonologiya Morfologiya Sintaksis Semantika Praqmatika Koqnitiv dilcilik Generativ linqvistikaDeskriptiv linqvistikaAntropoloji linqvistika Tekamul linqvistikasi etimologiya Fonetika SosiolinqvistikaTetbiqi dilcilikKomputer dilciliyi Kriminalistika Dilin menimsenilmesi Dil qiymetlendirmesi Dil inkisafi Preskriptivizm Antropoloji linqvistika Neyrolinqvistika Psixolinqvistika StilistikaDigerleriEdebiyyat Linqvistik tipologiya Linqvistikanin tarixi Linqvistlerin siyahisi Dunya dilleribrQedim dovrHindistan Panini mektebi Dilcilik sahesinde en qedim tedqiqatlarin biri Hindistanda baslamisdir Sanskrit dilini ve onun qrammatikasini sistematik sekilde oyrenen Panini teqriben eramizdan evvel 4 cu esr bu sahede en meshur sexsiyyetlerden biridir Onun yazdigi Astadhyayi adli eser Sanskrit dilinin qrammatikasini izah edir ve dilin seslerden fonologiya morfologiyaya qeder butun seviyyelerini sistematik sekilde tehlil edir Bu eser dilin strukturlarini ve onun tenzimleme qaydalarini ilk defe etrafli sekilde izah eden ilk elmi yanasma hesab olunur Qedim Yunanistan Qerb dunyasinda dilin sistematik arasdirilmasi qedim Yunanistanda basladi Yunan filosoflari dilin menseyi ve tebieti ile maraqlanmisdilar Platon ve Aristotel kimi filosoflar dilin mena ve mefhumlarla elaqesini nitq ve metnin tebietini oyrenmeye calismislar Platonun Kratilos dialoqu dilin menseyi haqqinda en erken felsefi muzakirelerden biri hesab olunur Aristotel ise dilin mentiqi strukturu ve qrammatik kateqoriyalarini tesnif ederek dile mentiqi yanasmani inkisaf etdirmisdir Qedim Cin Cinde de qedim dovrlerde dile dair nezeriyyeler movcud idi Meselen Cin dilinde simvollarin cin yazisi menasi ve menseyi ile bagli qedim Cin alimleri arasinda maraqli muzakireler olmusdur Xu Sen eramizin 2 ci esrinde yazdigi Shuoven Jiezi adli eserinde Cin heroqliflerinin menseyini ve tertib qaydalarini tesnif etmisdir Klassik dovrOrta esrler ve Islam dunyasi Orta esrlerde Islam alimleri dilciliyin inkisafinda muhum rol oynadilar Ereb dilinin qrammatik strukturlari ve morfologiyasi tedqiq olundu Sibavayh kimi alimler ereb qrammatikasini elmi sekilde sistemlesdirmis ve dilin struktur tehlilini inkisaf etdirmisdiler Ereb dilcileri fonetika ve morfologiya kimi sahelerde muhum tohfeler vermisler Avropada Latin ve Yunan qrammatikasi Orta esr Avropasinda esas dilcilik isleri Latin dilinin qrammatikasina hesr olunmusdur Latin dilinin qrammatikasi esas olaraq kilse ve tehsil sisteminde oyredilmis ve tesvir edilmisdir Bu dovrun en meshur eserlerinden biri Donatusun Ars Minor adli eseri idi Avropada dilcilik esasen tercume ve dini tedris meqsedlerine xidmet edirdi Muasir dovr19 cu esrde dilciliyin esas istiqameti tarixi diaqronik dilcilik oldu Bu yanasma dillerin zamanla nece deyisdiyini onlarin menseyini ve tekamulunu arasdirirdi Bu dovrde hind avropa dil ailesi nezeriyyesi inkisaf etdi Jakob Grimm ve Frans Bopp kimi alimler dil ailelerini tehlil ederek onlarin tarixi inkisafini ve qohumlugunu izah eden nezeriyyeler ireli surduler Bu dovrde dillerin menseyini ve kokunu arasdiran ve onlarin nece qohum oldugunu gosteren muqayiseli dilcilik komparativ dilcilik inkisaf etdi Strukturalizm 20 ci esr Dilcilikde en boyuk deyisikliklerden biri 20 ci esrde Ferdinand de Saussure terefinden getirildi Saussure dilin sinxronik tedqiqine dilin mueyyen bir anda oyrenilmesi diqqet cekdi O dilin bir sistem oldugunu ve onun elementlerinin bir biri ile elaqeli oldugunu vurguladi Saussuren dilcilikde esas tohfelerinden biri onun isare nezeriyyesi idi O dilin iki esas komponentden ibaret oldugunu iddia edirdi isareleyen ses formasi ve isarelenen mena Bu yanasma dilin tehlilinde yeni ufuqler acdi ve strukturalizm adlanan dilcilik mektebinin yaranmasina sebeb oldu Saussuren nezeriyyeleri dilciliyin muxtelif sahelerine fonologiyadan morfologiyaya sintaksise qeder tesir etdi Roman Yakobson Nikolay Trubetzkoy kimi dilciler Saussuren yanasmalarini fonologiya sahesinde daha da inkisaf etdirdiler Generativ Dilcilik Xomski nezeriyyesi 20 ci esrin ortalarindan etibaren dilcilik sahesinde novbeti boyuk inqilab Noam Xomski terefinden bas verdi O dilin insan beyninde yerlesen bir qabiliyyet oldugunu iddia etdi ve transformasion generativ qrammatika nezeriyyesini ireli surdu Xomskiye gore insanlar dil qabiliyyetine tebii olaraq malikdirler ve bu qabiliyyet universal qrammatika ile izah edilir Onun 1957 ci ilde yazdigi Syntactic Structures eseri muasir dilcilikde inqilab yaratdi Xomskinin nezeriyyeleri dilin tedqiqine koqnitiv yanasmanin temelini qoydu ve dilcilik psixologiya ve nevrologiya kimi sahelerle daha six elaqeye girdi Generativ dilcilik dilin insan beynindeki mexanizmlerini oyrenmeye yoneldi Muasir dilcilik saheleriDilin sosial ve medeni kontekstlerde nece istifade edildiyini oyrenir Bu sahe dilin sosial tebeqelesme dialektler cinsiyyet ve yas kimi sosial faktorlarla elaqesini arasdirir Dilin insan beyninde nece emal edildiyini ve dil qabiliyyetinin nece inkisaf etdiyini oyrenir Bu sahe dil oyrenme qavrayis ve yaddas proseslerini tedqiq edir Dilin boyuk miqyasli metnler korpuslar esasinda tehlilini aparir Korpus dilciliyi komputer texnologiyalarinin inkisafi ile dilin statistik ve kvantitativ tedqiqini mumkun edir Dilin tekamulu dil qabiliyyetinin bioloji ve genetik esaslari ile maraqlanir Bu sahe dilin nece ve niye inkisaf etdiyini izah etmeye calisir Linqvistikanin tarixi dilde muxtelif nezeriyye ve yanasmalarin inkisafi ile zengindir Dilcilik qedim dovrlerden baslayaraq muxtelif medeniyyetlerde dilin menasi strukturu ve funksiyalari ile bagli suallara cavab tapmaga calismisdir Muasir dovre geldikde dilciliyin muxtelif saheleri generativ sosiolinqvistika psixolinqvistika ve s dilin insan heyatindaki rolunu daha derinden anlamaga yonelmisdir IstinadlarDil ve dilcilik uzre Continuum International Publishing Group 2006 seh vii ISBN 978 0 8264 8824 4 Smith Sidney Gadd C J Peet T Eric Misir Sozlerinin mixi lugeti The Journal of Egyptian Archaeology 11 3 4 1925 230 240 doi 10 2307 3854146 ISSN 0307 5133 JSTOR 3854146 Sumer leksikasi www sumerian org Istifade tarixi 2022 01 24 McGregor William B Dilcilik Giris Bloomsbury Academic 2015 15 16 ISBN 978 0567583529 Staal J F The Fidelity of Oral Tradition and the Origins of Science North Holland Publishing Company 1986 p 27 Bod Rens A New History of the Humanities The Search for Principles and Patterns from Antiquity to the Present Oxford University Press 2014 ISBN 978 0199665211 Sanskrit Literature The Imperial Gazetteer of India v 2 1909 p 263 The science of language Chapter 16 in Gavin D Flood ed The Blackwell Companion to Hinduism Blackwell Publishing 2003 599 pages ISBN 0 631 21535 2 ISBN 978 0 631 21535 6 p 357 358 SUZANNE Bernard F Platon ve onun dialoqlari Platonun eserlerinin siyahisi plato dialogues org Baltzly Dirk Stoicism Zalta Edward N redaktor Stenford Felsefe Ensiklopediyasi Metaphysics Research Lab Stanford University 5 June 2018 Stanford Encyclopedia of Philosophy vasitesile