Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Fonetika (yun. φωνή, phōnē, "səs") — dilçilik elminin danışıq səsləri barədə bəhs edən bölməsi olub, insanların səsləri necə yaratdıqlarını və anladıqlarını öyrənir. Danışarkən tələffüz olunan səslər danışıq səsləri adlanır. Bu səslər danışıq üzvlərinin köməyi ilə yaranır. Danışıq üzvləri bunlardır: ağciyərlər, nəfəs borusu, qırtlaq, səs telləri, ağız boşluğu, dil, dişlər, dodaqlar və burun boşluğu. Dodaqlar, dil və səs telləri danışıq səslərinin yaranmasında daha fəal iştirak edir. Danışıq səsləri tələffüz olunur və eşidilir. Yazıda onlar hərflərlə işarə olunur. Hərfləri isə görür və yazırıq. Səsləri hərflərdən fərqləndirmək üçün dərslik kitablarında onlar böyük mötərizə içərisində verilir. Məsələn: [a]
Danışıq səsləri fərqli xüsusiyyətlərinə görə iki növə bölünür: sait səslər, samit səslər
Saitlər ağız boşluğunda sərbəst və maneəsiz tələffüz olunur. Buna görə də onlar aydın şəkildə və avazla səslənir. Saitlərin daha bir xüsusiyyəti heca əmələ gətirməsidir.
Samitlərin tələffüzündə isə ağız boşluğunda müxtəlif maneələr olur.
- Saitlərin bölgüsü
Dilimizdə 9 sait səs var: [a], [e], [ə], [i], [ı], [o], [ö], [u], [ü]. Yaranma vəziyyətinə görə saitlərin aşağıdakı üç bölgüsü var.
- Dilin arxa və ön hissəsində deyilməsinə (dilin üfüqü vəziyyətinə) görə:
- Qalın saitlər: [a], [ı], [o], [u]
- İncə saitlər: [e], [i], [ə], [ö], [ü]
- Dilin üst damağa doğru yuxarı qalxması və nisbətən aşağı enməsi vəziyyətinə (dilin şaquli vəziyyətinə) görə:
- Qapalı saitlər: [ı], [i], [u], [ü]
- Açıq saitlər: [a], [e], [ə], [o], [ö]
Qapalı saitlərin tələffüzündə alt çənə yuxarıya doğru qalxır və ağız boşluğu daralır. (Buna görə də onlara dar saitlər də deyilir). Bu saitləri asan yadda saxlamaq üçün dilimizdəki dörd cür yazılan şəkilçiləri (-çi, -çu, çü,-lıq,-lik,-luq, -lük və .s) yadda saxlamaq lazımdır. Belə şəkilçilərin tərkibində qapalı saitlər iştirak edir. Açıq saitlərin tələffüzündə isə alt çənə aşağı düşür və ağız boşluğu genəlir. (Buna görə də onlara gen saitlər də deyilir).
- Dodaqların vəziyyətinə görə:
- Dodaqlanan saitlər [o], [ö], [u], [ü]
- Dodaqlanmayan saitlər: [a], [e], [ə], [ı], [i].
Dodaqlanan saitlərin tələffüzündə dodaqlar bir qədər irəliyə gəlir və dairəvi şəkil alır. Dodaqlanmayan saitlərin tələffüzündə isə bu hal baş vermir.
Ahəng qanunu
Ahəng qanunu dilimizin əsas fonetik qanunudur. Sözdə qalın və ya incə saitlərin ahənginə, bir-birini izləməsinə ahəng qanunu deyilir. Ahəng qanununa görə söz qalın saitli heca ilə başlayırsa, sonrakı hecalar da qalın saitli olur. Məsələn: ya-zı-çı-lar. Eyni hal incə saitlə başlanan sözlərə də aiddir. Məsələn: ə-kin-çi-lə-ri-miz. Əsl Azərbaycan sözləri ahəng qanununa tabe olur. (İşıq, ilan, ilğım, inam, iraq, ilxı, ildırım, ilıq, işartı, elat və s. kimi bir neçə söz istisnadır). Bir çox alınma sözlərdə isə ahəng qanunu pozulur. Məsələn: alim, vəfa, şüa, büro və s. Ahəng qanunu kök və şəkilçi arasında daha möhkəm və sabit (dəyişməz) olur. Belə ki, hər hansı bir sözə öz dilimizə məxsus şəkilçi artırsaq o hökmən sözün son hecasının ahənginə uyğunlaşmalıdır. Məsələn: ki-tab+da, təy-ya-rə+çi+lər və s. Deməli, ahəng qanunu köklə şəkilçi arasında daha möhkəm və dəyişməz olur. Köklə şəkilçi sözün morfoloji quruluşunu müəyyən edir. Ahəng qanunu isə köklə şəkilçi arasında nizamlayıcı amil rolunu oynayır. Deməli, ahəng qanunu fonetik hadisə olmaqla yanaşı, həm də morfoloji hadisədir. Məhz bu xüsusiyyətinə görə, ahəng qanunu dilçilikdə morfonoloji (morfoloagiya və fonetikanı birləşdirən) hadisə sayılır. Morfonologiya iki sözdən ibarətdir: morfologiya, fonetika. Ahəng qanununun tələbinə görə öz dilimizə məxsus şəkilçilər ya iki, ya da dörd variantlıdır. Qeyd: Əsl Azərbaycan sözlərindən ibarət olan bəzi mürəkkəb sözlərdə də ahəng qanunu pozulur. Məsələn: dəvəquşu, quşüzümü, günəbaxan, Günay, Aybəniz və s.
Əlifba
Əlifba hərflərin müəyyən sıra ilə düzülüşünə deyilir. Əlifba sözü ərəb əlifbasında ilk iki hərfin adını bildirən (əlif, bə), yunan dilində isə alfa və beta hərflərinin birləşməsindən ibarət olan alfabet şəklində işlənir.
İlk əlifbanı finikiya tacirləri tərtib etmişlər. Dünyada ən çox işlənən əlifbalar ərəb, kiril və latın əlifbalarıdır. Hərflərin çap və əl yazısı şəkli, böyük və kiçiyi olur. Danışıq səsləri daha ilkin və qədim olan şifahi dilin, hərflər isə nisbətən sonralar yaranan yazılı dilin göstəriciləridir. Hərflər danışıq səslərinin yazıdakı şərti işarələridir. Azərbaycan əlifbasında 32 hərf var. Bu hərflərdən ikisi ilə – ı və ğ hərfləri ilə söz başlanmır. Hərfləri onların əlifbadakı adları ilə göstərmək lazımdır.
İstinadlar
- "Azərbaycan dili". 2020-10-14 tarixində . İstifadə tarixi: 2012-02-11.
Xarici keçidlər
AZƏRBAYCAN DİLİ — Fonetika, Orfoepiya, Orfoqrafiya (I Hissə) Azərbaycan dili — Fonetika, Orfoepiya, Orfoqrafiya (II Hissə)
Həmçinin bax
 | Dilçilik ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. Etdiyiniz redaktələri mənbə və istinadlarla əsaslandırmağı unutmayın. |
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Fonetika yun fwnh phōne ses dilcilik elminin danisiq sesleri barede behs eden bolmesi olub insanlarin sesleri nece yaratdiqlarini ve anladiqlarini oyrenir Danisarken teleffuz olunan sesler danisiq sesleri adlanir Bu sesler danisiq uzvlerinin komeyi ile yaranir Danisiq uzvleri bunlardir agciyerler nefes borusu qirtlaq ses telleri agiz boslugu dil disler dodaqlar ve burun boslugu Dodaqlar dil ve ses telleri danisiq seslerinin yaranmasinda daha feal istirak edir Danisiq sesleri teleffuz olunur ve esidilir Yazida onlar herflerle isare olunur Herfleri ise gorur ve yaziriq Sesleri herflerden ferqlendirmek ucun derslik kitablarinda onlar boyuk moterize icerisinde verilir Meselen a Danisiq sesleri ferqli xususiyyetlerine gore iki nove bolunur sait sesler samit sesler Saitler agiz boslugunda serbest ve maneesiz teleffuz olunur Buna gore de onlar aydin sekilde ve avazla seslenir Saitlerin daha bir xususiyyeti heca emele getirmesidir Samitlerin teleffuzunde ise agiz boslugunda muxtelif maneeler olur Saitlerin bolgusu Dilimizde 9 sait ses var a e e i i o o u u Yaranma veziyyetine gore saitlerin asagidaki uc bolgusu var Dilin arxa ve on hissesinde deyilmesine dilin ufuqu veziyyetine gore Qalin saitler a i o u Ince saitler e i e o u Dilin ust damaga dogru yuxari qalxmasi ve nisbeten asagi enmesi veziyyetine dilin saquli veziyyetine gore Qapali saitler i i u u Aciq saitler a e e o o Qapali saitlerin teleffuzunde alt cene yuxariya dogru qalxir ve agiz boslugu daralir Buna gore de onlara dar saitler de deyilir Bu saitleri asan yadda saxlamaq ucun dilimizdeki dord cur yazilan sekilcileri ci cu cu liq lik luq luk ve s yadda saxlamaq lazimdir Bele sekilcilerin terkibinde qapali saitler istirak edir Aciq saitlerin teleffuzunde ise alt cene asagi dusur ve agiz boslugu genelir Buna gore de onlara gen saitler de deyilir Dodaqlarin veziyyetine gore Dodaqlanan saitler o o u u Dodaqlanmayan saitler a e e i i Dodaqlanan saitlerin teleffuzunde dodaqlar bir qeder ireliye gelir ve dairevi sekil alir Dodaqlanmayan saitlerin teleffuzunde ise bu hal bas vermir Aheng qanunuAheng qanunu dilimizin esas fonetik qanunudur Sozde qalin ve ya ince saitlerin ahengine bir birini izlemesine aheng qanunu deyilir Aheng qanununa gore soz qalin saitli heca ile baslayirsa sonraki hecalar da qalin saitli olur Meselen ya zi ci lar Eyni hal ince saitle baslanan sozlere de aiddir Meselen e kin ci le ri miz Esl Azerbaycan sozleri aheng qanununa tabe olur Isiq ilan ilgim inam iraq ilxi ildirim iliq isarti elat ve s kimi bir nece soz istisnadir Bir cox alinma sozlerde ise aheng qanunu pozulur Meselen alim vefa sua buro ve s Aheng qanunu kok ve sekilci arasinda daha mohkem ve sabit deyismez olur Bele ki her hansi bir soze oz dilimize mexsus sekilci artirsaq o hokmen sozun son hecasinin ahengine uygunlasmalidir Meselen ki tab da tey ya re ci ler ve s Demeli aheng qanunu kokle sekilci arasinda daha mohkem ve deyismez olur Kokle sekilci sozun morfoloji qurulusunu mueyyen edir Aheng qanunu ise kokle sekilci arasinda nizamlayici amil rolunu oynayir Demeli aheng qanunu fonetik hadise olmaqla yanasi hem de morfoloji hadisedir Mehz bu xususiyyetine gore aheng qanunu dilcilikde morfonoloji morfoloagiya ve fonetikani birlesdiren hadise sayilir Morfonologiya iki sozden ibaretdir morfologiya fonetika Aheng qanununun telebine gore oz dilimize mexsus sekilciler ya iki ya da dord variantlidir Qeyd Esl Azerbaycan sozlerinden ibaret olan bezi murekkeb sozlerde de aheng qanunu pozulur Meselen devequsu qusuzumu gunebaxan Gunay Aybeniz ve s ElifbaElifba herflerin mueyyen sira ile duzulusune deyilir Elifba sozu ereb elifbasinda ilk iki herfin adini bildiren elif be yunan dilinde ise alfa ve beta herflerinin birlesmesinden ibaret olan alfabet seklinde islenir Ilk elifbani finikiya tacirleri tertib etmisler Dunyada en cox islenen elifbalar ereb kiril ve latin elifbalaridir Herflerin cap ve el yazisi sekli boyuk ve kiciyi olur Danisiq sesleri daha ilkin ve qedim olan sifahi dilin herfler ise nisbeten sonralar yaranan yazili dilin gostericileridir Herfler danisiq seslerinin yazidaki serti isareleridir Azerbaycan elifbasinda 32 herf var Bu herflerden ikisi ile i ve g herfleri ile soz baslanmir Herfleri onlarin elifbadaki adlari ile gostermek lazimdir Istinadlar Azerbaycan dili 2020 10 14 tarixinde Istifade tarixi 2012 02 11 Xarici kecidlerAZERBAYCAN DILI Fonetika Orfoepiya Orfoqrafiya I Hisse Azerbaycan dili Fonetika Orfoepiya Orfoqrafiya II Hisse Hemcinin baxDilcilik Dilcilik ile elaqedar bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin Etdiyiniz redakteleri menbe ve istinadlarla esaslandirmagi unutmayin