Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Sintaktik əlaqələr — sintaktik (yun. sintaksisə aid olan), əlaqə (ərəb. qarşılıqlı münasibət, bir-biri ilə bağlılıq) deməkdir.
Haqqında
Söz birləşməsi və cümlədəki sözlər bir-birilə iki cəhətdən bağlı və əlaqəli olurlar:
- Məna(semantik) cəhətdən;
- Qrammatik (morfoloji və sintaktik) cəhətdən.
Sözlər arasında məna əlaqəsi
Obyektiv aləmdəki əşyalarla, onların müxtəlif xüsusiyyətləri arasındakı əlaqə nəzərdə tutulur. Onları dörd növə ayırmaq olar:
- Subyekt əlaqəsi: Əşya ilə onun hərəkəti arasındakı əlaqədir. Buna predikativ əlaqə də deyilir: O gəlir. Tələbə yazır.
- Obyekt əlaqəsi: Obyektlə hərəkət arasındakı əlaqə nəzərdə tutulur: kitabı oxumaq, yeri şumlamaq, məqaləni yazmaq.Cibindən dəsmalını çıxartdı, eynəyini götürdü, gözlərini sildi.
- Atributiv əlaqə: Əşya ilə onun müxtəlif əlaməti, keyfiyyət və xasiyyəti arasında olan əlaqə nəzərdə tutulur: ağ divar; həmin adam; Həyatın əzəli, əbədi qanunları var.
- Relyativ əlaqə: Hərəkətlə onun tərzi, yeri, səbəbi, məqsədi, şərti və s. arasında olan əlaqə nəzərdə tutulur: yavaş danışmaq, sevincdən ağlamaq. Relyativ məna əlaqəsinə zərfi əlaqə də deyilir. Mehribancasına görüşdülər, bir-birinin əlini bərk-bərk sıxdılar, oturdular.
Sözlər arasındakı məna əlaqələrini qruplaşdırsaq, belə bir nəticəyə gələ bilərik: Subyekt əlaqəsi tabelilik əlaqələrindən uzlaşma, atributiv və relyativ əlaqə isə yanaşma əlaqəsinə uyğun gəlir.
Sözlər arasında qrammatik əlaqə
Qrammatik əlaqə dedikdə sözlərin morfoloji yolla dəyişməsi və sintaktik yolla birləşməsi nəzərdə tutulur. Sözlər arasında qrammatik əlaqə iki yerə ayrılır: tabesizlik əlaqəsi, tabelilik əlaqəsi.
Sintaktik əlaqədə tabesizlik əlaqəsi ilə bağlanan sözlərin biri digərinə tabe olmur, hər biri aid olduğu sözlə əlaqələnir. Bu əlaqə bərabərhüquq əsasında baş verir. Tabesizlik əlaqəsi tabesiz mürəkkəb cümlənin komponentləri arasında və cümlənin həmcins üzvləri arasında, həmcins xitablar arasında, qoşa sözlərin komponentləri arasında özünü göstərir.
- Tabesiz mürəkkəb cümlənin komponentləri arasında – Zəng çalındı, uşaqlar sinfə doluşdular, müəllimlər nəzakətlə vidalaşıb ayrıldılar.
- Həmcins mübtədalar arasında — Yoxsulluq, ehtiyac və zülm onun nəsibi olmuşdur. (M. İbrahimov)
- Həmcins xəbərlər arasında- İsgəndər həmişə onlara əl tutur, yol göstərirdi. (F. Eyvazlı)
- Həmcins təyinlər arasında- Kərəm boylu-buxunlu, nazikbel, enlikürək bir oğlan idi. (F. Eyvazlı)
- Həmcins tamamlıqlar arasında- O, bəzən mumdan, baldan, xallı balıqdan, yumurtadan və soxulcandan da istifadə edirdi… (F. Eyvazlı)
- Həmcins zərfliklər arasında- Güllələr onların yan-yörəsindən, başlarının üstündən vıyıltı ilə keçdi.
- Qoşa sözlərin komponentləri arasında- Qohum-əqrəba, dost-tanış
- Həmcins xitablar arasında-
Təbiət, təbiət, ana təbiət,
Yamyaşıl geymisən yenə, təbiət…(M. Araz)
Tabesizlik əlaqəsi ilə əlaqələnən tərəflər ya yalnız intonasiya ilə, ya da tabesizlik bağlayıcıları vasitəsilə bir-birinə bağlanır. Tabesizlik əlaqəsi ikibaşlı oxla (↔) göstərilir.
Tabelilik əlaqəsi
Tabelilik əlaqəsi söz birləşmələrindəki sözlər arasında, sadə cümlədəki üzvlər arasında, tabeli mürəkkəb cümlələrin tərəfləri arasında özünü göstərir. Tabelilik əlaqəsində tərəflərdən biri əsas, yəni tabe edən (müstəqil), digəri isə asılı, yəni tabe olan adlanır. Tabelilik əlaqəsi göstərildikdə ox asılı tərəfdən əsas tərəfə istiqamətləndirilir(→ və ya ←). Həyat (←) gözəldir.
Tabelilik əlaqəsində asılılıq, adətən, ismin hal, mənsubiyyət, xəbərlik şəkilçiləri vasitəsilə yaranır. Tabelilik əlaqəsi predikativ və qeyri-predikativ birləşmələrdə də özünü göstərir. Bu əlaqənin üç növü var:
- yanaşma
- uzlaşma
- idarə.
Yanaşma əlaqəsi
Yanaşma əlaqəsi əlaqələr içərisində ən qədim olan əlaqədir. Yanaşma əlaqəsində bir söz heç bir şəkilçi və formal göstərici olmadan başqa bir sözə yanaşır. Ona tabe olur. Ondan asılı vəziyyətdə düşür. Məsələn: yaşıl yarpaq birləşməsində yaşıl sözü heç bir şəkilçi qəbul etmədən yarpaq sözünə yanaşmış, ona tabe olmuşdur. Yanaşma əlaqəsini belə xarakterizə etmək olar. Tabelilik əlaqəsində olan iki söz arasında uzlaşma və idarə əlaqəsi yoxdursa, onda həmin sözlər arasındakı əlaqə yanaşma əlaqəsidir. Yanaşma əlaqəsində iki tərəf var: əsas tərəf, asılı tərəf. Əsas tərəfə müstəqil, tabe edən tərəf də deyilir. Asılı tərəf isə tabe olan, qeyri-müstəqil tərəf də adlanır. Bir qayda olaraq asılı tərəf əsas tərəfdən əvvəl gəlir və onunla məna və qrammatik cəhətdən bağlanır. Yanaşma əlaqəsində bəzən asılı tərəf sözdüzəldici şəkilçilərlə işlənə bilir. Məsələn: dadlı xörək, dadlı meyvə və s.
Yanaşma əlaqəsində xarakterinə görə iki növə ayrılır:
- tam yanaşma
- tam olmayan, natamam yanaşma.
Tam yanaşma
Əsas xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, ya tərəflə arasına sözlər daxil ola bilmir, ya da tərəflər arasına söz daxil olarkən əsas tərəflə yanaşma əlaqəsi münasibətində olur. Belə ki, tərəflər arasına daxil olan sözlər uzlaşma və idarə əlaqəsinə girə bilmirlər. Məsələn: ağıllı, mehriban uşaq; uca daş bina. Lakin tam yanaşmada birləşmənin tərəfləri arasında əlaqə eyni dərəcədə möhkəm olmur. Məsələn: iki mehriban dost birləşməsində mehriban dost birləşməsi arasında əlaqə daha möhkəmdir. Əsas tərəfdən uzaqlaşdıqca əlaqə tamam zəifləyir.
Bəzən şeir dilində əsas tərəf əvvəl, asılı tərəf sonra işlənir. Bu zaman asılı tərəflə əsas tərəfin sırası pozulur. Məsələn:
Bir oğul böyütdü ki, gur çatmaqaş, gensinə,
Bir oğul böyütdü ki, oğul deyirəm sənə. (Ə. Kərim)
Tam olmayan yanaşma
Natamam yanaşmanın əsas xüsusiyyəti budur ki, tərəflər arasına ya uzlaşma, ya da idarə əlaqəsində olan sözlər daxil olur. Məsələn: Axşam Əli dostunu bizə gətirdi cümləsində axşam sözü gətirdi sözünə yanaşıb. Lakin bu natamam yanaşmadır. Çünki, tərəflər arasında Əli gətirdi- uzlaşma, dostunu gətirdi- idarə, bizə gətirdi- idarə əlaqəsi var.
Qeyd: Bəzən natamam yanaşmada əsas tərəflə asılı tərəf arasında olacaq sözün sırası pozulur. Məsələn, səhər yuxudan durur əvəzinə səhər durur yuxudan, xeyli mənə baxdı əvəzinə, xeyli baxdı mənə işlənir.
Yanaşma əlaqəsində nitq hissələrinin iştirakı.
- İsmin ismə yanaşması. a) atributiv — isim ismə yanaşır: daş divar, rezin əlcək və s. b) II növ təyini söz birləşməsi şəklində yanaşma: inək südü, əncir qurusu və s. c) qoşmalı yanaşma- od kimi sözlər, ilan kimi adam və s.
- Sifətin ismə yanaşması – sifətin əsas vəzifəsi ismə yanaşıb onu müxtəlif cəhətdən əlamətləndirməkdir – yaraşıqlı evlər, mehriban qız və s.
- Sayın ismə yanaşması. Sayın ismə yanaşmasında sayla isim arasına əsas tərəflə yanaşma əlaqəsində olan sözlər daxil ola bilir. Məsələn: Bir gözəl, bir sevimli oğul böyütdü ana…(Ə. Kərimli) Saylar isimlərə yanaşarkən bəzən cüt, dəst, parka, tikə, nüsxə, göz, baş, nəfər, ədəd, dənə, dəstə və s. kimi numerativ sözlər daxil olur. Bunlar çox zaman mənanı dəqiqləşdirir və konkretləşdirir. Bəziləri isə az-az hallarda mənaya təsir edir: bir at- bir cüt at, bir leylək- bir cüt leylək və s.
- Əvəzliyin ismə yanaşması. İşarə əvəzlikləri, təyini əvəzliklər, bəzən isə sual əvəzlikləri isimlərə yanaşır: o adam, bu məsələ, filan ev, hansı hadisə, neçə kitab və s.
- Feili sifətin ismə yanaşması. Əgər feili sifətlər substantivləşməyibsə, yanaşma əlaqəsində olur: ağlayan uşaq, oxuyan tələbə, deyilən söz və s.
- Feili bağlamanın feilə yanaşması- qaçanda yıxılmaq, görəndə demək və s.
- Qoşmalı birləşmənin yanaşması- Əhməd kimi müəllim. Qoşmalı birləşmələr bəzən feillərlə də yanaşma əlaqəsinə girir: adam kimi danışmaq, köz kimi yandırmaq və s.
- Zərflərin yanaşması. Tərzi-hərəkət, zaman, dərəcə, səbəb və s. zərflər feillərlə yanaşma əlaqəsində olur- tez-tez gedir, xeyli oturdu və s.
- Qoşmalı sözlər isim, sifət, say, zərf və feillərlə yanaşma əlaqəsində olur. Pambıq kimi yumşaq, xəzəl kimi şox, aslan kimi cəld, ayı kimi yatmaq və s.
Uzlaşma əlaqəsi
Asılı tərəfin əsas tərəflə şəxsə və kəmiyyətə görə uyğunlaşmasına uzlaşma deyilir. Uzlaşma əlaqəsi həm predikativ həm də qeyri-predikativ birləşmələrdə özünü göstərir. Yəni, bu əlaqə həm mübtəda ilə xəbər arasında, həm də II və III növ təyini söz birləşməsinin tərəfləri arasında özünü göstərir.
Predikativ birləşmələrdə uzlaşma
Mübtəda ilə xəbər arasındakı uzlaşma başa düşülür. Bu əlaqədə mübtəda əsas tərəf, hökmran tərəf, hakim tərəf olur. Yəni mübtəda tabe edən tərəf kimi çıxış edir. Xəbər isə mübtədadan asılı olur, mübtədaya tabe olur, onunla uzlaşır.
Uzlaşma əlaqəsində xəbər mübtəda ilə uzlaşır. Mübtəda əsas, xəbər isə asılı tərəf olur. Bəzən mübtəda ilə xəbər arasında uzlaşma əlaqəsi pozula bilir. O duru gölləri qoruyan mənəm mübtəda III şəxsin təkində (O duru gölləri qoruyan), xəbər isə I şəxsin təkindədir (mənəm). Bu cümlədə mübtəda sabit qala-qala xəbər dəyişə bilər. O duru gölləri qoruyan mənəm; bizik; sənsən; sizsiniz; odur; onlardır. Belə cümlələrdə uzlaşma əlaqəsinin pozulması səbəbi subyektlə predikatın yerini dəyişməsidir.
Xəbərin mübtəda ilə şəxsə və kəmiyyətə görə uzlaşmasında heç vaxt şəxsin və kəmiyyətin uyğunluğu pozulmur. Məsələn: Mən aldım, sən aldın, biz gəldik, siz aldınız, o aldı və s. Lakin III şəxsin cəmində xəbər mübtəda ilə kəmiyyətcə uzlaşa da bilər, uzlaşmaya da bilər. Bu hal onunla bağlıdır ki, III şəxsin cəminin məzmunu çox genişdir. III şəxsin cəmi bütün canlı və cansız varlıqları əhatə edir. III şəxsin cəmində xəbərin mübtəda ilə uzlaşmasında üç hal var:
- Mübtəda insan məfhumu ifadə etdikdə, xəbər onunla əksər vaxt kəmiyyətcə uzlaşır. Az-az hallarda uzlaşmır. Uzlaşanlar: Uşaqlar onu çağırdılar. Uzlaşmayanlar: Uşaqlar onu çağırdı.
- Mübtəda heyvanları və quşları bildirdikdə, xəbər kəmiyyətcə onunla bərabər şəkildə uzlaşa da bilir, uzlaşmaya da bilir. Məsələn: İtlər hürüşdülər də ola bilər, İtlər hürüşdü də. Uzlaşmayanlar: Boz qarğalar qarışmasın bülbüllərin xoş səsinə.
- Mübtəda cansız varlıqları ifadə etdikdə, xəbər əksər vaxtlar kəmiyyətcə onunla uzlaşmır. Az-az hallarda uzlaşır. Məsələn, uzlaşmayanlar: İşıqlandı üfüqlər. Uzlaşanlar: Projektorlar limanda nəsə axtarırdılar.
Qeyd: Xəbərin mübtəda ilə şəxsə və kəmiyyətə görə uzlaşmasını və uzlaşmamasını nəzərə alaraq uzlaşma əlaqəsi iki növə ayırmaq olur: Tam uzlaşma, natamam(yarımçıq) uzlaşma. Xəbərin mübtəda ilə həm şəxsə, həm də kəmiyyətə görə uzlaşması tam uzlaşmadır. Məsələn, I, II şəxslərin tək və cəmində, həm də III şəxsin təkində olan uzlaşma heç vaxt pozulmadığı üçün tam uzlaşmadır. Ancaq III şəxsin cəmində xəbərlə mübtəda arasında olan uzlaşma kəmiyyətə görə pozulduğundan natamam (yarımçıq) uzlaşmadır. Ona görə ki, III şəxsin cəmində mübtəda ilə xəbər arasındakı uzlaşma kəmiyyətə görə pozulur.
Baş üzvlərin uzlaşması
Bəzi cümlələrdə mübtəda həmcins olur. Bu zaman xəbər həmcins mübtədalarla uzlaşmalı olur. Bəzən də xəbər özü həmcins olur və bu zaman həmcins xəbərlər mübtəda ilə uzlaşmalı olur.
Mübtəda həmcins olanda xəbərin onunla uzlaşması üç şəlikdə özünü göstərir:
- Həmcins mübtədalar sırasında I, II və III şəxslər iştirak edir. Bu zaman xəbər həmcins mübtədalarla I şəxsin cəmində uzlaşır. Məsələn: Mən də, sən də, o da getməliyik.
- Həmcins mübtədalar sırasında I şəxs olmur, II və III şəxs iştirak edir. Bu zaman xəbərin mübtəda ilə uzlaşması II şəxsin cəmində baş verir. Məsələn: Sən də, o da çox hazırlaşmalısınız.
- Cümlədə I və II şəxslər iştirak etmir, Həmcins mübtədalar yalnız III Şəxsdən ibarət olur. Bu zaman xəbər də III şəxsdə olur. Məsələn: Çiçəklər, quşlar, insanlar dil açmışdılar. Cümlə belə də ola bilər: Çiçəklər, quşlar, insanlar dil açmışdı.
Həmcins xəbərlər mübtəda ilə iki şəkildə uzlaşır:
- Həmcins xəbərlərin hər biri mübtəda ilə ayrı-ayrılıqda uzlaşır: Əhməd qürurludur, sədaqətlidir, təmizdir, vicdanlıdır.
- Həmcins xəbərlərdən sonuncusunda şəxs şəkilçisi saxlanmaqla əvvəlkilərdə şəxs şəkilçisi ya ixtisar olunur (bəzən də həmcins xəbərlərdən ilkində şəxs şəkilçisi saxlanılmaqla sonuncudakı şəxs şəkilçisi ixtisar olunur): Biz oxuyur, yazır, arabir dincəlirdik. Mən zənciyəm, həm də rəssam.
Qeyri-predikativ birləşmələrdə uzlaşma
Qeyri-predikativ birləşmələrdə uzlaşma II və III növ təyini söz birləşməsinin tərəfləri arasında olur. III növ təyini söz birləşməsindəki uzlaşma bütün şəxslərə görə olur. Yəni III növ təyini söz birləşməsinin I tərəfi hər üç şəxsdə ola bildiyi üçün II tərəf də hər üç şəxsin mənsubiyyət şəkilçisini qəbul edir. Beləliklə, II tərəf I tərəflə uzlaşır. Məsələn: mənim arzum, sənin arzun, onun arzusu, bizim arzumuz, sizin arzunuz, onların arzusu. Birinci tərəfi neçənci şəxsdədirsə, ikinci tərəfi də ona uyğun mənsubiyyət şəkilçisi qəbul edir. II növ təyini söz birləşməsində uzlaşma məhduddur. II növ təyini söz birləşməsində uzlaşma ikinci tərəfin III şəxsin mənsubiyyət şəkilçilərini qəbul etməsilə yaranır. Məsələn: ellər atası, şairlər yurdu, sinif otağı. Bu cür birləşmələrdə göründüyü kimi, uzlaşma əlaqəsi mənsubiyyət şəkilçisi vasitəsilə yaranır. Uzlaşma əlaqəsinin qrammatik göstəriciləri:
- Şəxs(xəbərlik) şəkilçiləri.
- Mənsubiyyət şəkilçiləri.
- Kəmiyyət şəkilçisi (-lar, -lər).
İdarə əlaqəsi
Əsas tərəfin tələbinə görə asılı tərəfin ismin müvafiq hal şəkilçilərini qəbul edərək dəyişməsinə idarə əlaqəsi deyilir. Qeyd: İsmin adlıq halı idarə əlaqəsində iştirak etmir. Adlıq halda olan söz mübtəda vəzifəsində olduqda uzlaşma, təyin vəzifəsində olduqda yanaşma əlaqəsinə xidmət edir. İdarə əlaqəsi, əsasən, obyekt və relyativ əlaqəli birləşmənin tərəfləri arasında olur. İdarə əlaqəsinin əsas xüsusiyyətləri bundan ibarətdir ki, asılı tərəfdəki söz əsas tərəfin tələbi ilə ismin hallarında olur. İdarə əlaqəsi ismin halları ilə əlaqədar olduğundan, bu əlaqə əsasında yaranan birləşmənin asılı tərəfi hallana bilən, yəni substantivləşən, ya da müvəqqəti olaraq substantivləşən sözlərdə ibarət olur. Məsələn:
- isimlərin idarə olunması: qapını bağlamaq, kənddə yaşamaq, dünyaya gəlmək və s.
- əvəzliklərin idarə olunması: məni dinləmək, belələrinə kömək etmək və s.
- sifətin idarə olunması: düzünü demək, ağı qaradan ayırmaq və s.
- sayların idarə olunması: üçdən biri çıxmaq, birinciləri mükafatlandırmaq və s.
- məsdərin idarə olunması: oxumağa getmək, yazmağı öyrənmək və s.
- feili sifətin idarə olunması: işləyənləri mükafatlandırmaq, danışanı dinləmək və s.
- zərfin idarə olunması: irəliyə getmək, yaxında qalmaq və s.
İdarə əlaəqisin əsas tərəfin hansı nitq hissəsindən ibarət olmasına görə iki növə ayrılır: feillərlə idarə, başqa nitq hissələri ilə idarə.
İdarə əlaqəsində I tərəf asılı, II tərəf əsas tərəf olur. Asılı tərəf hal şəkilçili olur. İdarə əlaqəsi:
- Tamamlıqla xəbər, yer zərfliyi ilə xəbər arasında olur: Həyatı sevirdi; Şəhərdə yaşayırdı.
- Asılı tərəfi-birinci tərəfi hal şəkilçisi qəbul etmiş feili birləşmələrdə olur: Xəzəri seyr edən; Dağdan enəndə; Filmə baxmaq.
- III növ təyini söz birləşməsinin tərəfləri arasında olur. İkinci tərəfin tələbinə görə birinci tərəf yiyəlik halda işlənir: kitabın səhifələri, Cəlalın köynəyi.
Həmçinin bax
İstinadlar
- Buludxan Xəlilov, "Müasir Azərbaycan dili (sintaksis)"
- TQDK, "Azərbaycan dili" (2012)
- DİM, "Azərbaycan dili" (2019)
- Ə. Abdullayev, Y. Seyidov, A. Həsənov, "Müasir Azərbaycan dili IV hissə (sintaksis)"
 | Dilçilik ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. Etdiyiniz redaktələri mənbə və istinadlarla əsaslandırmağı unutmayın. |
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Sintaktik elaqeler sintaktik yun sintaksise aid olan elaqe ereb qarsiliqli munasibet bir biri ile bagliliq demekdir HaqqindaSoz birlesmesi ve cumledeki sozler bir birile iki cehetden bagli ve elaqeli olurlar Mena semantik cehetden Qrammatik morfoloji ve sintaktik cehetden Sozler arasinda mena elaqesi Obyektiv alemdeki esyalarla onlarin muxtelif xususiyyetleri arasindaki elaqe nezerde tutulur Onlari dord nove ayirmaq olar Subyekt elaqesi Esya ile onun hereketi arasindaki elaqedir Buna predikativ elaqe de deyilir O gelir Telebe yazir Obyekt elaqesi Obyektle hereket arasindaki elaqe nezerde tutulur kitabi oxumaq yeri sumlamaq meqaleni yazmaq Cibinden desmalini cixartdi eyneyini goturdu gozlerini sildi Atributiv elaqe Esya ile onun muxtelif elameti keyfiyyet ve xasiyyeti arasinda olan elaqe nezerde tutulur ag divar hemin adam Heyatin ezeli ebedi qanunlari var Relyativ elaqe Hereketle onun terzi yeri sebebi meqsedi serti ve s arasinda olan elaqe nezerde tutulur yavas danismaq sevincden aglamaq Relyativ mena elaqesine zerfi elaqe de deyilir Mehribancasina gorusduler bir birinin elini berk berk sixdilar oturdular Sozler arasindaki mena elaqelerini qruplasdirsaq bele bir neticeye gele bilerik Subyekt elaqesi tabelilik elaqelerinden uzlasma atributiv ve relyativ elaqe ise yanasma elaqesine uygun gelir Sozler arasinda qrammatik elaqe Qrammatik elaqe dedikde sozlerin morfoloji yolla deyismesi ve sintaktik yolla birlesmesi nezerde tutulur Sozler arasinda qrammatik elaqe iki yere ayrilir tabesizlik elaqesi tabelilik elaqesi Sintaktik elaqede tabesizlik elaqesi ile baglanan sozlerin biri digerine tabe olmur her biri aid oldugu sozle elaqelenir Bu elaqe beraberhuquq esasinda bas verir Tabesizlik elaqesi tabesiz murekkeb cumlenin komponentleri arasinda ve cumlenin hemcins uzvleri arasinda hemcins xitablar arasinda qosa sozlerin komponentleri arasinda ozunu gosterir Tabesiz murekkeb cumlenin komponentleri arasinda Zeng calindi usaqlar sinfe dolusdular muellimler nezaketle vidalasib ayrildilar Hemcins mubtedalar arasinda Yoxsulluq ehtiyac ve zulm onun nesibi olmusdur M Ibrahimov Hemcins xeberler arasinda Isgender hemise onlara el tutur yol gosterirdi F Eyvazli Hemcins teyinler arasinda Kerem boylu buxunlu nazikbel enlikurek bir oglan idi F Eyvazli Hemcins tamamliqlar arasinda O bezen mumdan baldan xalli baliqdan yumurtadan ve soxulcandan da istifade edirdi F Eyvazli Hemcins zerflikler arasinda Gulleler onlarin yan yoresinden baslarinin ustunden viyilti ile kecdi Qosa sozlerin komponentleri arasinda Qohum eqreba dost tanisHemcins xitablar arasinda Tebiet tebiet ana tebiet Yamyasil geymisen yene tebiet M Araz Tabesizlik elaqesi ile elaqelenen terefler ya yalniz intonasiya ile ya da tabesizlik baglayicilari vasitesile bir birine baglanir Tabesizlik elaqesi ikibasli oxla gosterilir Tabelilik elaqesiTabelilik elaqesi soz birlesmelerindeki sozler arasinda sade cumledeki uzvler arasinda tabeli murekkeb cumlelerin terefleri arasinda ozunu gosterir Tabelilik elaqesinde tereflerden biri esas yeni tabe eden musteqil digeri ise asili yeni tabe olan adlanir Tabelilik elaqesi gosterildikde ox asili terefden esas terefe istiqametlendirilir ve ya Heyat gozeldir Tabelilik elaqesinde asililiq adeten ismin hal mensubiyyet xeberlik sekilcileri vasitesile yaranir Tabelilik elaqesi predikativ ve qeyri predikativ birlesmelerde de ozunu gosterir Bu elaqenin uc novu var yanasma uzlasma idare Yanasma elaqesi Yanasma elaqesi elaqeler icerisinde en qedim olan elaqedir Yanasma elaqesinde bir soz hec bir sekilci ve formal gosterici olmadan basqa bir soze yanasir Ona tabe olur Ondan asili veziyyetde dusur Meselen yasil yarpaq birlesmesinde yasil sozu hec bir sekilci qebul etmeden yarpaq sozune yanasmis ona tabe olmusdur Yanasma elaqesini bele xarakterize etmek olar Tabelilik elaqesinde olan iki soz arasinda uzlasma ve idare elaqesi yoxdursa onda hemin sozler arasindaki elaqe yanasma elaqesidir Yanasma elaqesinde iki teref var esas teref asili teref Esas terefe musteqil tabe eden teref de deyilir Asili teref ise tabe olan qeyri musteqil teref de adlanir Bir qayda olaraq asili teref esas terefden evvel gelir ve onunla mena ve qrammatik cehetden baglanir Yanasma elaqesinde bezen asili teref sozduzeldici sekilcilerle islene bilir Meselen dadli xorek dadli meyve ve s Yanasma elaqesinde xarakterine gore iki nove ayrilir tam yanasma tam olmayan natamam yanasma Tam yanasma Esas xususiyyeti ondan ibaretdir ki ya terefle arasina sozler daxil ola bilmir ya da terefler arasina soz daxil olarken esas terefle yanasma elaqesi munasibetinde olur Bele ki terefler arasina daxil olan sozler uzlasma ve idare elaqesine gire bilmirler Meselen agilli mehriban usaq uca das bina Lakin tam yanasmada birlesmenin terefleri arasinda elaqe eyni derecede mohkem olmur Meselen iki mehriban dost birlesmesinde mehriban dost birlesmesi arasinda elaqe daha mohkemdir Esas terefden uzaqlasdiqca elaqe tamam zeifleyir Bezen seir dilinde esas teref evvel asili teref sonra islenir Bu zaman asili terefle esas terefin sirasi pozulur Meselen Bir ogul boyutdu ki gur catmaqas gensine Bir ogul boyutdu ki ogul deyirem sene E Kerim Tam olmayan yanasma Natamam yanasmanin esas xususiyyeti budur ki terefler arasina ya uzlasma ya da idare elaqesinde olan sozler daxil olur Meselen Axsam Eli dostunu bize getirdi cumlesinde axsam sozu getirdi sozune yanasib Lakin bu natamam yanasmadir Cunki terefler arasinda Eli getirdi uzlasma dostunu getirdi idare bize getirdi idare elaqesi var Qeyd Bezen natamam yanasmada esas terefle asili teref arasinda olacaq sozun sirasi pozulur Meselen seher yuxudan durur evezine seher durur yuxudan xeyli mene baxdi evezine xeyli baxdi mene islenir Yanasma elaqesinde nitq hisselerinin istiraki Ismin isme yanasmasi a atributiv isim isme yanasir das divar rezin elcek ve s b II nov teyini soz birlesmesi seklinde yanasma inek sudu encir qurusu ve s c qosmali yanasma od kimi sozler ilan kimi adam ve s Sifetin isme yanasmasi sifetin esas vezifesi isme yanasib onu muxtelif cehetden elametlendirmekdir yarasiqli evler mehriban qiz ve s Sayin isme yanasmasi Sayin isme yanasmasinda sayla isim arasina esas terefle yanasma elaqesinde olan sozler daxil ola bilir Meselen Bir gozel bir sevimli ogul boyutdu ana E Kerimli Saylar isimlere yanasarken bezen cut dest parka tike nusxe goz bas nefer eded dene deste ve s kimi numerativ sozler daxil olur Bunlar cox zaman menani deqiqlesdirir ve konkretlesdirir Bezileri ise az az hallarda menaya tesir edir bir at bir cut at bir leylek bir cut leylek ve s Evezliyin isme yanasmasi Isare evezlikleri teyini evezlikler bezen ise sual evezlikleri isimlere yanasir o adam bu mesele filan ev hansi hadise nece kitab ve s Feili sifetin isme yanasmasi Eger feili sifetler substantivlesmeyibse yanasma elaqesinde olur aglayan usaq oxuyan telebe deyilen soz ve s Feili baglamanin feile yanasmasi qacanda yixilmaq gorende demek ve s Qosmali birlesmenin yanasmasi Ehmed kimi muellim Qosmali birlesmeler bezen feillerle de yanasma elaqesine girir adam kimi danismaq koz kimi yandirmaq ve s Zerflerin yanasmasi Terzi hereket zaman derece sebeb ve s zerfler feillerle yanasma elaqesinde olur tez tez gedir xeyli oturdu ve s Qosmali sozler isim sifet say zerf ve feillerle yanasma elaqesinde olur Pambiq kimi yumsaq xezel kimi sox aslan kimi celd ayi kimi yatmaq ve s Uzlasma elaqesi Asili terefin esas terefle sexse ve kemiyyete gore uygunlasmasina uzlasma deyilir Uzlasma elaqesi hem predikativ hem de qeyri predikativ birlesmelerde ozunu gosterir Yeni bu elaqe hem mubteda ile xeber arasinda hem de II ve III nov teyini soz birlesmesinin terefleri arasinda ozunu gosterir Predikativ birlesmelerde uzlasma Mubteda ile xeber arasindaki uzlasma basa dusulur Bu elaqede mubteda esas teref hokmran teref hakim teref olur Yeni mubteda tabe eden teref kimi cixis edir Xeber ise mubtedadan asili olur mubtedaya tabe olur onunla uzlasir Uzlasma elaqesinde xeber mubteda ile uzlasir Mubteda esas xeber ise asili teref olur Bezen mubteda ile xeber arasinda uzlasma elaqesi pozula bilir O duru golleri qoruyan menem mubteda III sexsin tekinde O duru golleri qoruyan xeber ise I sexsin tekindedir menem Bu cumlede mubteda sabit qala qala xeber deyise biler O duru golleri qoruyan menem bizik sensen sizsiniz odur onlardir Bele cumlelerde uzlasma elaqesinin pozulmasi sebebi subyektle predikatin yerini deyismesidir Xeberin mubteda ile sexse ve kemiyyete gore uzlasmasinda hec vaxt sexsin ve kemiyyetin uygunlugu pozulmur Meselen Men aldim sen aldin biz geldik siz aldiniz o aldi ve s Lakin III sexsin ceminde xeber mubteda ile kemiyyetce uzlasa da biler uzlasmaya da biler Bu hal onunla baglidir ki III sexsin ceminin mezmunu cox genisdir III sexsin cemi butun canli ve cansiz varliqlari ehate edir III sexsin ceminde xeberin mubteda ile uzlasmasinda uc hal var Mubteda insan mefhumu ifade etdikde xeber onunla ekser vaxt kemiyyetce uzlasir Az az hallarda uzlasmir Uzlasanlar Usaqlar onu cagirdilar Uzlasmayanlar Usaqlar onu cagirdi Mubteda heyvanlari ve quslari bildirdikde xeber kemiyyetce onunla beraber sekilde uzlasa da bilir uzlasmaya da bilir Meselen Itler hurusduler de ola biler Itler hurusdu de Uzlasmayanlar Boz qargalar qarismasin bulbullerin xos sesine Mubteda cansiz varliqlari ifade etdikde xeber ekser vaxtlar kemiyyetce onunla uzlasmir Az az hallarda uzlasir Meselen uzlasmayanlar Isiqlandi ufuqler Uzlasanlar Projektorlar limanda nese axtarirdilar Qeyd Xeberin mubteda ile sexse ve kemiyyete gore uzlasmasini ve uzlasmamasini nezere alaraq uzlasma elaqesi iki nove ayirmaq olur Tam uzlasma natamam yarimciq uzlasma Xeberin mubteda ile hem sexse hem de kemiyyete gore uzlasmasi tam uzlasmadir Meselen I II sexslerin tek ve ceminde hem de III sexsin tekinde olan uzlasma hec vaxt pozulmadigi ucun tam uzlasmadir Ancaq III sexsin ceminde xeberle mubteda arasinda olan uzlasma kemiyyete gore pozuldugundan natamam yarimciq uzlasmadir Ona gore ki III sexsin ceminde mubteda ile xeber arasindaki uzlasma kemiyyete gore pozulur Bas uzvlerin uzlasmasi Bezi cumlelerde mubteda hemcins olur Bu zaman xeber hemcins mubtedalarla uzlasmali olur Bezen de xeber ozu hemcins olur ve bu zaman hemcins xeberler mubteda ile uzlasmali olur Mubteda hemcins olanda xeberin onunla uzlasmasi uc selikde ozunu gosterir Hemcins mubtedalar sirasinda I II ve III sexsler istirak edir Bu zaman xeber hemcins mubtedalarla I sexsin ceminde uzlasir Meselen Men de sen de o da getmeliyik Hemcins mubtedalar sirasinda I sexs olmur II ve III sexs istirak edir Bu zaman xeberin mubteda ile uzlasmasi II sexsin ceminde bas verir Meselen Sen de o da cox hazirlasmalisiniz Cumlede I ve II sexsler istirak etmir Hemcins mubtedalar yalniz III Sexsden ibaret olur Bu zaman xeber de III sexsde olur Meselen Cicekler quslar insanlar dil acmisdilar Cumle bele de ola biler Cicekler quslar insanlar dil acmisdi Hemcins xeberler mubteda ile iki sekilde uzlasir Hemcins xeberlerin her biri mubteda ile ayri ayriliqda uzlasir Ehmed qururludur sedaqetlidir temizdir vicdanlidir Hemcins xeberlerden sonuncusunda sexs sekilcisi saxlanmaqla evvelkilerde sexs sekilcisi ya ixtisar olunur bezen de hemcins xeberlerden ilkinde sexs sekilcisi saxlanilmaqla sonuncudaki sexs sekilcisi ixtisar olunur Biz oxuyur yazir arabir dincelirdik Men zenciyem hem de ressam Qeyri predikativ birlesmelerde uzlasma Qeyri predikativ birlesmelerde uzlasma II ve III nov teyini soz birlesmesinin terefleri arasinda olur III nov teyini soz birlesmesindeki uzlasma butun sexslere gore olur Yeni III nov teyini soz birlesmesinin I terefi her uc sexsde ola bildiyi ucun II teref de her uc sexsin mensubiyyet sekilcisini qebul edir Belelikle II teref I terefle uzlasir Meselen menim arzum senin arzun onun arzusu bizim arzumuz sizin arzunuz onlarin arzusu Birinci terefi necenci sexsdedirse ikinci terefi de ona uygun mensubiyyet sekilcisi qebul edir II nov teyini soz birlesmesinde uzlasma mehduddur II nov teyini soz birlesmesinde uzlasma ikinci terefin III sexsin mensubiyyet sekilcilerini qebul etmesile yaranir Meselen eller atasi sairler yurdu sinif otagi Bu cur birlesmelerde gorunduyu kimi uzlasma elaqesi mensubiyyet sekilcisi vasitesile yaranir Uzlasma elaqesinin qrammatik gostericileri Sexs xeberlik sekilcileri Mensubiyyet sekilcileri Kemiyyet sekilcisi lar ler Idare elaqesi Esas terefin telebine gore asili terefin ismin muvafiq hal sekilcilerini qebul ederek deyismesine idare elaqesi deyilir Qeyd Ismin adliq hali idare elaqesinde istirak etmir Adliq halda olan soz mubteda vezifesinde olduqda uzlasma teyin vezifesinde olduqda yanasma elaqesine xidmet edir Idare elaqesi esasen obyekt ve relyativ elaqeli birlesmenin terefleri arasinda olur Idare elaqesinin esas xususiyyetleri bundan ibaretdir ki asili terefdeki soz esas terefin telebi ile ismin hallarinda olur Idare elaqesi ismin hallari ile elaqedar oldugundan bu elaqe esasinda yaranan birlesmenin asili terefi hallana bilen yeni substantivlesen ya da muveqqeti olaraq substantivlesen sozlerde ibaret olur Meselen isimlerin idare olunmasi qapini baglamaq kendde yasamaq dunyaya gelmek ve s evezliklerin idare olunmasi meni dinlemek belelerine komek etmek ve s sifetin idare olunmasi duzunu demek agi qaradan ayirmaq ve s saylarin idare olunmasi ucden biri cixmaq birincileri mukafatlandirmaq ve s mesderin idare olunmasi oxumaga getmek yazmagi oyrenmek ve s feili sifetin idare olunmasi isleyenleri mukafatlandirmaq danisani dinlemek ve s zerfin idare olunmasi ireliye getmek yaxinda qalmaq ve s Idare elaeqisin esas terefin hansi nitq hissesinden ibaret olmasina gore iki nove ayrilir feillerle idare basqa nitq hisseleri ile idare Idare elaqesinde I teref asili II teref esas teref olur Asili teref hal sekilcili olur Idare elaqesi Tamamliqla xeber yer zerfliyi ile xeber arasinda olur Heyati sevirdi Seherde yasayirdi Asili terefi birinci terefi hal sekilcisi qebul etmis feili birlesmelerde olur Xezeri seyr eden Dagdan enende Filme baxmaq III nov teyini soz birlesmesinin terefleri arasinda olur Ikinci terefin telebine gore birinci teref yiyelik halda islenir kitabin sehifeleri Celalin koyneyi Hemcinin baxSoz birlesmesi SintaksisIstinadlarBuludxan Xelilov Muasir Azerbaycan dili sintaksis TQDK Azerbaycan dili 2012 DIM Azerbaycan dili 2019 E Abdullayev Y Seyidov A Hesenov Muasir Azerbaycan dili IV hisse sintaksis Dilcilik ile elaqedar bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin Etdiyiniz redakteleri menbe ve istinadlarla esaslandirmagi unutmayin