Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Koqnitiv dilçilik — dili informasiyanı kodlaşdıran və transformasiya edən koqnitik mexanizm kimi öyrənir. Koqnitiv dilçilik dil və təfəkkür mürəkkəb münasibətlərini öyrənir. Dillə insanın qarşılıqlı münasibətlərini öyrənilməsinin bünövrəsini nevropsixoloqlar qoymuşlar. Neyrofiziologiyanın əsasında neyrolinqvistika yarandı. Bu sahənin görkəmli nümayəndələri L. İ. Vıqotski və A. R. Luriyadır. Məlum oldu ki, dil fəaliyyəti insanın beynində baş verir, dil fəaliyyətinin müxtəlif şəkilləri (dil mənimsəmə, dinləmə, danışma, məktub, oxuma və s.) baş beynin müxtəlif nahiyələri ilə əlaqədardır.
Koqnitiv dilçiliyin formalaşması və inkişafı tarixi
Koqnitiv dilçiliyin yaranması təkcə dilçilik tarixi ilə deyil, həm də daha geniş perspektivdə idrak tədqiqatlarının inkişafı və qondarma "koqnitiv elm"in formalaşması (cognitive science; rus dili nəşrlərində "koqnitologiya" və ya da "kogitologiya" terminləri rast gəlinir) ilə müəyyən edilmişdir.
Koqnitiv dilçiliyin meydana gəlməsi 1989-cu ilin yazında Duysburqda (Almaniya) keçirilən və eyni zamanda koqnitiv dilçilik üzrə ilk beynəlxalq konfransa çevrilən beynəlxalq dilçilik simpoziumu ilə üst-üstə düşür. Simpoziumun iştirakçıları Beynəlxalq Koqnitiv Linqvistika Assosiasiyasını yaratmış, Koqnitiv Dilçilik jurnalını təsis etmiş və Koqnitiv Dilçilik Tədqiqatları silsiləsi monoqrafiyalar hazırlamışlar, sonradan bu istiqamətin görkəmli nümayəndələr əsərlərini nəşr etdirdi.
Dil və təfəkkür arasındakı əlaqə probleminin inkişafının növbəti mərhələsi psixolinqvistika idi ki, onun çərçivəsində nitqin əmələ gəlməsi və qavranılması prosesləri, dilin insan şüurunda saxlanılan əlamətlər sistemi kimi öyrənilməsi prosesləri, dil sistemi və onun istifadəsi və fəaliyyəti öyrənilmişdir (amerikalı psixolinqvistlər C. Osquod , T. Sebeok , C. Greenberg , C. Carroll , rus dilçiləri A. A. Leontyev , I. N. Gorelov , A. A. Zalevskaya , Y. N. Karaulov)
Beləliklə, koqnitiv dilçilik müasir dilçilik elminin müstəqil sahəsi kimi koqnitiv elmdən çıxmışdır. Eyni zamanda, koqnitiv dilçiliklə digər koqnitiv elmlər arasındakı fərq məhz onun materialındadır, o, şüuru dilin materialı üzərində öyrənir (digər koqnitiv elmlər şüuru öz materialı üzərində öyrənir), həm də metodlarında, idrak prosesləri aparır, dilçilikdə mövcud olan linqvistik təhlil üsullarının dilə tətbiqi əsasında insan şüurunda psixi təsvirlərin növləri haqqında nəticə çıxarır, ardınca tədqiqat nəticələrinin koqnitiv şərhini verir
Əsas istiqamətlər
Koqnitiv dilçilikdə bu gün yaranmış ən azı aşağıdakı istiqamətlərdən danışa bilərik (bu istiqamətlərin tipik nümayəndələrini qeyd edirik):
- Kulturoloji – müxtəlif elmlərin məlumatlarına əsaslanaraq mədəniyyət elementləri kimi anlayışların öyrənilməsi. Belə tədqiqatlar adətən de-fakto fənlərarası xarakter daşıyır və sırf dilçiliklə bağlı deyil, baxmayaraq ki, onlar dilçilər tərəfindən də aparıla bilər (bu, bizə bu yanaşmanı koqnitiv dilçilik çərçivəsində nəzərdən keçirməyə imkan verir); dil bu halda yalnız anlayışlar haqqında bilik mənbələrindən biri kimi çıxış edir (məsələn, konsepsiyanı təsvir etmək üçün bu anlayışı adlandıran sözün etimologiyası haqqında məlumatlardan istifadə olunur);
- Linqvokulturoloji – milli dil mədəniyyətinin elementləri kimi dil vahidləri adlanan anlayışların bu mədəniyyətin milli dəyərləri və milli xüsusiyyətləri ilə əlaqəsi, "dildən mədəniyyətə" istiqaməti ilə bağlı tədqiqi;
- Məntiqi – linqvistik formasından bilavasitə asılılığından asılı olmayaraq anlayışların məntiqi üsullarla təhlili;
- Semantik-koqnitiv – anlayışların məzmununa çıxış vasitəsi kimi, onları dilin semantikasından anlayış sferasına modelləşdirmə vasitəsi kimi dilin leksik və qrammatik semantikasının öyrənilməsi;
- Fəlsəfi-semiotik – işarələmənin idrak əsasları tədqiq edilir.
Bu istiqamətlərin hər biri müasir dilçilikdə artıq kifayət qədər qurulmuş hesab edilə bilər, onların hamısının öz metodoloji prinsipləri var (onların hamısını, ilk növbədə, şüur vahidi kimi konsepsiyanın nəzəri ideyası birləşdirir). Koqnitiv dilçilər arasında onların öz tərəfdarları var və onlar kifayət qədər tanınmış elmi məktəblər tərəfindən təmsil olunur.
Koqnitiv dilçiliyin bölmələri
Koqnitiv dilçilik 3 əsas bölməyə bölünür:
- İlk növbədə leksik semantika ilə əlaqəli koqnitiv semantika;
- Əsasən sintaksis, morfologiya və qrammatikaya aid dilçiliyin digər sahələri ilə məşğul olan koqnitiv qrammatika;
- Koqnitiv fonologiya.
Koqnitiv dilçiliyə maraq göstərən idrak aspektlərinə aşağıdakılar daxildir:
- Konstruktiv qrammatika və koqnitiv qrammatika;
- Konseptual metafora və konseptual qarışıqlıq;
- Konseptual təşkilatlanma: təsnifat, metonimiya, çərçivə semantikası, ikoniklik.
Koqnitiv dilçilik generativ dilçilikdən daha çox bu sahələri vahid bütövlükdə birləşdirməyə çalışır. Çətinliklər koqnitiv dilçiliyin terminologiyasının hələ tam formalaşmaması, nisbətən yeni bir tədqiqat sahəsi olduğundan, həmçinin digər elmlərlə təmaslara görə yaranır.
Koqnitiv dilçilikdəki inkişaflar ədəbi mətnlərin təhlili üçün tanınmış üsullara çevrilir. Koqnitiv poetika müasir stilistikanın mühüm hissəsinə çevrilmişdir. Bu intizam üzrə ən yaxşı kitab Peter Stokvelin Koqnitiv Poetikası olaraq qalır.
İstinadlar
- Əbülfəz Rəcəbli. Koqnitiv Dilçilik. Bakı: Elm və təhsil. 2021. səh. 304.
- Скребцова, Т. Г. Когнитивная лингвистика. Курс лекций.. — Филологический факультет СПбГУ. 2011. səh. 256. ISBN .
- З.Д.Попова, И.А.Стернин,. Когнитивная лингвистика. Монография. АСТ: «Восток-Запад». 2007. ISBN .
- Stockwell, Peter. Cognitive poetics: An Introduction. London and New York: Routledge. 2002.
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Koqnitiv dilcilik dili informasiyani kodlasdiran ve transformasiya eden koqnitik mexanizm kimi oyrenir Koqnitiv dilcilik dil ve tefekkur murekkeb munasibetlerini oyrenir Dille insanin qarsiliqli munasibetlerini oyrenilmesinin bunovresini nevropsixoloqlar qoymuslar Neyrofiziologiyanin esasinda neyrolinqvistika yarandi Bu sahenin gorkemli numayendeleri L I Viqotski ve A R Luriyadir Melum oldu ki dil fealiyyeti insanin beyninde bas verir dil fealiyyetinin muxtelif sekilleri dil menimseme dinleme danisma mektub oxuma ve s bas beynin muxtelif nahiyeleri ile elaqedardir Koqnitiv dilciliyin formalasmasi ve inkisafi tarixiKoqnitiv dilciliyin yaranmasi tekce dilcilik tarixi ile deyil hem de daha genis perspektivde idrak tedqiqatlarinin inkisafi ve qondarma koqnitiv elm in formalasmasi cognitive science rus dili nesrlerinde koqnitologiya ve ya da kogitologiya terminleri rast gelinir ile mueyyen edilmisdir Koqnitiv dilciliyin meydana gelmesi 1989 cu ilin yazinda Duysburqda Almaniya kecirilen ve eyni zamanda koqnitiv dilcilik uzre ilk beynelxalq konfransa cevrilen beynelxalq dilcilik simpoziumu ile ust uste dusur Simpoziumun istirakcilari Beynelxalq Koqnitiv Linqvistika Assosiasiyasini yaratmis Koqnitiv Dilcilik jurnalini tesis etmis ve Koqnitiv Dilcilik Tedqiqatlari silsilesi monoqrafiyalar hazirlamislar sonradan bu istiqametin gorkemli numayendeler eserlerini nesr etdirdi Dil ve tefekkur arasindaki elaqe probleminin inkisafinin novbeti merhelesi psixolinqvistika idi ki onun cercivesinde nitqin emele gelmesi ve qavranilmasi prosesleri dilin insan suurunda saxlanilan elametler sistemi kimi oyrenilmesi prosesleri dil sistemi ve onun istifadesi ve fealiyyeti oyrenilmisdir amerikali psixolinqvistler C Osquod T Sebeok C Greenberg C Carroll rus dilcileri A A Leontyev I N Gorelov A A Zalevskaya Y N Karaulov Belelikle koqnitiv dilcilik muasir dilcilik elminin musteqil sahesi kimi koqnitiv elmden cixmisdir Eyni zamanda koqnitiv dilcilikle diger koqnitiv elmler arasindaki ferq mehz onun materialindadir o suuru dilin materiali uzerinde oyrenir diger koqnitiv elmler suuru oz materiali uzerinde oyrenir hem de metodlarinda idrak prosesleri aparir dilcilikde movcud olan linqvistik tehlil usullarinin dile tetbiqi esasinda insan suurunda psixi tesvirlerin novleri haqqinda netice cixarir ardinca tedqiqat neticelerinin koqnitiv serhini verirEsas istiqametlerKoqnitiv dilcilikde bu gun yaranmis en azi asagidaki istiqametlerden danisa bilerik bu istiqametlerin tipik numayendelerini qeyd edirik Kulturoloji muxtelif elmlerin melumatlarina esaslanaraq medeniyyet elementleri kimi anlayislarin oyrenilmesi Bele tedqiqatlar adeten de fakto fenlerarasi xarakter dasiyir ve sirf dilcilikle bagli deyil baxmayaraq ki onlar dilciler terefinden de aparila biler bu bize bu yanasmani koqnitiv dilcilik cercivesinde nezerden kecirmeye imkan verir dil bu halda yalniz anlayislar haqqinda bilik menbelerinden biri kimi cixis edir meselen konsepsiyani tesvir etmek ucun bu anlayisi adlandiran sozun etimologiyasi haqqinda melumatlardan istifade olunur Linqvokulturoloji milli dil medeniyyetinin elementleri kimi dil vahidleri adlanan anlayislarin bu medeniyyetin milli deyerleri ve milli xususiyyetleri ile elaqesi dilden medeniyyete istiqameti ile bagli tedqiqi Mentiqi linqvistik formasindan bilavasite asililigindan asili olmayaraq anlayislarin mentiqi usullarla tehlili Semantik koqnitiv anlayislarin mezmununa cixis vasitesi kimi onlari dilin semantikasindan anlayis sferasina modellesdirme vasitesi kimi dilin leksik ve qrammatik semantikasinin oyrenilmesi Felsefi semiotik isarelemenin idrak esaslari tedqiq edilir Bu istiqametlerin her biri muasir dilcilikde artiq kifayet qeder qurulmus hesab edile biler onlarin hamisinin oz metodoloji prinsipleri var onlarin hamisini ilk novbede suur vahidi kimi konsepsiyanin nezeri ideyasi birlesdirir Koqnitiv dilciler arasinda onlarin oz terefdarlari var ve onlar kifayet qeder taninmis elmi mektebler terefinden temsil olunur Koqnitiv dilciliyin bolmeleriKoqnitiv dilcilik 3 esas bolmeye bolunur Ilk novbede leksik semantika ile elaqeli koqnitiv semantika Esasen sintaksis morfologiya ve qrammatikaya aid dilciliyin diger saheleri ile mesgul olan koqnitiv qrammatika Koqnitiv fonologiya Koqnitiv dilciliye maraq gosteren idrak aspektlerine asagidakilar daxildir Konstruktiv qrammatika ve koqnitiv qrammatika Konseptual metafora ve konseptual qarisiqliq Konseptual teskilatlanma tesnifat metonimiya cercive semantikasi ikoniklik Koqnitiv dilcilik generativ dilcilikden daha cox bu saheleri vahid butovlukde birlesdirmeye calisir Cetinlikler koqnitiv dilciliyin terminologiyasinin hele tam formalasmamasi nisbeten yeni bir tedqiqat sahesi oldugundan hemcinin diger elmlerle temaslara gore yaranir Koqnitiv dilcilikdeki inkisaflar edebi metnlerin tehlili ucun taninmis usullara cevrilir Koqnitiv poetika muasir stilistikanin muhum hissesine cevrilmisdir Bu intizam uzre en yaxsi kitab Peter Stokvelin Koqnitiv Poetikasi olaraq qalir IstinadlarEbulfez Recebli Koqnitiv Dilcilik Baki Elm ve tehsil 2021 seh 304 Skrebcova T G Kognitivnaya lingvistika Kurs lekcij Filologicheskij fakultet SPbGU 2011 seh 256 ISBN ISBN 978 5 8465 1037 1 Z D Popova I A Sternin Kognitivnaya lingvistika Monografiya AST Vostok Zapad 2007 ISBN 9785170451036 Stockwell Peter Cognitive poetics An Introduction London and New York Routledge 2002 Xarici kecidler