Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Sintaksis (yun. syntaxis) — qrammatikanın bir şöbəsidir. Sintaksis söz birləşmələri, cümlə və mətni öyrənir.
Etimologiyası
Sintaksis sözü Qədim Yunan dilində σῠ́ντᾰξῐς (súntaxis) birləşmə, tərtibat deməkdir. Sintaksis sözü dilin sintaktik quruluşu və dilin sintaktik quruluşundan bəhs edən elm mənalarında işlənir.
Tarixi
Dilçilik tarixində Sintaksisə aid ilk məlumatlara Qədim Hind dilçiliyində rast gəlmək olar. Hind qrammatikalarında sintaksisə müəyyən yer verilmişdir. Bu bölmədə hal, zaman və şəkil formalarının işlənmə qaydaları göstərilmişdir. Antik dilçiliyin ikinci qolunu təşkil edən İskəndəriyyə qrammatikası məktəbinin nümayəndələri sintaksis məsələləri ilə məşğul olmuşlar. Frakiyalı Dionisinin cümləyə verdiyi tərif 2000 ildən artıqdır ki, kiçik dəyişikliklərlə normativ qrammatikalarda yaşamaqdadır.
Dilçilik elmində sintaksis məsələlərinə ilk dəfə XVII-XVIII əsrlərdə Fransada formalaşmış Por-Royal qrammatikası məktəbi nümayəndələri toxunmuşlar. Por-Royal monastrının rahibləri olan A.Arno məntiqçi, Lanslo isə dilçi idi. Onların 1660-cı ildə nəşr etdirdikləri “Ümumi rasional qrammatika” kitabı fonetika və qrammatika hissələrindən, qrammatika isə öz növbəsində, morfologiya və sintaksis bölmələrindən ibarətdir. Sintaksis bəhsində ikiüzvlü və üçüzvlü vahidlərdən danışılır.
1871-1888-ci illərdə Gənc qrammatiklər məktəbinin nümayəndəsi Bertold Delbryuk və F. Vindşin birlikdə yazdığı beşcildlik “Sintaktik tədqiqatlar” əsərində Sintaksis məsələlərinə gəniş yer verilmişdir.
Azərbaycan dilçiliyində isə K. Abdullayevin “Azərbaycan dili sintaksisinin nəzəri problemləri”, Q. Kazımovun “Müasir Azərbaycan dili. Sintaksis”, B. Xəlilovun “Müasir Azərbaycan dili (Sintaksis)” Ə. Abdullayev, Y. Seyidov və A. Həsənovun birgə yazdığı “Müasir Azərbaycan dili. Sintaksis” kitablarında və digər müəlliflərin əsərlərində, müxtəlif namizədlik dissertasiyalarında, müasir elmi ədəbiyyatda çap olunan məqalələrdə Sintaksis məsələlərinə aydınlıq gətirilmişdir .
Haqqında
Sintaksis dilin qrammatik quruluşu haqqında elm olub sintaktik vahidlər sistemini (söz birləşmələri, cümlələr, mürəkkəb sintaktik bütövlər) sintaktik vahidlərin qurulması və bağlanma vasitələrini öyrənir.
Sintaksis sözünün dilin sintaktik quruluşu mənası dedikdə söz birləşmələrinin və cümlələrin quruluşu başa düşülür. Son dövrlərdə mətn dilçiliyinin yaranması ilə bağlı olaraq mətn də sintaksisdə öyrənilir. Dilin sintaktik quruluşu dedikdə söz birləşməsi, cümlə ilə yanaşı, mətnin quruluşu da bura daxildir. Mətn cümlələrin bir-biri ilə əlaqələnməsi ilə yaranır. Sintaksis sözünün dilin sintaktik quruluşundan bəhs edən elm mənası dedikdə isə dilin sintaktik quruluşunu öyrənən dilçilik şöbəsi nəzərdə tutulur. Qrammatikanın bir şöbəsi olan sintaksis isə sözlərin söz birləşməsi və cümlə, cümlələrin mətn şəklində əlaqələnməsi qaydalarından bəhs edən elmdir.
Qeyd: Mətn sintaktik-semantik cəhətdən birləşən cümlələrin birliyidir. Mətnlər makro və mikro olmaqla iki yerə ayrılır. Mikromətnlərə sintaktik bütövlər də deyilir. Ümumiyyətlə, cümlələr sintaktik-semantik cəhətdən birləşərək mikromətnləri, yəni sintaktik bütövləri əmələ gətirir.
Söz birləşmələri - iki və daha atıq leksik mənalı sözün məna və qrammatik cəhətdən birləşməsinə deyilir. Köməkçi nitq hissələri də söz birləşməsində iştirak edə bilər, lakin söz birəşməsinin tərəfi ola bilməz.
Ayrı-ayrı sözlər kimi, söz birləşmələri də əşya və hadisələri adlandırır. Sintaksisi söz birləşmələrinin quruluş modelləri, növləri, qrammatik əlamətləri, mürəkkəb söz və cümlə yaradıcılığında rolu ətraflı nəzərdən keçirilir.
Sintaktik əlaqələr – qrammatik vasitələrin ilkin istifadəsi dövründə sözlərin sıralanması, bir-birinə yanaşması üsullarından istifadə olunmuşdur. Daha sonralar əlaqə üsulları təkmilləşmiş və qoşulma, uzlaşma, idarə əlaqələri meydana çıxmışdır. Lüğət tərkibi zənginləşdikcə sözlər arasındakı qrammatik əlaqələnmə üsulları da inkişaf etmişdir. Beləliklə, zəngin qrammatik əlaqələr sayəsində dildə müxtəlif söz birləşmələri və cümlələr formalaşmışdır. Söz birləşməsi və cümlələr iki cür əlaqə ilə əlaqələnir.
- Məna əlaqəsi
- Sintaktik əlaqə
Sintaktik əlaqələrin də iki növü var: tabesizlik əlaqəsi və tabelilik əlaqəsi .
Cümlə - bitmiş fikir ifadə edən söz və ya söz birləşməsinə deyilir .
İntonasiyasına görə cümlənin 4 növü var: Nəqli, Sual, Əmr, Nida cümlələri.
Cümləni təşkil edən sözlər müəyyən cümlə üzvü olur. Mübtəda və Xəbər cümlənin baş üzvləri, Təyin, Tamamlıq, Zərflik isə cümlənin ikinci dərəcəli üzvləridir. Mübtəda və Xəbər cümlənin qrammatik əsasını təşkil edir.
Cümlə quruluşuna görə sadə və mürəkkəb ola bilər. Mürəkkəb cümlələr də tabeli və tabesiz mürəkkəb cümlələrə ayrılır. Sadə cümlənin bir qrammatik əsası olur. Mürəkkəb cümlənin iki və daha artıq qrammatik əsası ola bilər .
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
- B.Xəlilov "Müasir Azərbaycan dili (sintaksis)"
- G.Abdullayeva "Müasir Azərbaycan dili (morfologiya, sintaksis" 2019-11-26 at the Wayback Machine
- Ə. Abdullayev, Y. Seyidov, A.Həsənov, "Müasir Azərbaycan dili IV hissə (sintaksis)"
- Sintaksis
- Syntax
- Definition and Examples of Syntax
İstinadlar
- Buludxan Xəlilov, "Müasir Azərbaycan dili (sintaksis)", BAKI 2017, səh.3-5
- Gülarə Abdullayeva, "Müasir Azərbaycan dili II hissə (Morfologiya, sintaksis), "Elm və təhsil", BAKI-2013", səh. 117-122
- Ağamusa Axundov, "Ümumi dilçilik", ŞƏRQ-QƏRB, BAKI-2006, SƏH. 7-74
- DİM 2019 "Azərbaycan dili", ŞƏRQ-QƏRB, Səh. 188-203
 | Dilçilik ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. Etdiyiniz redaktələri mənbə və istinadlarla əsaslandırmağı unutmayın. |
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Sintaksis yun syntaxis qrammatikanin bir sobesidir Sintaksis soz birlesmeleri cumle ve metni oyrenir EtimologiyasiSintaksis sozu Qedim Yunan dilinde sῠ ntᾰ3ῐs suntaxis birlesme tertibat demekdir Sintaksis sozu dilin sintaktik qurulusu ve dilin sintaktik qurulusundan behs eden elm menalarinda islenir TarixiDilcilik tarixinde Sintaksise aid ilk melumatlara Qedim Hind dilciliyinde rast gelmek olar Hind qrammatikalarinda sintaksise mueyyen yer verilmisdir Bu bolmede hal zaman ve sekil formalarinin islenme qaydalari gosterilmisdir Antik dilciliyin ikinci qolunu teskil eden Iskenderiyye qrammatikasi mektebinin numayendeleri sintaksis meseleleri ile mesgul olmuslar Frakiyali Dionisinin cumleye verdiyi terif 2000 ilden artiqdir ki kicik deyisikliklerle normativ qrammatikalarda yasamaqdadir Dilcilik elminde sintaksis meselelerine ilk defe XVII XVIII esrlerde Fransada formalasmis Por Royal qrammatikasi mektebi numayendeleri toxunmuslar Por Royal monastrinin rahibleri olan A Arno mentiqci Lanslo ise dilci idi Onlarin 1660 ci ilde nesr etdirdikleri Umumi rasional qrammatika kitabi fonetika ve qrammatika hisselerinden qrammatika ise oz novbesinde morfologiya ve sintaksis bolmelerinden ibaretdir Sintaksis behsinde ikiuzvlu ve ucuzvlu vahidlerden danisilir 1871 1888 ci illerde Genc qrammatikler mektebinin numayendesi Bertold Delbryuk ve F Vindsin birlikde yazdigi bescildlik Sintaktik tedqiqatlar eserinde Sintaksis meselelerine genis yer verilmisdir Azerbaycan dilciliyinde ise K Abdullayevin Azerbaycan dili sintaksisinin nezeri problemleri Q Kazimovun Muasir Azerbaycan dili Sintaksis B Xelilovun Muasir Azerbaycan dili Sintaksis E Abdullayev Y Seyidov ve A Hesenovun birge yazdigi Muasir Azerbaycan dili Sintaksis kitablarinda ve diger muelliflerin eserlerinde muxtelif namizedlik dissertasiyalarinda muasir elmi edebiyyatda cap olunan meqalelerde Sintaksis meselelerine aydinliq getirilmisdir HaqqindaSintaksis dilin qrammatik qurulusu haqqinda elm olub sintaktik vahidler sistemini soz birlesmeleri cumleler murekkeb sintaktik butovler sintaktik vahidlerin qurulmasi ve baglanma vasitelerini oyrenir Sintaksis sozunun dilin sintaktik qurulusu menasi dedikde soz birlesmelerinin ve cumlelerin qurulusu basa dusulur Son dovrlerde metn dilciliyinin yaranmasi ile bagli olaraq metn de sintaksisde oyrenilir Dilin sintaktik qurulusu dedikde soz birlesmesi cumle ile yanasi metnin qurulusu da bura daxildir Metn cumlelerin bir biri ile elaqelenmesi ile yaranir Sintaksis sozunun dilin sintaktik qurulusundan behs eden elm menasi dedikde ise dilin sintaktik qurulusunu oyrenen dilcilik sobesi nezerde tutulur Qrammatikanin bir sobesi olan sintaksis ise sozlerin soz birlesmesi ve cumle cumlelerin metn seklinde elaqelenmesi qaydalarindan behs eden elmdir Qeyd Metn sintaktik semantik cehetden birlesen cumlelerin birliyidir Metnler makro ve mikro olmaqla iki yere ayrilir Mikrometnlere sintaktik butovler de deyilir Umumiyyetle cumleler sintaktik semantik cehetden birleserek mikrometnleri yeni sintaktik butovleri emele getirir Soz birlesmeleri iki ve daha atiq leksik menali sozun mena ve qrammatik cehetden birlesmesine deyilir Komekci nitq hisseleri de soz birlesmesinde istirak ede biler lakin soz biresmesinin terefi ola bilmez Ayri ayri sozler kimi soz birlesmeleri de esya ve hadiseleri adlandirir Sintaksisi soz birlesmelerinin qurulus modelleri novleri qrammatik elametleri murekkeb soz ve cumle yaradiciliginda rolu etrafli nezerden kecirilir Sintaktik elaqeler qrammatik vasitelerin ilkin istifadesi dovrunde sozlerin siralanmasi bir birine yanasmasi usullarindan istifade olunmusdur Daha sonralar elaqe usullari tekmillesmis ve qosulma uzlasma idare elaqeleri meydana cixmisdir Luget terkibi zenginlesdikce sozler arasindaki qrammatik elaqelenme usullari da inkisaf etmisdir Belelikle zengin qrammatik elaqeler sayesinde dilde muxtelif soz birlesmeleri ve cumleler formalasmisdir Soz birlesmesi ve cumleler iki cur elaqe ile elaqelenir Mena elaqesi Sintaktik elaqe Sintaktik elaqelerin de iki novu var tabesizlik elaqesi ve tabelilik elaqesi Cumle bitmis fikir ifade eden soz ve ya soz birlesmesine deyilir Intonasiyasina gore cumlenin 4 novu var Neqli Sual Emr Nida cumleleri Cumleni teskil eden sozler mueyyen cumle uzvu olur Mubteda ve Xeber cumlenin bas uzvleri Teyin Tamamliq Zerflik ise cumlenin ikinci dereceli uzvleridir Mubteda ve Xeber cumlenin qrammatik esasini teskil edir Cumle qurulusuna gore sade ve murekkeb ola biler Murekkeb cumleler de tabeli ve tabesiz murekkeb cumlelere ayrilir Sade cumlenin bir qrammatik esasi olur Murekkeb cumlenin iki ve daha artiq qrammatik esasi ola biler Hemcinin baxcumle soz birlesmeleri sintaktik elaqelerXarici kecidlerB Xelilov Muasir Azerbaycan dili sintaksis G Abdullayeva Muasir Azerbaycan dili morfologiya sintaksis 2019 11 26 at the Wayback Machine E Abdullayev Y Seyidov A Hesenov Muasir Azerbaycan dili IV hisse sintaksis Sintaksis Syntax Definition and Examples of SyntaxIstinadlarBuludxan Xelilov Muasir Azerbaycan dili sintaksis BAKI 2017 seh 3 5 Gulare Abdullayeva Muasir Azerbaycan dili II hisse Morfologiya sintaksis Elm ve tehsil BAKI 2013 seh 117 122 Agamusa Axundov Umumi dilcilik SERQ QERB BAKI 2006 SEH 7 74 DIM 2019 Azerbaycan dili SERQ QERB Seh 188 203 Dilcilik ile elaqedar bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin Etdiyiniz redakteleri menbe ve istinadlarla esaslandirmagi unutmayin