Sağlam həyat tərzi

Sağlam həyat tərzi — insanın davranış risk faktorlarına nəzarət etməklə sağlamlığı qorumağa və qeyri-infeksion xəstəliklər riskini azaltmağa kömək edən yaşam tərzi.

Sağlam həyat tərzi tütündən, alkoqoldan və narkotik vasitələrdən imtina, balanslaşdırılmış qidalanma, fiziki aktivlik (məşq, idman və s.), psixi sağlamlığın möhkəmləndirilməsi və sağlamlığın möhkəmləndirilməsi üzrə digər tədbirləri əhatə edir .

Həyat tərzi prinsipləri adətən gənc yaşlarda möhkəmlənir, ona görə də sağlam həyat tərzini inkişaf etdirmək üçün həmin yaşlarda sağlam həyat tərzinin formalaşması vacibdir — gənclikdə formalaşmış vərdişlər çox vaxt yetkinlik dövründə də davam edir.

Sağlam həyat tərzinin əsas aspektləri

Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı qeyri-infeksion xəstəliklər vaxtından əvvəl ölüm hallarının 70%-nə səbəb olur, buna görə də sağlam həyat tərzinin mühüm hissəsi olan sağlamlığın təşviqi vacibdir və ÜST tibbi yardım göstərməklə yanaşı, ilk növbədə sağlam həyat tərzinin təbliğinə və yoluxucu olmayan xəstəliklərin qarşısının alınmasına yönəlmiş ilkin səhiyyə xidmətlərinin tətbiqinə inanır.

Sağlam həyat tərzi üçün ən vacib məqamlar aşağıdakılardır:

• siqaretdən imtina;
• alkoqol və hər cür narkotiklərdən imtina;
• balanslaşdırılmış qidalanma;
• fiziki aktivlik, azhərəkətli (oturaq) həyat tərzindən imtina.

Qeyri-sağlam həyat tərzi və eyni zamanda qeyri-infeksion xəstəliklərin riskini artıran amillərə daxildir: düzgün qidalanmamaq, oturaq həyat tərzi (fiziki fəaliyyətin aşağı səviyyədə olma), siqaret çəkmə, alkoqoldan sui-istifadə, kofeinin həddindən artıq istehlakı (qəhvə, çay, enerji içkiləri), nizamsız yuxu rejimi, həmçinin stresslə mübarizəyə uyğunlaşa bilməmək.

Həyat tərzi və sağlamlıq

Tədqiqatlar göstərir ki, sağlam həyat tərzi orta ömür müddətinin əhəmiyyətli dərəcədə artmasına səbəb ola bilər. Almaniyada aparılan bir araşdırma göstərir ki, sağlam həyat tərzi 40 ildən sonra gözlənilən ömür uzunluğunun 13–17 il artması ilə əlaqələndirilir. ABŞ -da aparılan bir araşdırma 50 ildən sonra gözlənilən ömür uzunluğunun 12–14 il artdığını göstərir .

Tütündən imtina

Siqaret çəkmənin nəticəsi orta hesabla 10 il ömrünün azalmasıdır. Tütün istehlakı Rusiyada siqaret çəkən kişilər arasında ölüm riskinin siqaret çəkməyənlərlə müqayisədə 1,6 dəfə artması ilə əlaqələndirilir, siqaret isə kişilər arasında ölüm hallarının 23% -i ilə əlaqələndirilir .

Tütün çəkməklə bağlı itkilər arasında ölümlərin 48%-i ürək-damar və metabolik xəstəliklər, 33%-i xərçəng, 18%-i tənəffüs orqanları xəstəlikləri, 1%-i isə digər ölüm səbəblərindəndir .

Alkoqol istehlakından imtina

Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının məlumatına görə, alkoqolun zərərli istifadəsi xəstəlik və yaralanma ilə əlaqəli 200-dən çox sağlamlıq vəziyyətinə səbəb olan amildir .

Spirtli içkilərdən istifadə təkcə yüksək ölüm hallarının deyil, həm də xəstələnmələrin, cinayətlərin, xəsarətlərin, yol-nəqliyyat qəzalarının, məişət zorakılıqlarının səbəbidir.

Hal-hazırda alkoqolun aşağı dozasının kardioprotektiv təsirinin olub-olmaması ilə bağlı mübahisələr gedir. Aşağı dozalı alkoqolun "kardioprotektiv təsirini" tənqid edənlər bunun səhhəti pis olan içməyən alt qrupların, eləcə də alkoqol problemləri səbəbindən içməyi dayandıran insanların nəticəsi ola biləcəyini qeyd edirlər və bəzi tədqiqatlar bunu dəstəkləyir . Alkoqol qəbulu boğaz, ağız, döş, mədə, yoğun bağırsaq, düz bağırsaq, qaraciyər xərçənginin inkişaf riskini artırır, həmçinin travmatizm, qaraciyər sirrozu, pankreatit və nəhayət, alkoqol asılılığının inkişafına səbəb olur .

Bir sıra səhiyyə təşkilatları içməyənlərə alkoqollu içkilərə başlamamağı tövsiyə edir və "orta dərəcədə içənlər" arasında müşahidə olunan ölüm hallarının orta miqdarda alkoqolun faydalı təsirləri nəticəsində çəkinənlərlə müqayisədə daha aşağı olduğunu şərh etməməyi tövsiyə edir .

Bir insanın spirt istehlakı gündə 30 ml-dən çox artdıqca, insanın ilk növbədə xarici səbəblərdən və ürək-damar xəstəliklərindən ölüm riski əhəmiyyətli dərəcədə artır. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı alkoqoldan sui-istifadəni ən azı ayda bir dəfə kişilər üçün 60 ml-dən çox, qadınlar üçün isə 50 ml-dən çox təmiz etanol (etil spirti, susuz spirt) istehlakı kimi təyin edir . 50–60 ml etanol 125–150 ml araq, 417–500 ml şərab, 1,1–1,3 litr pivəyə uyğundur.

Alkoqolun öldürücü dozası 200–400 ml etanoldur (insanın müəyyən xüsusiyyətlərindən, məsələn, cinsdən, yaşdan və başqalarından asılı olaraq).

Böyük miqdarda spirtli içki qəbul etməyin zərərini düzgün qiymətləndirmək dərhal faciələrə səbəb olur. Məsələn, 2003-cü ildə Volqodonskdakı mağazalardan biri müsabiqə təşkil etdi, onun mahiyyəti qısa müddətdə mümkün qədər çox araq içmək idi. 1,5 litr araq içən iştirakçılardan biri həyatını itirmiş, 5 iştirakçı isə reanimasiyaya aparılmışdı .

Alkoqolun super güclü surroqatlar şəklində istehlakı xüsusilə təhlükəlidir — odekolon, təmizləyici məhsullar, psevdo-dərmanlar .

Sağlam qidalanma

Sağlam qidalanma bir sıra qeyri-infeksion xəstəliklərin inkişafının qarşısının alınmasında ən mühüm vasitədir və sağlam ömür uzunluğunun artmasına kömək edir.

Piylənmə

Piylənmə şəkərli diabet, ürək-damar xəstəlikləri, qaraciyər, öd kisəsi, qida borusu xəstəlikləri, hormonal pozğunluqlar, o cümlədən polikistik yumurtalıq sindromu və hipoqonadizm, dayaq-hərəkət aparatının pozğunluqları, o cümlədən osteoartrit və bəzi xərçəng (o cümlədən endometrium, döş, yumurtalıq, prostat, qaraciyər, öd kisəsi, böyrək və kolon xərçəngi və s.) xəstəliklərinin inkişafı üçün risk faktorudur.

Pəhriz

Sağlam qidalanma pəhrizi bütün səbəblərdən ölüm (22%), ürək-damar xəstəlikləri (22%), xərçəng (15%) və tip 2 diabet (22%) riskinin əhəmiyyətli dərəcədə azalması ilə əlaqələndirilir .

Sağlam qida məhsulları

Sağlam qidalanmanın əsası müxtəlif bitki mənşəli qidaların intenstiv istehlakıdır. Bitki qidalarında olan bir çox maddələr antioksidant və iltihab əleyhinə xüsusiyyətlərə malikdir, trombozun qarşısını alır, qan təzyiqini, fermentlərin fəaliyyətini tənzimləyir, qanda qlükoza səviyyəsini normallaşdırır, lipid profillərini normallaşdırır, gen ifadəsinə və siqnal yollarına təsir edir, miokardın vəziyyətini yaxşılaşdırır, həmçinin ürək-damar xəstəlikləri ilə əlaqəli bəzi biomarkerlərə təsir göstərir.

Koqort tədqiqatlarının meta-analizləri göstərmişdir ki, müəyyən qida qruplarının istehlakı bütün səbəblərdən, o cümlədən tərəvəzlər, meyvələr (əsasən də təzə) olan pəhriz lifi ilə zəngin qidalar da daxil olmaqla, ölüm riskinin azalması ilə əlaqələndirilir., konservləşdirilmiş deyil), qoz-fındıq, paxlalılar, tam taxıllar, həmçinin balıq, zeytun yağı, süd məhsullarının orta istehlakı .

Müəyyən qədər istehlak edildikdə sağlam olan qidalar

Klinik və epidemioloji tədqiqatlar göstərir ki, kakao ilə zəngin qidalar ürək-damar xəstəlikləri riskini azaldır, çünki kakaonun tərkibində polifenollar, xüsusilə flavonoidlər var . Tünd şokoladın istehlakı doymağı təşviq edə və kalori qəbulunu azalda bilər . Eyni zamanda, şokoladların həddindən artıq istehlakı ürək çatışmazlığı riskini artırmadan çəki artımı ilə əlaqələndirilir .

Orta istehlakı olan yumurtalar (optimal olaraq hər 2 gündə 1-dən çox olmamaqla) yüksək istehlak ilə bütün səbəblərdən ölüm riskinin azalması ilə əlaqələndirilir, riskin artması müşahidə olunur ; Yüksək yumurta istehlakı (gündə 1 yumurtadan çox) koronar arteriya xəstəliyi, ürək çatışmazlığı riskinin 25% artması və miokard infarktı ilə əlaqələndirilir.

Qeyri-sağlam qidalanma

Bütün səbəblərdən ölüm riskinin artması qırmızı ətin, xüsusilə emal olunmuş ətin (kolbasa, sosiska, bekon) və şirinləşdirilmiş içkilərin (məşhur qazlı içkilər) istehlakı ilə bağlıdır.

Beləliklə, qida qruplarının həddindən artıq istehlakı xroniki qeyri-infeksion xəstəliklərin yayılması və bütün səbəblərdən ölüm halları ilə əlaqələndirilir ki, bu da onları qeyri-sağlam və ya lazımsız qidalar adlandırmağa imkan verir.

Duzun və duzlu qidaların (fast food, turşular, yarımfabrikat qidalar, çipslər) çox istehlakı yüksək təzyiq və ürək-damar xəstəliklərinin səbəblərindən biridir. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı böyüklər üçün duz qəbulunu gündə <5 q duz (gündə <2 q natrium) ilə məhdudlaşdırmağı tövsiyə edir.

Daimi kartof istehlakı sağlamlığa zərərli olmasa da, kartof fri xəstəlik və vaxtından əvvəl ölüm riskini artırır . Alimlər göstərirlər ki, problem tez-tez təkrar istifadə olunan yağda qızardılarkən yaranır. Çünki bu, kanserogen akrilamid və trans-yağların əmələ gəlməsinə şərait yaradır.

Fiziki aktivlik

Bədən tərbiyəsi və idmanla məşğul olan insanlar ürək xəstəlikləri və xərçəng kimi bir sıra xəstəliklərdən az əziyyət çəkirlər. Bundan əlavə, onların sağlam bədən çəkisi və toxuma tərkibinə malik olma ehtimalı daha yüksəkdir .

Tədqiqatlar göstərir ki, fiziki fəaliyyət bütün təbii səbəblərdən ölüm riskini azaldır və heç bir fəaliyyətlə müqayisədə həftədə 2,5 saat (həftədə 5 gün ərzində gündə 30 dəqiqə orta səviyyəli fəaliyyətə bərabərdir) bu səbəblərdən ölüm riskinin azalması ilə əlaqələndirilir .

Xüsusilə tez-tez fasilələr olmadan oturma bütün səbəblərdən ölüm hallarının artması ilə əlaqələndirilir və fiziki fəaliyyət oturmanın zərərlərini kompensasiya etmir .

Həmçinin, bir sıra elmi araşdırmalar fiziki fəaliyyət səviyyəsini artırmaq üçün pedometrlərdən istifadənin effektivliyini sübut edir və həmçinin onların istifadəsinin insanların sağlamlığının yaxşılaşdırılmasına kömək etdiyini sübut edir. Onlar göstərirlər ki, pedometrdən istifadə etməyə başlayandan sonra respondentlərin fiziki aktivlik səviyyəsi artıb və bununla yanaşı fiziki göstəriciləri də yaxşılaşıb.

İstinadlar

1. Приказ Министерства здравоохранения РФ от 15 января 2020 года № 8 Об утверждении Стратегии формирования здорового образа жизни населения, профилактики и контроля неинфекционных заболеваний на период до 2025 года. /. 2021-09-17 tarixində .Sitat səhvi: Xətalı <ref> etiketi; ":0" adı bir neçə dəfə müxtəlif məzmunla verilib
2. Аброськина, О. В.; Силина, Е. В.; Орлова, А. С.; Орлова, И.; Мельник, М. В. "Приверженность к здоровому образу жизни среди интернов, ординаторов и аспирантов медицинских вузов". Медицинское образование и вузовская наука (журн) (10). 2017. /. ISSN 2227-1759. 2021-09-18 tarixində arxivləşdirilib (PDF).
3. Здоровый образ жизни, благополучие и Цели в области устойчивого развития. /. 2020-07-15 tarixində (#archive_missing_url).
4. Lifestyle risk factors and residual life expectancy at age 40: a German cohort study. Sitat səhvi: Xətalı <ref> etiketi; "автоссылка1" adı bir neçə dəfə müxtəlif məzmunla verilib
5. Correction to: Impact of Healthy Lifestyle Factors on Life Expectancies in the US Population. Sitat səhvi: Xətalı <ref> etiketi; "автоссылка2" adı bir neçə dəfə müxtəlif məzmunla verilib
6. Irina Denisova. Adult mortality in Russia // Economics of Transition . 18 (2). 2010-04. doi:10.1111/j.1468-0351.2009.00384.x. ISSN 1468-0351 0967-0750, 1468-0351 (#bad_issn).
7. Jamie Tam, Kenneth E. Warner, Rafael Meza. Smoking and the Reduced Life Expectancy of Individuals With Serious Mental Illness // American Journal of Preventive Medicine . 51 (6). 2016-12. doi:10.1016/j.amepre.2016.06.007. ISSN 0749-3797.
8. Prabhat Jha, Chinthanie Ramasundarahettige, Victoria Landsman, Brian Rostron, Michael Thun. 21st-Century Hazards of Smoking and Benefits of Cessation in the United States // New England Journal of Medicine . 368 (4). 2013-01-24. doi:10.1056/nejmsa1211128. ISSN 1533-4406 0028-4793, 1533-4406 (#bad_issn).
9. Denes Stefler, Aytalina Azarova, Darja Irdam, Gabor Scheiring, Michael Murphy. Smoking, alcohol and cancer mortality in Eastern European men: Findings from the PrivMort retrospective cohort study // International Journal of Cancer . 143 (5). 2018-04-16. doi:10.1002/ijc.31406. ISSN 0020-7136.
10. "The Health Consequences of Smoking -- 50 Years of progress: A Report of the Surgeon General". PsycEXTRA Dataset. 2014. İstifadə tarixi: 2019-08-04.
11. "Алкоголь" (rus). www.who.int. 2019-10-19 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-08-04.
12. http://dx.doi.org/10.1016/j.jacc.2007.04.089 (#bare_url_missing_title).
13. http://dx.doi.org/10.1007/s11113-013-9268-7 (#bare_url_missing_title).
14. http://dx.doi.org/10.1111/add.13477 (#bare_url_missing_title).
15. http://dx.doi.org/10.14300/mnnc.2017.12066 (#bare_url_missing_title).
16. "Alcohol and Heart Health" (ingilis). www.heart.org. 2019-08-08 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-08-04.
17. Mark Metherell. "Red repudiated to the last drop" (ingilis). The Sydney Morning Herald. 2011-09-18. 2019-08-04 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-08-04.
18. Vinayak Prasad, Ulrike Schwerdtfeger, Fatimah El-Awa, Douglas Bettcher, Vera da Costa e Silva. Closing the door on illicit tobacco trade, opens the way to better tobacco control // Eastern Mediterranean Health Journal . 21 (6). 2015-06-01. doi:10.26719/2015.21.6.379. ISSN 1020-3397.
19. Комсомольская правда | Сайт «Комсомольской правды». "Уж попил перед смертью..." (rus). KP.RU - сайт «Комсомольской правды». 2003-11-14. 2019-08-04 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-08-04.
20. Социальные и медицинские аспекты сохранения здоровья мужчин трудоспособного возраста.
21. Dagfinn Aune, Abhijit Sen, Manya Prasad, Teresa Norat, Imre Janszky. BMI and all cause mortality: systematic review and non-linear dose-response meta-analysis of 230 cohort studies with 3.74 million deaths among 30.3 million participants // BMJ. 2016-05-04. i2156. doi:10.1136/bmj.i2156. ISSN 1756-1833.
22. Hector F. Escobar-Morreale, Elisa Santacruz, Manuel Luque-Ramírez, José I. Botella Carretero. Prevalence of 'obesity-associated gonadal dysfunction' in severely obese men and women and its resolution after bariatric surgery: a systematic review and meta-analysis // Human Reproduction Update. 2017-05-09. 390—408. doi:10.1093/humupd/dmx012. ISSN 1460-2369 1355-4786, 1460-2369 (#bad_issn).
23. Michele Cecchini, Franco Sassi, Jeremy A Lauer, Yong Y Lee, Veronica Guajardo-Barron. Tackling of unhealthy diets, physical inactivity, and obesity: health effects and cost-effectiveness // . 2010-11. 1775—1784. doi:10.1016/s0140-6736(10)61514-0. ISSN 0140-6736.
24. Lukas Schwingshackl, Georg Hoffmann. Diet Quality as Assessed by the Healthy Eating Index, the Alternate Healthy Eating Index, the Dietary Approaches to Stop Hypertension Score, and Health Outcomes: A Systematic Review and Meta-Analysis of Cohort Studies // Journal of the Academy of Nutrition and Dietetics . 115 (5). 2015-05. 780–800.e5. doi:10.1016/j.jand.2014.12.009. ISSN 2212-2672.
25. Guo-Yi Tang, Xiao Meng, Ya Li, Cai-Ning Zhao, Qing Liu. Effects of Vegetables on Cardiovascular Diseases and Related Mechanisms // Nutrients. 2017-08-10. 857. doi:10.3390/nu9080857. ISSN 2072-6643.
26. Dagfinn Aune, Edward Giovannucci, Paolo Boffetta, Lars T Fadnes, NaNa Keum. Fruit and vegetable intake and the risk of cardiovascular disease, total cancer and all-cause mortality—a systematic review and dose-response meta-analysis of prospective studies // International Journal of Epidemiology . 46 (3). 2017-02-22. 1029—1056. doi:10.1093/ije/dyw319. ISSN 1464-3685 0300-5771, 1464-3685 (#bad_issn).
27. Lihua Liu, Shan Wang, Jianchao Liu. Fiber consumption and all-cause, cardiovascular, and cancer mortalities: A systematic review and meta-analysis of cohort studies // Molecular Nutrition & Food Research . 59 (1). 2014-12-11. 139—146. doi:10.1002/mnfr.201400449. ISSN 1613-4125.
28. Всемирная организация здравоохранения. Питание и здоровье в Европе: новая основа для действий. Ред. A. Robertson, C. Tirado, Т. Lobstein, M. Jermini.
29. Guo-Chong Chen, Ru Zhang, Miguel A. Martínez-González, Zeng-Li Zhang, Marialaura Bonaccio. Nut consumption in relation to all-cause and cause-specific mortality: a meta-analysis 18 prospective studies // Food & Function . 8 (11). 2017. 3893—3905. doi:10.1039/c7fo00915a. ISSN 2042-650X 2042-6496, 2042-650X (#bad_issn).
30. Guo-Chong Chen, Xing Tong, Jia-Ying Xu, Shu-Fen Han, Zhong-Xiao Wan. Whole-grain intake and total, cardiovascular, and cancer mortality: a systematic review and meta-analysis of prospective studies // The American Journal of Clinical Nutrition . 104 (1). 2016-05-25. 164—172. doi:10.3945/ajcn.115.122432. ISSN 1938-3207 0002-9165, 1938-3207 (#bad_issn).
31. Dagfinn Aune, NaNa Keum, Edward Giovannucci, Lars T Fadnes, Paolo Boffetta. Whole grain consumption and risk of cardiovascular disease, cancer, and all cause and cause specific mortality: systematic review and dose-response meta-analysis of prospective studies // BMJ. 2016-06-14. i2716. doi:10.1136/bmj.i2716. ISSN 1756-1833.
32. Lukas Schwingshackl, Carolina Schwedhelm, Georg Hoffmann, Anna-Maria Lampousi, Sven Knüppel. Food groups and risk of all-cause mortality: a systematic review and meta-analysis of prospective studies // The American Journal of Clinical Nutrition. 2017-04-26. ajcn153148. doi:10.3945/ajcn.117.153148. ISSN 1938-3207 0002-9165, 1938-3207 (#bad_issn).
33. Lukas Schwingshackl, Georg Hoffmann. Monounsaturated fatty acids, olive oil and health status: a systematic review and meta-analysis of cohort studies // Lipids in Health and Disease . 13 (1). 2014-10-01. doi:10.1186/1476-511x-13-154. ISSN 1476-511X.
34. Fatemeh Gholami, Malihe Khoramdad, Nader Esmailnasab, Ghobad Moradi, Bijan Nouri. The effect of dairy consumption on the prevention of cardiovascular diseases: A meta-analysis of prospective studies // Journal of Cardiovascular and Thoracic Research . 9 (1). 2017-03-18. 1—11. doi:10.15171/jcvtr.2017.01. ISSN 2008-6830 2008-5117, 2008-6830 (#bad_issn).
35. Claudio Ferri, Giovambattista Desideri, Livia Ferri, Ilenia Proietti, Stefania Di Agostino. Cocoa, Blood Pressure, and Cardiovascular Health // Journal of Agricultural and Food Chemistry . 63 (45). 2015-07-13. 9901—9909. doi:10.1021/acs.jafc.5b01064. ISSN 1520-5118 0021-8561, 1520-5118 (#bad_issn).
36. O A Tokede, J M Gaziano, L Djoussé. Effects of cocoa products/dark chocolate on serum lipids: a meta-analysis // European Journal of Clinical Nutrition . 65 (8). 2011-05-11. 879—886. doi:10.1038/ejcn.2011.64. ISSN 1476-5640 0954-3007, 1476-5640 (#bad_issn).
37. Reply: "Comment on: Chocolate Consumption and Risk of Coronary Heart Disease, Stroke, and Diabetes: A Meta-Analysis of Prospective Studies, Nutrients 2017, 9, 688" // Nutrients . 9 (8). 2017-08-10. 855. doi:10.3390/nu9080855. ISSN 2072-6643.
38. L B Sørensen, A Astrup. Eating dark and milk chocolate: a randomized crossover study of effects on appetite and energy intake // Nutrition & Diabetes . 1 (12). 2011-12. e21–e21. doi:10.1038/nutd.2011.17. ISSN 2044-4052.
39. James A. Greenberg, JoAnn E. Manson, Brian Buijsse, Lu Wang, Matthew A. Allison. Chocolate-candy consumption and 3-year weight gain among postmenopausal U.S. women // Obesity . 23 (3). 2015-02-03. 677—683. doi:10.1002/oby.20983. ISSN 1930-7381.
40. Chocolate Consumption and Risk of Heart Failure: A Meta-Analysis of Prospective Studies // Nutrients . 9 (4). 2017-04-20. 402. doi:10.3390/nu9040402. ISSN 2072-6643.
41. Egg consumption and risk of coronary heart disease and stroke: dose-response meta-analysis of prospective cohort studies // BMJ. 2013-01-09. f149–f149. doi:10.1136/bmj.f149. ISSN 1756-1833.
42. S. C. Larsson, N. Orsini. Red Meat and Processed Meat Consumption and All-Cause Mortality: A Meta-Analysis // American Journal of Epidemiology . 179 (3). 2013-10-22. 282—289. doi:10.1093/aje/kwt261. ISSN 1476-6256 0002-9262, 1476-6256 (#bad_issn).
43. Natasha Tasevska, Yikyung Park, Li Jiao, Albert Hollenbeck, Amy F Subar. Sugars and risk of mortality in the NIH-AARP Diet and Health Study // The American Journal of Clinical Nutrition . 99 (5). 2014-02-19. 1077—1088. doi:10.3945/ajcn.113.069369. ISSN 1938-3207 0002-9165, 1938-3207 (#bad_issn).
44. http://dx.doi.org/10.1136/bmjopen-2015-009331 (#bare_url_missing_title).
45. Nicola Veronese, Brendon Stubbs, Marianna Noale, Marco Solmi, Alberto Vaona. Fried potato consumption is associated with elevated mortality: an 8-y longitudinal cohort study // The American Journal of Clinical Nutrition . 106 (1). 2017-06-07. 162—167. doi:10.3945/ajcn.117.154872. ISSN 1938-3207 0002-9165, 1938-3207 (#bad_issn).
46. "ВОЗ | Физическая активность и взрослые люди". WHO. 2019-04-22 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-08-04.
47. J. Woodcock, O. H. Franco, N. Orsini, I. Roberts. Non-vigorous physical activity and all-cause mortality: systematic review and meta-analysis of cohort studies // International Journal of Epidemiology . 40 (1). 2010-07-14. 121—138. doi:10.1093/ije/dyq104. ISSN 1464-3685 0300-5771, 1464-3685 (#bad_issn).
48. Po-Wen Ku, Andrew Steptoe, Yung Liao, Ming-Chun Hsueh, Li-Jung Chen. A cut-off of daily sedentary time and all-cause mortality in adults: a meta-regression analysis involving more than 1 million participants // BMC Medicine. 2018-05-25. doi:10.1186/s12916-018-1062-2. ISSN 1741-7015.
49. Dena M. Bravata, Crystal Smith-Spangler, Vandana Sundaram, Allison L. Gienger, Nancy Lin. Using Pedometers to Increase Physical Activity and Improve Health // . 298 (19). 2007-11-21. 2296. doi:10.1001/jama.298.19.2296. ISSN 0098-7484.