Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Söz birləşməsi — Söz birləşməsi iki və daha artıq müstəqil sözün məna və qramatik cəhətdən birləşməsindən əmələ gəlir.Müstəqil söz dedikdə əsas nitq hissələri nəzərdə tutulur . Söz birləşməsi müstəqil sözlərdən əmələ gəlir. Ona görə də müstəqil sözlə, köməkçi sözün birləşməsi söz birləşməsi sayılmır.
Söz birləşmələri və sözlər
Söz birləşmələri və sözlər (xüsusilə də mürəkkəb sözlər) arasında həm oxşar, həm də fərqli cəhətlər var.
Oxşar cəhətlər
- Söz birləşmələri də sözlər kimi ad bildirir. Məsələn: bağ, küçə, məktəb, meşə, göl və s. sözləri əşyaların adlarını bildirir. Nar bağı, enli küçə, peşə məktəbi, palıd meşəsi, duzlu göl kimi söz birləşmələri də əşyaların adlarını bildirir.
- Həm mürəkkəb sözlər, həm də söz birləşmələri sözlərdən təşkil olunur. Məsələn: boşqab – boş qab, Ağdaş – ağ daş, günəbaxan – günə baxan və s.
- Hər ikisi də cümlə üzvü olur.
- Hər ikisinin də başlanğıc forması olur.
Fərqli cəhətlər
- Sözlər səslərdən, söz birləşmələri isə sözlərdən düzəlir. Məsələn: dərs, kitab, vətən, torpaq, azad, ölkə sözlərini əlaqələndirib söz birləşməsi düzəltmək olur: dərs kitabı, vətən torpağı, azad ölkə və s.
- Söz ümumiyyətlə ad bildirir. Məsələn: daş, ağac, su və s. Söz birləşməsinin tərkibində isə sözlərin mənası konkretləşir, dəqiqləşir. Məsələn: çay daşı, alma ağacı, bulaq suyu və s.
- Söz birləşmələrinin mürəkkəb sözlərdən iki əsas fərqi var:
- a) Söz birləşmələrinin tərəfləri müstəqil leksik mənasını saxlayır və onlara ayrılıqda sual vermək olur. Məsələn: incə (necə?) sənət (nə?), üç (neçə?) bucaq (nə?) və s. Mürəkkəb sözlərin tərəfləri isə bütövlükdə bir anlayışı bildirir və onlara ayrılıqda sual vermək olmur. Məsələn: incəsənət (nə?), üçbucaq (nə?) və s.
- b) Söz birləşmələrində tərəflərin hər birinin öz müstəqil vurğusu olur. Məsələn: qara göz, uzun saç və s. Mürəkkəb sözlər isə bir vurğu ilə deyilir. Məsələn: qaragöz (inək), uzunsaç (qız) və s.
Söz birləşməsi və cümlə
Söz birləşmələri ilə cümlələr arasında da bir neçə oxşar və fərqli cəhət var.
Oxşar cəhətlər
- İstər söz birləşmələri, istərsə də cümlələr sözlərin birləşməsi yolu ilə yaranır. Məsələn: Yazın gəlişi – Yaz gəldi. Gözəl vətən – Vətən gözəldir və s.
- İstər söz birləşmələrində, istərsə də cümlələrdə sözlərin müəyyən sıralanma qaydası var. Məsələn: Sular durulanda – Sular duruldu. Maraqlı kitab – Maraqlı kitabdır. Fəhlələrin iş günü – Fəhlələrin iş günüdür və s.
Fərqli cəhətlər
- Söz birləşmələri bitmiş fikir ifadə etmir və onda intonasiya bitkinliyi olmur. Məsələn: uşaqların səsi, qarlı dağlar, şagirdlərin oxuması və s. Cümlələrdə isə hökmən bitmiş fikir və intonasiya bitkinliyi olur. Məsələn: Uşaqlar gəlirlər. Dağlar qarlıdır. Şagirdlər oxuyurlar və s.
- Söz birləşməsi bir sözdən ibarət ola bilmir. Dilimizdə bir sözdən ibarət olan cümlələr isə vardır. Məsələn: Axşamdır. Sakitlikdir. İstidir və s.
- Ümumiyyətlə, cümlə söz birləşməsindən daha böyük dil vahididir. Belə ki, söz birləşmələri cümlənin tərkibinə daxil olur.
Söz birləşmələrində əsas və asılı tərəflər
Söz birləşməsinin tərkib hissələrindən biri əsas söz, o biri isə asılı söz olur. Asılı söz əsas sözə tabe olur və onu müxtəlif cəhətdən izah edir. Dilimizdə, bir qayda olaraq, əvvəl asılı söz, sonra isə əsas söz işlənir. Məsələn: çalışqan şagird, məktəb həyəti, vətənini sevən birləşmələrindəki birinci tərəflər asılı tərəflərdir. Həmin tərəflər ikinci tərəfə tabe olaraq onları müxtəlif cəhətdən izah edir. Bu xüsusiyyətinə görə asılı söz əvəzinə daha çox birinci tərəf, əsas söz əvəzinə isə ikinci tərəf ifadələri işlənir. Bəzən birinci tərəf əvəzinə tabe tərəf, ikinci tərəf əvəzinə tabeedici tərəf terminləri işlənir.
Söz birləşmələrinin növləri
Söz birləşmələri ikinci (əsas) tərəfin ifadə vasitəsinə görə iki növə bölünür: ismi birləşmələr, feli birləşmələr.
İsmi birləşmələr
İkinci (əsas) tərəfi adlarla (əsasən, isim, sifət, say və isimləşmiş başqa sözlərlə) ifadə olunan birləşmələrə ismi birləşmələr deyilir.
Məsələn: demokratik ölkə, azad seçki, insanların yaxşısı, uşaqların çoxu, gecənin istisi, şagirdlərin oxumağı，Azərbaycanın ordusu və s.
Dağlardan uca, hamıdan böyük, ürəyi qəmli, gözləri yaşlı və s. söz birləşmələri təyini söz birləşmələrinə daxil olmayan ismi birləşmələrdir.
İsmi birləşmələrdə, adətən, birinci tərəflər ikinci tərəfləri təyin (izah) etdiyi üçün həmin birləşmələrə təyini söz birləşmələri də deyilir. Təyini söz birləşmələri formasına və məna xüsusiyyətlərinə görə üç növə bölünür. Birinci növ təyini söz birləşmələri, ikinci növ təyini söz birləşmələri və üçüncü növ təyini söz birləşmələri.
Birinci növ təyini söz birləşmələrinin birinci tərəfi adlarla ifadə olunur. Bu tipli söz birləşməsinin əsas tərəfi adətən adlarla ifadə olunur.Adlara feildən başqa bütün əsas nitq hissələrini aid etmək olar.İkinci tərəfi isə adətən isimlərlə və isimləşmiş digər nitq hissələrilə ifadə olunur. Birinci növ təyini söz birləşməsi adətən ayrı-ayrı təhlil olunur İstisna bu gün yeni il və s Məsələn:
gözəl qız, ağıllı oğlan və s.-ni aid etmək olar. Lakin Vəlizadə Zahid və s. tipli sözlər belə sözlər söz birləşmələri hesab olunmur, çünki bu tipli sözlər mürəkkəb adlardır.
İkinci növ təyini söz birləşməsinin asılı yəni birinci tərəfi qeyri müəyyən yiyəlik hallı isimlə, ikinci tərəfi isə üçüncü şəxsin mənsubiyyət şəkilçisi ilə ifadə olunur. Məsələn, məktəb direktoru, ağac yarpağı.
Bu sözlər cümlədə birgə təhlil olunur. Bir tərəf cəmlənəndə adətən digər tərəf təkdə qalır istisna elmlər namizədləri qocalar evləri və ilaxır . Əksər 2-ci növ təyini söz birləşmələrini 3-cü növə çevirmək mümkündür. Məsələn, insan əli - insanın əli. Bu söz birləşmələri istisnadır: atalar sözü,
Üçüncü növ təyini söz birləşmələrinin birinci tərəfi müəyyən yiyəlik halla ifadə olunur ikinci tərəfi isə mənsubiyyət şəkilçili söz ilə ifadə olunur.Hər iki tərəf eyni zamanda cəmlənə bilir. Məsələn: şagirdlərin kitabları, ölənlərin ailələri.Üçüncü növ təyini söz birləşmələrinin digərlərindən fərqli cəhəti tərəfləri arasında istənilən qədər sözün artırıla bilməsidir. Məsələn, məktəbin şagirdi - məktəbin 11-ciləri arasında ən fəal şagirdi.
Feili birləşmələr
Əsas (ikinci) tərəfi feilin təsriflənməyən formaları (məsdər, feili sifət və feili bağlama) ilə ifadə olunan söz birləşmələrinə feili birləşmələr deyilir. Məsələn:
- məktubu yazmaq, yaxşı oxumaq, vətəni sevmək (əsas tərəflər məsdərdir);
- məktubu yazan, yaxşı oxuyan, vətəni sevən (əsas tərəflər feli sifətdir);
- məktubu yazarkən, yaxşı oxuyanda, vətəni sevəndə (əsas tərəflər feili bağlamadır).
Feili birləşmələrin əsas (ikinci) tərəfləri feillə ifadə olunur, buna görə də hərəkət bildirir. Birləşmələrin asılı (birinci) tərəfləri isə hərəkəti müxtəlif cəhətdən izah edir və əsasən, aşağıdakı mənaları bildirir:
- Hərəkətin subyektini (iş s.
- Hərəkətin obyektini (üzərində iş görülən əşyanı): qonaqları qarşılamaq, sərgiyə baxmaq, kitabdan öyrənmək və s.
- Hərəkətin yerini: şəhərdə yaşamaq, kəndə getmək və s.
- Hərəkətin kəmiyyətini: çox oxumaq, dəfələrlə təkrar etmək və s.
- Hərəkətin tərzini: gülə-gülə demək, ucadan gülmək və s.
İstinadlar
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Soz birlesmesi Soz birlesmesi iki ve daha artiq musteqil sozun mena ve qramatik cehetden birlesmesinden emele gelir Musteqil soz dedikde esas nitq hisseleri nezerde tutulur Soz birlesmesi musteqil sozlerden emele gelir Ona gore de musteqil sozle komekci sozun birlesmesi soz birlesmesi sayilmir Soz birlesmeleri ve sozlerSoz birlesmeleri ve sozler xususile de murekkeb sozler arasinda hem oxsar hem de ferqli cehetler var Oxsar cehetler Soz birlesmeleri de sozler kimi ad bildirir Meselen bag kuce mekteb mese gol ve s sozleri esyalarin adlarini bildirir Nar bagi enli kuce pese mektebi palid mesesi duzlu gol kimi soz birlesmeleri de esyalarin adlarini bildirir Hem murekkeb sozler hem de soz birlesmeleri sozlerden teskil olunur Meselen bosqab bos qab Agdas ag das gunebaxan gune baxan ve s Her ikisi de cumle uzvu olur Her ikisinin de baslangic formasi olur Ferqli cehetler Sozler seslerden soz birlesmeleri ise sozlerden duzelir Meselen ders kitab veten torpaq azad olke sozlerini elaqelendirib soz birlesmesi duzeltmek olur ders kitabi veten torpagi azad olke ve s Soz umumiyyetle ad bildirir Meselen das agac su ve s Soz birlesmesinin terkibinde ise sozlerin menasi konkretlesir deqiqlesir Meselen cay dasi alma agaci bulaq suyu ve s Soz birlesmelerinin murekkeb sozlerden iki esas ferqi var a Soz birlesmelerinin terefleri musteqil leksik menasini saxlayir ve onlara ayriliqda sual vermek olur Meselen ince nece senet ne uc nece bucaq ne ve s Murekkeb sozlerin terefleri ise butovlukde bir anlayisi bildirir ve onlara ayriliqda sual vermek olmur Meselen incesenet ne ucbucaq ne ve s b Soz birlesmelerinde tereflerin her birinin oz musteqil vurgusu olur Meselen qara goz uzun sac ve s Murekkeb sozler ise bir vurgu ile deyilir Meselen qaragoz inek uzunsac qiz ve s Soz birlesmesi ve cumleSoz birlesmeleri ile cumleler arasinda da bir nece oxsar ve ferqli cehet var Oxsar cehetler Ister soz birlesmeleri isterse de cumleler sozlerin birlesmesi yolu ile yaranir Meselen Yazin gelisi Yaz geldi Gozel veten Veten gozeldir ve s Ister soz birlesmelerinde isterse de cumlelerde sozlerin mueyyen siralanma qaydasi var Meselen Sular durulanda Sular duruldu Maraqli kitab Maraqli kitabdir Fehlelerin is gunu Fehlelerin is gunudur ve s Ferqli cehetler Soz birlesmeleri bitmis fikir ifade etmir ve onda intonasiya bitkinliyi olmur Meselen usaqlarin sesi qarli daglar sagirdlerin oxumasi ve s Cumlelerde ise hokmen bitmis fikir ve intonasiya bitkinliyi olur Meselen Usaqlar gelirler Daglar qarlidir Sagirdler oxuyurlar ve s Soz birlesmesi bir sozden ibaret ola bilmir Dilimizde bir sozden ibaret olan cumleler ise vardir Meselen Axsamdir Sakitlikdir Istidir ve s Umumiyyetle cumle soz birlesmesinden daha boyuk dil vahididir Bele ki soz birlesmeleri cumlenin terkibine daxil olur Soz birlesmelerinde esas ve asili tereflerSoz birlesmesinin terkib hisselerinden biri esas soz o biri ise asili soz olur Asili soz esas soze tabe olur ve onu muxtelif cehetden izah edir Dilimizde bir qayda olaraq evvel asili soz sonra ise esas soz islenir Meselen calisqan sagird mekteb heyeti vetenini seven birlesmelerindeki birinci terefler asili tereflerdir Hemin terefler ikinci terefe tabe olaraq onlari muxtelif cehetden izah edir Bu xususiyyetine gore asili soz evezine daha cox birinci teref esas soz evezine ise ikinci teref ifadeleri islenir Bezen birinci teref evezine tabe teref ikinci teref evezine tabeedici teref terminleri islenir Soz birlesmelerinin novleriSoz birlesmeleri ikinci esas terefin ifade vasitesine gore iki nove bolunur ismi birlesmeler feli birlesmeler Ismi birlesmeler Ikinci esas terefi adlarla esasen isim sifet say ve isimlesmis basqa sozlerle ifade olunan birlesmelere ismi birlesmeler deyilir Meselen demokratik olke azad secki insanlarin yaxsisi usaqlarin coxu gecenin istisi sagirdlerin oxumagi Azerbaycanin ordusu ve s Daglardan uca hamidan boyuk ureyi qemli gozleri yasli ve s soz birlesmeleri teyini soz birlesmelerine daxil olmayan ismi birlesmelerdir Ismi birlesmelerde adeten birinci terefler ikinci terefleri teyin izah etdiyi ucun hemin birlesmelere teyini soz birlesmeleri de deyilir Teyini soz birlesmeleri formasina ve mena xususiyyetlerine gore uc nove bolunur Birinci nov teyini soz birlesmeleri ikinci nov teyini soz birlesmeleri ve ucuncu nov teyini soz birlesmeleri Birinci nov teyini soz birlesmelerinin birinci terefi adlarla ifade olunur Bu tipli soz birlesmesinin esas terefi adeten adlarla ifade olunur Adlara feilden basqa butun esas nitq hisselerini aid etmek olar Ikinci terefi ise adeten isimlerle ve isimlesmis diger nitq hisselerile ifade olunur Birinci nov teyini soz birlesmesi adeten ayri ayri tehlil olunur Istisna bu gun yeni il ve s Meselen gozel qiz agilli oglan ve s ni aid etmek olar Lakin Velizade Zahid ve s tipli sozler bele sozler soz birlesmeleri hesab olunmur cunki bu tipli sozler murekkeb adlardir Ikinci nov teyini soz birlesmesinin asili yeni birinci terefi qeyri mueyyen yiyelik halli isimle ikinci terefi ise ucuncu sexsin mensubiyyet sekilcisi ile ifade olunur Meselen mekteb direktoru agac yarpagi Bu sozler cumlede birge tehlil olunur Bir teref cemlenende adeten diger teref tekde qalir istisna elmler namizedleri qocalar evleri ve ilaxir Ekser 2 ci nov teyini soz birlesmelerini 3 cu nove cevirmek mumkundur Meselen insan eli insanin eli Bu soz birlesmeleri istisnadir atalar sozu Ucuncu nov teyini soz birlesmelerinin birinci terefi mueyyen yiyelik halla ifade olunur ikinci terefi ise mensubiyyet sekilcili soz ile ifade olunur Her iki teref eyni zamanda cemlene bilir Meselen sagirdlerin kitablari olenlerin aileleri Ucuncu nov teyini soz birlesmelerinin digerlerinden ferqli ceheti terefleri arasinda istenilen qeder sozun artirila bilmesidir Meselen mektebin sagirdi mektebin 11 cileri arasinda en feal sagirdi Feili birlesmeler Esas ikinci terefi feilin tesriflenmeyen formalari mesder feili sifet ve feili baglama ile ifade olunan soz birlesmelerine feili birlesmeler deyilir Meselen mektubu yazmaq yaxsi oxumaq veteni sevmek esas terefler mesderdir mektubu yazan yaxsi oxuyan veteni seven esas terefler feli sifetdir mektubu yazarken yaxsi oxuyanda veteni sevende esas terefler feili baglamadir Feili birlesmelerin esas ikinci terefleri feille ifade olunur buna gore de hereket bildirir Birlesmelerin asili birinci terefleri ise hereketi muxtelif cehetden izah edir ve esasen asagidaki menalari bildirir Hereketin subyektini is s Hereketin obyektini uzerinde is gorulen esyani qonaqlari qarsilamaq sergiye baxmaq kitabdan oyrenmek ve s Hereketin yerini seherde yasamaq kende getmek ve s Hereketin kemiyyetini cox oxumaq defelerle tekrar etmek ve s Hereketin terzini gule gule demek ucadan gulmek ve s Istinadlar