Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Azərbaycanda dənizçilik və dəniz mədəniyyəti — tarixin müxtəlif dövrlərində Azərbaycan ərazisində dənizçiliyin inkişafı və bununla bağlı mədəniyyət sahələrini (dənizlə bağlı miflər, dəniz yeməkləri, dənizdən çıxarılan incilərdən düzəldilən sənətkarlıq nümunələri) əhatə edir.
Dənizçiliyin inkişaf tarixi
Erkən dövr
Qobustandakı Neolit və Eneolit dövrünə aid, avar çəkənlər adamların oturduğu qayıq təsvirləri Bakı ərazində e.ə. VI–IV minilliklərdə gəmiçiliyin inkişaf etdiyini göstərir. Bu qayıqların qamışdan düzəldildiyi və bitumla kəpitkələndiyi fikirləşilir. Təsvir edilmiş qayıqların burun tərəfində günəş təsvirləri çəkilmişdir, günəşə sitayişlə bağlıdır və ya yolun istiqamətini, şərqi göstərir.
Xilafət və Şirvanşahlar dövrü
Bakı şəhərinin böyüməsinin başlıca səbəblərindən biri tarixən burada hasil olunan neftin və duzun karvan və dəniz yolları vasitəsilə ixracı idi. IX–XI əsrlər ərəb müəlliflərinin əsərlərində neftin hərbi məqsədlər üçün Şərq ölkələrinə daşınması haqqında məlumat verilir. Müqəddəsi Bakının liman olaraq vacib rolunu qeyd edən ilk müəllifdir: "Bakı dənizin kənarında şəhərdir. İqlimin yeganə limanıdır" Bakı bir liman şəhəri olaraq, Şirvanşahlar dövləti üçün, yadelli hücumlara qarşı vacib sığınacaq yeri idi. Bakının şəhər əhalisi içərisində gəmiqayıranlar, qayıqçılar var idi.
Ticarət gəmiləri Xəzərin cənub hissəsində Bakıya, oradan da Volqaya, Xəzər xaqanlığına üzürdü. Mənbələrdə həmçinin qeyd edilir ki, boyaqotu Şirvandan və Xəzər adalarından Cürcana, oradan da quru yolu isə Hindistana aparılırdı. Ehtimal edilir ki, Hindistan və ipək parçalar ixrac edən Çinlə ticarət əlaqələri var idi.
Rusların 912–913-cü illərdə etdiyi hücumda ruslar Xəzəryanı ərazilərə hücum etmişdir. Şirvanşah Əli ibn Heysəm Bakıya edilən hücumu dayandıra bilməmiş, ruslar Böyük Zirə adasına çıxmış, şirvanşahın göndərdiyi əsgərləri öldürmüşdür. Bu məğlubiyyətin səbəbi Şirvanşahın donanmasının və dənizdən ediləcək hücumu dayandırmaq üçün silahlarının olmaması idi. Ruslar bu ərazilərdə bir müddət qalmış, dəniz ticarəti bu müddət ərzində dayandırılmışdır.
Qədim ruslar Xəzər hücumlarına başlamazdan əvvəl, ilk olaraq tacir kimi Xəzər dənizinə bitişik müsəlman ərazilərini ziyarət etmişdir. IX əsrin əvvəllərinə qədər qədim skandinavlar şimal-şərqi Rusiyada məskunlaşdılar. Burada onlar Volxov çayının Ladoqa gölünə girişindən təqribən 6 mil (9.7 km) cənubda Aldeyqya (slavyanca: Ladoqa) adlanan koloniya qurdular. Buradan onlar Dnepr ticarət yoluyla Bizans imperiyasıyla və Volqa ticarət yoluyla Xəzər dənizi ətrafı müsəlman əraziləri ilə ticarət etməyə başladılar.
Xaqani Şirvani I Axsitan Volqadan keçib hücum edən rus dəniz quldurlarından danışır. Ruslar 73 gəmi ilə Ruinas (ehtimali ki, Sarı) adasında lövbər salmış, sonra Kür ilə qalxaraq Ləmbərana çıxmışdılar. Eyni vaxtda qıpçaqlar da Dərbənd və Şabranı tutmuşdur. Şirvanşah qüvvələri gürcülərlə birlikdə onları məğlub etmiş, donanmalarını məhv etmişdir.
Bakıda XIV əsrə aid Buxara karvansarasının olması Mərkəzi Asiya şəhərləri ilə ticarət əlaqələrini göstərir. XIII əsrin sonu və XIV əsrin əvvəllərindən etibarən, Xəzər vasitəsilə dəniz ticarəti genişlənir. Genuya və Venesiya tacirlərinin Xəzər sahillərində ticarət məntəqələrinin olduğu, Xəzərdə donanma sahibi olduqları ilə bağlı məlumatlar vardır. Marko Polo genuyalıların Xəzərdə dəniz səyahəti etdiklərini, Gelli (Gilan) ipəyi gətirdiklərini qeyd edir. Digər dəniz məntəqələri Mahmudabad (Mamutaga), Güştəsbi (Gostazz), Pirallahı (Cap de Preala) idi. Həmdullah Qəzvini 1340-cı ildə Bakının qənşərindəki Allah Əkbər adasında məskunlaşma olduğunu və adanın dənizin limanı olduğu qeyd edirdi. XIV əsrin axırlarına qədər ipək məhsulları, xalçalar, ədviyyat və digər mallar Şirvandan, Cənubi Qafqaz və Ön Asiya ölkələrindən Bakı və Dərbənd vasitəsilə Həştərxana, Qızıl Ordaya, Rusiya və Avropaya aparılırdı.
XV əsrin ikinci yarısında Xəzərin digər vacib limanı olan Dərbənd əhəmiyyətini itirmişdi. Bakının liman kimi rolu isə XV–XVI əsrlərdə artmışdır. Xəzər sahilində yerləşən ölkələrlə ticarət mübadiləsi (neft, duz, boyaqotu, ipək və s.) aparılır, mallar şimalda Bakıdan, cənubda Bilgəhdən dənzi yolu ilə, həm də quru yolu ilə uzaqdakı ölkələrə daşınırdı. Çindən bahalı qablar, seladon ixrac edilirdi. XV əsrdən başlayaraq, Xəzərin Bakı dənizi adlandırılması da şəhərin liman kimi rolunu göstərir.
XV əsrdə Qaraqoyunlu hökmdarı Qara İsgəndər öz oğlu Yar Əlini Şirvanşah İ Xəlilullahdan tələb edəndə, şirvanşah şahzadəni dəniz yolu Herata, Teymuri hökmdarı Şahruxun yanına göndərmişdir.
Səfəvi və xanlıq dövrü
XVI əsrdə Şərqi Avropadan Hindistana gedən, Xəzər dənizindən keçən yolun olması, Gilan və Şirvan ipəyinin əhəmiyyəti Bakının liman olaraq rolunu daha da artırdı. İngilis səyyahı Antoni Cenkinson İran və Azərbaycan mallarının Rusiyada az satılmasının səbəbi olaraq, Xəzər dənizində gəmilərin azlığı, bazar və limanlarn çatışmamasını göstərirdi. XVI əsrin axırlarında Şirvanda olmuş Xristofer Berrou öz yazılarında Bildi (Bilgəh) gəmi dayanacağını xatırladır. Gilan tacirləri Bakı neftini busalarda (iri qayıq) Manqışlaqın gəmi körpülərini daşıyır, oradan quru yolu ilə Mərkəzi Asiya şəhərlərinə göndərirdilər.
Osmanlı—Səfəvi müharibələrinin baş verməsindəki səbəblərdən biri də Osmanlının Azərbaycan ərazisindən keçən ticarət-karvan yollarını ələ keçirməyi istəməsi, Bakı limanını tutaraq Xəzər dənizinə çıxış əldə etmək istəyi idi. Rus və ingilis tacirlərinin bu yoldan istifadə etməsi Osmanlının bu marşruta olan marağını artırmışdır. Osmanlı türklərinin Şirvanı ələ keçirməsi nəticəsində karvan yolları tənəzzzülə uğrayır, Bakının liman kimi əhəmiyyəti artır.
1669-cu ildə Stepan Razin rəhbərliyindəki kazaklar Bakıya hücum etmiş, ancaq burada şərab içib sərxoş olduqları üçün məğlubiyyətə uğradılmışdılar. Səfəvi şahı Səngi-Muğan adasına 50 yastıdibli gəmidən ibarət donanma göndərmiş, ancaq donanma kazakların kiçik gəmiləri ilə abordaj döyüşündə məğlubiyyətə uğramışdır.
Ruslar İran tacirlərinin Xəzəryanı vilayətlərdə güclənməsinin qarşısını almaq üçün yerli gəmiçiliyin inkişafını dayandırmağa çalışırdılar. Lakin yerli xanlar gəmiçiliyi inkişaf etdirməyə çalışırdılar. Bakı xanı I Mirzə Məhəmməd xan 1747-ci ildə Lərıgərudda gəmiqayırma işinə rəhbərlik edir, tez-tez orada olurdu. Məqsəd malların baha başa gələn rus gəmilərindənsə yerli gəmilərlə danışması idi, həm də bu iş hərbi məqsəd daşıyırdı..
Dəniz mədəniyyəti
Miflər
Azərbaycan miflərində hər şeyin başlanğıcında yalnız ya Tanrı, ya da böyük dərya (okean) olur, ya da heç nə olmur. Miflərin birində heyvanlar, həşəratlar, bitkilər, ağaclar, daha sonra ağaclar qəfildən yaranır. Digərində isə, əvvəlcə Tanrı böyük dəryada qiymətli daşlar yaradır, daha sonra bu daşlar cinlər tərəfindən götürülür, səma, ulduzlar və Ay yaranır. Azərbaycan kosmoqonik mifləri təktanrıçılığa uyğun baş verir.
Azərbaycan nağıl qəhrəmanı Oxayy su altında yaşayır və o biri dünyanın təmsilçisidir. Yaşadığı qəsrin dörd bir tərəfi insan qanından dənizlərlə əhatə edilmişdir. Qəsrinin həyəti heyvan cildindəki insanlarla doludur. Qəsr əslində dibi dənizdə, başı göyün yeddinci qatında olan, insan kəlləsindən hörülmüş divarlarla əhatəli ölülər səltənətidir.Günəşin övladları ilə bağlı mifə görə, Dəniz Günəşin oğlan övladlarından biridir.
"Koroğlu" dastanının Azərbaycan versiyasında Qırat və Dürat dəniz atının — tulparın nəslindən gəlir. 40 gün Günəş işığı görməyəndə bu atların qanadları çıxır. "Qaracaoğlu" dastanındakı sudan çıxan ayğırla al madyandan qanadları olan "Al at" əmələ gəlir. Al at Qırat və Düratdan fərqli olaraq qanadlarını itirmir. Qaçaq Nəbinin atı Bozat da dəryadan çıxan ayğırla çöl madyanının birləşməsindən əmələ gəlmişdir. Qaçaq Nəbi bu atın ona yuxuda Koroğlu tərəfindən verildiyini qeyd edir.
Sənətkarlıq
1563-cü ildə Şamaxıda Abdulla xan Ustaclını ziyarət etmiş ingilis səyyahı Antoni Cenkinson xanın libasını belə təsvir edirdi: "Şirvan xanı ipək parçadan uzun paltar geymişdi. Dona oxşayan bu geyimin üstü mirvari və bahalı daşqaşla bəzənmişdi."
Sədəfvurmada "oyma" və "çaxma" üsulundan istifadə olunur. Sazbəndlik və tarbəndlik kimi peşələrdə musiqi alətlərinin bəzədilməsində sədəfvurma üsulu tətbiq edilir. Azərbaycan ustaları tərəfindən sədəf vurularaq hazırlanmış tar, saz, kamança, qaval, nağara kimi musiqi alətləri, xəncər qəbzələri, müxtəlif ev avadanlıqları yerli və xarici muzeylərdə sərgilənir. Bu mədəni irs "Sədəfvurma peşəsi" adı ilə Azərbaycan qeyri-maddi mədəni irs nümunələrinin dövlət reyestrinə əlavə edilmişdir. 2025-ci ildə "Sədəfvurma sənəti" Azərbaycan və Türkiyənin qeyri-maddi mədəni irsi olaraq, UNESCO siyahısına əlavə edilmişdir.
İddialar
Tur Heyerdalın iddiaları
1981-ci ildə etnoqraf Tur Heyerdal Qobustan qoruğunu ziyarət etmiş, burada qədim insanlar tərəfindən çəkilmiş qayıq rəsmlərini Norveçin Mis Dövrü qayıq rəsmlərinə bənzətmişdir. Bu səfər Heyerdalın Azərbaycan və Norveç xalqları arasında mümkün qədim əlaqələrə marağını artırmış, onun bir neçə dəfə daha Azərbaycana səfər etməsinə gətirib çıxarmışdır. 1995-ci ildə Heyerdal tərəfindən skandinaviyalıların qədim keçmişdə Azərbaycandan miqrasiya etməsi ilə bağlı nəzəriyyə irəli sürülmüşdür. Bu fikir akademik çevrələrdə qəbul edilməsə belə, Azərbaycan və Norveç xalqlarının eyni kökə malik olması iki ölkədə də insanların təxəyyülündə yer tutmuş, incəsənət xadimlərinə, xüsusilə musiqiçilərə ilham qaynağı olmuşdur.
Tur Heyerdal öz nəzəriyyəsini İsland tarixçisi Snorri Sturlusonun İnqlinq saqası ilə əsaslandırmışdır. Saqada hökmdar Odin öz xalqını Skandinaviyanın cənub-şərqindən çıxarır. Heyerdal fikirləşir ki, Odinin gəldiyi ərazi Qara dənizin şərqində, müasir Azərbaycandadır və eramızdan əvvəl 1-ci əsrin ortalarında Odin Qafqazı Şimali Avropa ilə əlaqələndirən ticarət yollarından istifadə edərək xalqını Skandinaviyaya köçürmüşdür. Nəzəriyyə üçün əlavə sübut olaraq Heyerdal tərəfindən Qafqaz və Skandinaviyadakı (və ümumən Avropada) toponimlərdə və tayfa və etnik qrup adlarında olan oxşarlıq göstərilir. Daha sonra Heyerdal Odinin gəldiyi yerin Qafqaz yox, Qara dənizin şimalı olduğunu iddia etmişdir.
1997-ci ildə Norveç xoru SKRUK Azərbaycan müğənniləri Brilliant Dadaşova və İlqar Muradovla birlikdə Azərbaycan mahnılarından ibarət albom çıxarmışdır. ("Landet vi kommer fra: Musikk fra Aserbajdsjan" (Mənşəyimizin torpağı: Azərbaycandan mahnılar)). Bu albomda Azərbaycan xalq mahnıları, təsnif və laylalardan istifadə edilmişdir. Norveç dilindəki mətnlər Azərbaycan mətnlərinin birbaşa tərcüməsi deyil, Azərbaycan tarixi və mədəniyyəti ilə bağlıdır. Albom mövzu etibarilə Tur Heyerdalın Azərbaycan və Skandinaviya arasında olduğunu iddia etdiyi əlaqələrdən təsirlənmişdir.
Norveç skripkaçısı Hallvard T. Byorqum ölkəsinin Setesdal bölgəsinin folklorundakı qadın döyüşçülər (qalxanqızlar) ilə Cənubi Ukrayna və Rusiyanın çölləri, həmçinin Qafqazda yaşadıqları qeyd edilən Amazon qadın döyüşçüləri arasındakı parallellərdən təsirlənmiş, Tur Heyerdala bu mövzuda topladığı materialları göndərmişdir. Byorqum musiqiçi Elşən Mansurovla Azərbaycanda və Norveçdə konsert vermiş, burada Azərbaycan tellosu ilə Norveçin "Nordafyells" musiqisi arasında oxşarlıqdan təsirlənərək ikisini birləşdirən bir ifa etmişdilər.
2011-ci ildə Azərbaycan Dillər Universiteti və Oslo Universiteti arasındakı Skandinaviya tədqiqatları layihəsinin bir hissəsi olaraq Bakıda elmi konfrans keçirilmişdir. Burada Heyerdalın nəzəriyyəsi haqqında ciddi elmi diskussiya aparmağa cəhd edilmiş, xüsusilə Azərbaycan-Norveç əlaqəsinə diqqət yetirilmişdir.
İstinadlar
- Aşurbəyli, 2006. səh. 45-46
- Aşurbəyli, 2006. səh. 86
- Aşurbəyli, 2006. səh. 135
- Aşurbəyli, 2006. səh. 196
- Aşurbəyli, 2009. səh. 83
- Aşurbəyli, 2006. səh. 136
- Aşurbəyli, 2009. səh. 63
- Brøndsted (1965), pp. 64–65
- Aşurbəyli, 2006. səh. 176-177
- Aşurbəyli, 2006. səh. 238-239
- Aşurbəyli, 2006. səh. 358
- Aşurbəyli, 2006. səh. 359
- Aşurbəyli, 2006. səh. 308
- Aşurbəyli, 2006. səh. 361-362
- Aşurbəyli, 2006. səh. 363
- Aşurbəyli, 2006. səh. 350
- Aşurbəyli, 2009. səh. 188
- Aşurbəyli, 2009. səh. 280
- Aşurbəyli, 2009. səh. 255
- Abbasova, 2023. səh. 154-155
- Abbasova, 2023. səh. 160
- Beydili, 2003. səh. 441
- Qafarlı, 1999. səh. 27-30
- Qafarlı, 2004. səh. 69
- Çufadar, N. (2019). Köroğlu Destanı’nda atın mitolojik göstergeleri. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, (Ö5), 215–226. DOI: 10.29000/rumelide.606128. page 224
- AKMAN E (2003). Türk Kültüründe ve Azerbaycan Destanlarında At. Gazi Üniversitesi Kastamonu Eğitim Dergisi, 11(1), 233–248. (page 245–246)
- Əfəndi, 2007. səh. 167
- Azərbaycan qeyri-maddi mədəni irs nümunələrinin dövlət reyestri. "Sədəfvurma peşəsi" (az.). Azərbaycan Mədəniyyət Nazirliyi. 2022-03-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-03-08.
- İbrahimov F. Bakıda metalişləmə tarixi (IX–XVII əsrlər). Bakı: "Elm", 1995, 88 s
- Mustafayev А. N. Azərbaycanda sənətkarlıq (tarixi-etnoqrafik tədqiqat). Bakı: "Altay", 1999, 305 s.
- "Craftsmanship of mother of pearl inlay" (ingilis). UNESCO. İstifadə tarixi: 2025-02-18.
- Thomas Solomon. "‘The Land of Our Origin’: Music and History in the Norway–Azerbaijan Connection." Yearbook for Traditional Music, vol. 48, International Council for Traditional Music, 2016, pp. 115–35, https://doi.org/10.5921/yeartradmusi.48.2016.0115 Arxivləşdirilib 2023-06-30 at the Wayback Machine.
Ədəbiyyat
- Brøndsted, Johannes (1965). The Vikings. (transl. by Kalle Skov). Penguin Books.
- Sara Aşurbəyli. Şirvanşahlar dövləti. Bakı, "Avrasiya press", 2006, 416 səh.
- Sara Aşurbəyli. Bakı şəhərinin tarixi. Bakı, "Apostrof", 2009, 380 səh.
- Kyzylgul Abbasova. "The Worldview Foundations of Azerbaijani Cosmogonic and Ethnogonic Myths". ALFRED NOBEL UNIVERSITY JOURNAL OF PHILOLOGY. 2023. 2024-05-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-05-23.
- Beydili, Celal. Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük (türk). Yurt Yayınevi. 2003.
- Ramazan QAFARLI. MİF, ƏFSANƏ, NAĞIL VƏ EPOS (EPİK. ƏNƏNƏDƏ JARLARARASI ƏLAQƏ). Bakı, 1999.
- Ramazan QAFARLI. Azərbaycan türklərinin mifologiyası (mifik dünya modeli, təsnifat). Bakı, 2004.
- Əfəndi R. Azərbaycan incəsənəti. — Б.: Şərq-Qərb, 2007. — 160 с. — .
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Azerbaycanda denizcilik ve deniz medeniyyeti tarixin muxtelif dovrlerinde Azerbaycan erazisinde denizciliyin inkisafi ve bununla bagli medeniyyet sahelerini denizle bagli mifler deniz yemekleri denizden cixarilan incilerden duzeldilen senetkarliq numuneleri ehate edir Baki limani XIX esrdeDenizciliyin inkisaf tarixiErken dovr Qobustan petroqliflerinde qayiq tesviriSirvansah I Axsitan Baki limaninda Oqtay Sadiqzadenin resm eseri Azerbaycan Tarix Muzeyi Qobustandaki Neolit ve Eneolit dovrune aid avar cekenler adamlarin oturdugu qayiq tesvirleri Baki erazinde e e VI IV minilliklerde gemiciliyin inkisaf etdiyini gosterir Bu qayiqlarin qamisdan duzeldildiyi ve bitumla kepitkelendiyi fikirlesilir Tesvir edilmis qayiqlarin burun terefinde gunes tesvirleri cekilmisdir gunese sitayisle baglidir ve ya yolun istiqametini serqi gosterir Xilafet ve Sirvansahlar dovru Baki seherinin boyumesinin baslica sebeblerinden biri tarixen burada hasil olunan neftin ve duzun karvan ve deniz yollari vasitesile ixraci idi IX XI esrler ereb muelliflerinin eserlerinde neftin herbi meqsedler ucun Serq olkelerine dasinmasi haqqinda melumat verilir Muqeddesi Bakinin liman olaraq vacib rolunu qeyd eden ilk muellifdir Baki denizin kenarinda seherdir Iqlimin yegane limanidir Baki bir liman seheri olaraq Sirvansahlar dovleti ucun yadelli hucumlara qarsi vacib siginacaq yeri idi Bakinin seher ehalisi icerisinde gemiqayiranlar qayiqcilar var idi Ticaret gemileri Xezerin cenub hissesinde Bakiya oradan da Volqaya Xezer xaqanligina uzurdu Menbelerde hemcinin qeyd edilir ki boyaqotu Sirvandan ve Xezer adalarindan Curcana oradan da quru yolu ise Hindistana aparilirdi Ehtimal edilir ki Hindistan ve ipek parcalar ixrac eden Cinle ticaret elaqeleri var idi Ruslarin 912 913 cu illerde etdiyi hucumda ruslar Xezeryani erazilere hucum etmisdir Sirvansah Eli ibn Heysem Bakiya edilen hucumu dayandira bilmemis ruslar Boyuk Zire adasina cixmis sirvansahin gonderdiyi esgerleri oldurmusdur Bu meglubiyyetin sebebi Sirvansahin donanmasinin ve denizden edilecek hucumu dayandirmaq ucun silahlarinin olmamasi idi Ruslar bu erazilerde bir muddet qalmis deniz ticareti bu muddet erzinde dayandirilmisdir Qedim ruslar Xezer hucumlarina baslamazdan evvel ilk olaraq tacir kimi Xezer denizine bitisik muselman erazilerini ziyaret etmisdir IX esrin evvellerine qeder qedim skandinavlar simal serqi Rusiyada meskunlasdilar Burada onlar Volxov cayinin Ladoqa golune girisinden teqriben 6 mil 9 7 km cenubda Aldeyqya slavyanca Ladoqa adlanan koloniya qurdular Buradan onlar Dnepr ticaret yoluyla Bizans imperiyasiyla ve Volqa ticaret yoluyla Xezer denizi etrafi muselman erazileri ile ticaret etmeye basladilar Xaqani Sirvani I Axsitan Volqadan kecib hucum eden rus deniz quldurlarindan danisir Ruslar 73 gemi ile Ruinas ehtimali ki Sari adasinda lovber salmis sonra Kur ile qalxaraq Lemberana cixmisdilar Eyni vaxtda qipcaqlar da Derbend ve Sabrani tutmusdur Sirvansah quvveleri gurculerle birlikde onlari meglub etmis donanmalarini mehv etmisdir Bakida XIV esre aid Buxara karvansarasinin olmasi Merkezi Asiya seherleri ile ticaret elaqelerini gosterir XIII esrin sonu ve XIV esrin evvellerinden etibaren Xezer vasitesile deniz ticareti genislenir Genuya ve Venesiya tacirlerinin Xezer sahillerinde ticaret menteqelerinin oldugu Xezerde donanma sahibi olduqlari ile bagli melumatlar vardir Marko Polo genuyalilarin Xezerde deniz seyaheti etdiklerini Gelli Gilan ipeyi getirdiklerini qeyd edir Diger deniz menteqeleri Mahmudabad Mamutaga Gustesbi Gostazz Pirallahi Cap de Preala idi Hemdullah Qezvini 1340 ci ilde Bakinin qenserindeki Allah Ekber adasinda meskunlasma oldugunu ve adanin denizin limani oldugu qeyd edirdi XIV esrin axirlarina qeder ipek mehsullari xalcalar edviyyat ve diger mallar Sirvandan Cenubi Qafqaz ve On Asiya olkelerinden Baki ve Derbend vasitesile Hesterxana Qizil Ordaya Rusiya ve Avropaya aparilirdi XV esrin ikinci yarisinda Xezerin diger vacib limani olan Derbend ehemiyyetini itirmisdi Bakinin liman kimi rolu ise XV XVI esrlerde artmisdir Xezer sahilinde yerlesen olkelerle ticaret mubadilesi neft duz boyaqotu ipek ve s aparilir mallar simalda Bakidan cenubda Bilgehden denzi yolu ile hem de quru yolu ile uzaqdaki olkelere dasinirdi Cinden bahali qablar seladon ixrac edilirdi XV esrden baslayaraq Xezerin Baki denizi adlandirilmasi da seherin liman kimi rolunu gosterir XV esrde Qaraqoyunlu hokmdari Qara Isgender oz oglu Yar Elini Sirvansah I Xelilullahdan teleb edende sirvansah sahzadeni deniz yolu Herata Teymuri hokmdari Sahruxun yanina gondermisdir Sefevi ve xanliq dovru XVI esrde Serqi Avropadan Hindistana geden Xezer denizinden kecen yolun olmasi Gilan ve Sirvan ipeyinin ehemiyyeti Bakinin liman olaraq rolunu daha da artirdi Ingilis seyyahi Antoni Cenkinson Iran ve Azerbaycan mallarinin Rusiyada az satilmasinin sebebi olaraq Xezer denizinde gemilerin azligi bazar ve limanlarn catismamasini gosterirdi XVI esrin axirlarinda Sirvanda olmus Xristofer Berrou oz yazilarinda Bildi Bilgeh gemi dayanacagini xatirladir Gilan tacirleri Baki neftini busalarda iri qayiq Manqislaqin gemi korpulerini dasiyir oradan quru yolu ile Merkezi Asiya seherlerine gonderirdiler Osmanli Sefevi muharibelerinin bas vermesindeki sebeblerden biri de Osmanlinin Azerbaycan erazisinden kecen ticaret karvan yollarini ele kecirmeyi istemesi Baki limanini tutaraq Xezer denizine cixis elde etmek isteyi idi Rus ve ingilis tacirlerinin bu yoldan istifade etmesi Osmanlinin bu marsruta olan maragini artirmisdir Osmanli turklerinin Sirvani ele kecirmesi neticesinde karvan yollari tenezzzule ugrayir Bakinin liman kimi ehemiyyeti artir 1669 cu ilde Stepan Razin rehberliyindeki kazaklar Bakiya hucum etmis ancaq burada serab icib serxos olduqlari ucun meglubiyyete ugradilmisdilar Sefevi sahi Sengi Mugan adasina 50 yastidibli gemiden ibaret donanma gondermis ancaq donanma kazaklarin kicik gemileri ile abordaj doyusunde meglubiyyete ugramisdir Ruslar Iran tacirlerinin Xezeryani vilayetlerde guclenmesinin qarsisini almaq ucun yerli gemiciliyin inkisafini dayandirmaga calisirdilar Lakin yerli xanlar gemiciliyi inkisaf etdirmeye calisirdilar Baki xani I Mirze Mehemmed xan 1747 ci ilde Lerigerudda gemiqayirma isine rehberlik edir tez tez orada olurdu Meqsed mallarin baha basa gelen rus gemilerindense yerli gemilerle danismasi idi hem de bu is herbi meqsed dasiyirdi Deniz medeniyyetiMifler Oxxay ve Ehmed Arif Huseynovun Azerbaycan nagillari seriyasindan Arxada sehrbazin qesrinin insan kellelerinden horulmus divari tesvir edilmisdir Azerbaycan miflerinde her seyin baslangicinda yalniz ya Tanri ya da boyuk derya okean olur ya da hec ne olmur Miflerin birinde heyvanlar heseratlar bitkiler agaclar daha sonra agaclar qefilden yaranir Digerinde ise evvelce Tanri boyuk deryada qiymetli daslar yaradir daha sonra bu daslar cinler terefinden goturulur sema ulduzlar ve Ay yaranir Azerbaycan kosmoqonik mifleri tektanriciliga uygun bas verir Azerbaycan nagil qehremani Oxayy su altinda yasayir ve o biri dunyanin temsilcisidir Yasadigi qesrin dord bir terefi insan qanindan denizlerle ehate edilmisdir Qesrinin heyeti heyvan cildindeki insanlarla doludur Qesr eslinde dibi denizde basi goyun yeddinci qatinda olan insan kellesinden horulmus divarlarla ehateli oluler seltenetidir Gunesin ovladlari ile bagli mife gore Deniz Gunesin oglan ovladlarindan biridir Koroglu dastaninin Azerbaycan versiyasinda Qirat ve Durat deniz atinin tulparin neslinden gelir 40 gun Gunes isigi gormeyende bu atlarin qanadlari cixir Qaracaoglu dastanindaki sudan cixan aygirla al madyandan qanadlari olan Al at emele gelir Al at Qirat ve Duratdan ferqli olaraq qanadlarini itirmir Qacaq Nebinin ati Bozat da deryadan cixan aygirla col madyaninin birlesmesinden emele gelmisdir Qacaq Nebi bu atin ona yuxuda Koroglu terefinden verildiyini qeyd edir Senetkarliq 1563 cu ilde Samaxida Abdulla xan Ustaclini ziyaret etmis ingilis seyyahi Antoni Cenkinson xanin libasini bele tesvir edirdi Sirvan xani ipek parcadan uzun paltar geymisdi Dona oxsayan bu geyimin ustu mirvari ve bahali dasqasla bezenmisdi Sedefvurmada oyma ve caxma usulundan istifade olunur Sazbendlik ve tarbendlik kimi peselerde musiqi aletlerinin bezedilmesinde sedefvurma usulu tetbiq edilir Azerbaycan ustalari terefinden sedef vurularaq hazirlanmis tar saz kamanca qaval nagara kimi musiqi aletleri xencer qebzeleri muxtelif ev avadanliqlari yerli ve xarici muzeylerde sergilenir Bu medeni irs Sedefvurma pesesi adi ile Azerbaycan qeyri maddi medeni irs numunelerinin dovlet reyestrine elave edilmisdir 2025 ci ilde Sedefvurma seneti Azerbaycan ve Turkiyenin qeyri maddi medeni irsi olaraq UNESCO siyahisina elave edilmisdir IddialarTur Heyerdalin iddialari 1981 ci ilde etnoqraf Tur Heyerdal Qobustan qorugunu ziyaret etmis burada qedim insanlar terefinden cekilmis qayiq resmlerini Norvecin Mis Dovru qayiq resmlerine benzetmisdir Bu sefer Heyerdalin Azerbaycan ve Norvec xalqlari arasinda mumkun qedim elaqelere maragini artirmis onun bir nece defe daha Azerbaycana sefer etmesine getirib cixarmisdir 1995 ci ilde Heyerdal terefinden skandinaviyalilarin qedim kecmisde Azerbaycandan miqrasiya etmesi ile bagli nezeriyye ireli surulmusdur Bu fikir akademik cevrelerde qebul edilmese bele Azerbaycan ve Norvec xalqlarinin eyni koke malik olmasi iki olkede de insanlarin texeyyulunde yer tutmus incesenet xadimlerine xususile musiqicilere ilham qaynagi olmusdur Tur Heyerdal oz nezeriyyesini Island tarixcisi Snorri Sturlusonun Inqlinq saqasi ile esaslandirmisdir Saqada hokmdar Odin oz xalqini Skandinaviyanin cenub serqinden cixarir Heyerdal fikirlesir ki Odinin geldiyi erazi Qara denizin serqinde muasir Azerbaycandadir ve eramizdan evvel 1 ci esrin ortalarinda Odin Qafqazi Simali Avropa ile elaqelendiren ticaret yollarindan istifade ederek xalqini Skandinaviyaya kocurmusdur Nezeriyye ucun elave subut olaraq Heyerdal terefinden Qafqaz ve Skandinaviyadaki ve umumen Avropada toponimlerde ve tayfa ve etnik qrup adlarinda olan oxsarliq gosterilir Daha sonra Heyerdal Odinin geldiyi yerin Qafqaz yox Qara denizin simali oldugunu iddia etmisdir 1997 ci ilde Norvec xoru SKRUK Azerbaycan mugennileri Brilliant Dadasova ve Ilqar Muradovla birlikde Azerbaycan mahnilarindan ibaret albom cixarmisdir Landet vi kommer fra Musikk fra Aserbajdsjan Menseyimizin torpagi Azerbaycandan mahnilar Bu albomda Azerbaycan xalq mahnilari tesnif ve laylalardan istifade edilmisdir Norvec dilindeki metnler Azerbaycan metnlerinin birbasa tercumesi deyil Azerbaycan tarixi ve medeniyyeti ile baglidir Albom movzu etibarile Tur Heyerdalin Azerbaycan ve Skandinaviya arasinda oldugunu iddia etdiyi elaqelerden tesirlenmisdir Norvec skripkacisi Hallvard T Byorqum olkesinin Setesdal bolgesinin folklorundaki qadin doyusculer qalxanqizlar ile Cenubi Ukrayna ve Rusiyanin colleri hemcinin Qafqazda yasadiqlari qeyd edilen Amazon qadin doyusculeri arasindaki parallellerden tesirlenmis Tur Heyerdala bu movzuda topladigi materiallari gondermisdir Byorqum musiqici Elsen Mansurovla Azerbaycanda ve Norvecde konsert vermis burada Azerbaycan tellosu ile Norvecin Nordafyells musiqisi arasinda oxsarliqdan tesirlenerek ikisini birlesdiren bir ifa etmisdiler 2011 ci ilde Azerbaycan Diller Universiteti ve Oslo Universiteti arasindaki Skandinaviya tedqiqatlari layihesinin bir hissesi olaraq Bakida elmi konfrans kecirilmisdir Burada Heyerdalin nezeriyyesi haqqinda ciddi elmi diskussiya aparmaga cehd edilmis xususile Azerbaycan Norvec elaqesine diqqet yetirilmisdir IstinadlarAsurbeyli 2006 seh 45 46 Asurbeyli 2006 seh 86 Asurbeyli 2006 seh 135 Asurbeyli 2006 seh 196 Asurbeyli 2009 seh 83 Asurbeyli 2006 seh 136 Asurbeyli 2009 seh 63 Brondsted 1965 pp 64 65 Asurbeyli 2006 seh 176 177 Asurbeyli 2006 seh 238 239 Asurbeyli 2006 seh 358 Asurbeyli 2006 seh 359 Asurbeyli 2006 seh 308 Asurbeyli 2006 seh 361 362 Asurbeyli 2006 seh 363 Asurbeyli 2006 seh 350 Asurbeyli 2009 seh 188 Asurbeyli 2009 seh 280 Asurbeyli 2009 seh 255 Abbasova 2023 seh 154 155 Abbasova 2023 seh 160 Beydili 2003 seh 441 Qafarli 1999 seh 27 30 Qafarli 2004 seh 69 Cufadar N 2019 Koroglu Destani nda atin mitolojik gostergeleri RumeliDE Dil ve Edebiyat Arastirmalari Dergisi O5 215 226 DOI 10 29000 rumelide 606128 page 224 AKMAN E 2003 Turk Kulturunde ve Azerbaycan Destanlarinda At Gazi Universitesi Kastamonu Egitim Dergisi 11 1 233 248 page 245 246 Efendi 2007 seh 167 Azerbaycan qeyri maddi medeni irs numunelerinin dovlet reyestri Sedefvurma pesesi az Azerbaycan Medeniyyet Nazirliyi 2022 03 25 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2022 03 08 Ibrahimov F Bakida metalisleme tarixi IX XVII esrler Baki Elm 1995 88 s Mustafayev A N Azerbaycanda senetkarliq tarixi etnoqrafik tedqiqat Baki Altay 1999 305 s Craftsmanship of mother of pearl inlay ingilis UNESCO Istifade tarixi 2025 02 18 Thomas Solomon The Land of Our Origin Music and History in the Norway Azerbaijan Connection Yearbook for Traditional Music vol 48 International Council for Traditional Music 2016 pp 115 35 https doi org 10 5921 yeartradmusi 48 2016 0115 Arxivlesdirilib 2023 06 30 at the Wayback Machine EdebiyyatBrondsted Johannes 1965 The Vikings transl by Kalle Skov Penguin Books Sara Asurbeyli Sirvansahlar dovleti Baki Avrasiya press 2006 416 seh Sara Asurbeyli Baki seherinin tarixi Baki Apostrof 2009 380 seh Kyzylgul Abbasova The Worldview Foundations of Azerbaijani Cosmogonic and Ethnogonic Myths ALFRED NOBEL UNIVERSITY JOURNAL OF PHILOLOGY 2023 2024 05 28 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2024 05 23 Beydili Celal Turk Mitolojisi Ansiklopedik Sozluk turk Yurt Yayinevi 2003 Ramazan QAFARLI MIF EFSANE NAGIL VE EPOS EPIK ENENEDE JARLARARASI ELAQE Baki 1999 Ramazan QAFARLI Azerbaycan turklerinin mifologiyasi mifik dunya modeli tesnifat Baki 2004 Efendi R Azerbaycan inceseneti B Serq Qerb 2007 160 s ISBN 978 9952 34 116 4