Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Cəmiyyət — mövcudluğun ümumi şərtləri, maraqlar, normalar, dəyərlər, dünya haqqında təsəvvürlər və identiklik əsasında birləşmiş fərdlərin birgə həyat fəaliyyətinin müxtəlif formaları. Başqa sözlə cəmiyyət insanların birliyi olub, özündə cəmiyyətin siyasi, iqtisadi həyatı, sosial və mədəni həyatını birləşdirən qeyri-dövlət strukturudur. O, müxtəlif maraqlara sahib olan insanların müəyyən yaşayış məskənlərində sivil əlaqə və ünsiyyət formasıdır. Cəmiyyət sözün geniş mənasında maddi həyatın, canlı təbiətin bir ,hissəsi olan, tarixən inkişaf edən, insanların fəaliyyəti formasıdır. Sözün dar mənasında isə bəşər tarixinin müəyyən bir mərhələsi (kapitalizm, feodalizm) və ya konkret sosial bir orqanizmdir (Fransa cəmiyyəti, Avropa cəmiyyəti və s ölkələr.). Cəmiyyət müəyyən qayda üzrə qurulmuş struktura malik olan bütöv bir sistem sayılmışdır.
Təsnifat
Sosioloqlar cəmiyyətləri üç geniş kateqoriyaya ayırırlar: , sənaye və postsənaye.
Sənayedən əvvəlki
Sənayedən əvvəlki cəmiyyətlərdə insan və heyvan əməyinin istifadəsi ilə həyata keçirilən qida istehsalı əsas iqtisadi fəaliyyətdir. Bu cəmiyyətləri texnologiya səviyyəsinə və qida istehsal etmə üsullarına görə bu qruplara bölmək olar: ovçuluq və yığıcılıq, maldarlıq, bağçılıq və kənd təsərrüfatı.
Ovçuluq-yığıcılıq
Belə cəmiyyətlərdə qida əldə etməyin əsas forması gündəlik yabanı bitkilərin toplanması və vəhşi heyvanların ovlanmasıdır. Ovçu toplayanlar yemək axtarmaq üçün daim hərəkətdədirlər. Nəticə olaraq onlar daimi kəndlər tikmir və ya çoxlu sayda artefaktlar yaratmır və adətən yalnız tayfalar kimi kiçik qruplar yaradırlar. Bununla belə, zəngin resursları olan ərazilərdəki bəzi ovçu-yığıcı cəmiyyətlər (məsələn, Şimali Amerikadakı Tlinqit əhalisi kimi) daha böyük qruplar halında yaşamış və daha mürəkkəb iyerarxik sosial strukturlar meydana gətirmişdirlər. Hərəkət ehtiyacı da bu cəmiyyətlərin ölçüsünü məhdudlaşdırır. Qruplar qohumluq əlaqəsi olan 15-50 nəfərdən ibarətdir. Qəbilə daxilində statuslar nisbətən bərabərdir və qərarlar ümumi razılıq əsasında qəbul edilir. Qəbiləni bağlayan bağlar dəstələrdən daha mürəkkəbdir. Rəhbərlik şəxsi - xarizmatikdir və yalnız qəbilə cəmiyyətində xüsusi məqsədlər üçün istifadə olunur. Həqiqi gücə malik siyasi vəzifələr yoxdur və lider sadəcə təsir sahibidir. Ailə əsas sosial vahidi təşkil edir, üzvlərin əksəriyyəti anadangəlmə və ya nikahla bağlıdır. Antropoloq Marşall Sahlins ovçu-yığıcıları uzun asudə vaxtlarına görə "əsl varlı cəmiyyət" kimi təsvir etmişdir. Belə ki, yem toplama və bağçılıq cəmiyyətlərində böyüklər gündə orta hesabla təxminən 6,5 saat işlədiyi halda, kənd təsərrüfatı və sənaye cəmiyyətləri gündə orta hesabla 8,8 saat işləyir.
Sənaye
15-16-cı əsrlər arasında yeni iqtisadi sistem yarandı. Kapitalizm istehsal vasitələrinin xüsusi mülkiyyətdə olduğu azad bazarda açıq rəqabətlə xarakterizə olunur. Avropanın Amerika qitəsini kəşf etməsi kapitalizmin inkişafı üçün təkan rolunu oynadı. Xarici metalların, ipəyin və ədviyyatların gətirilməsi Avropa cəmiyyətlərində böyük ticarət fəallığına təkan verdi.
Sənaye cəmiyyətləri məhsul istehsalı üçün daha çox yanacaqla işləyən maşınlara güvənir. Bu amil səmərəliliyin daha da artmasına səbəb olmuşdur.
Post-sənaye
Post-sənaye cəmiyyətləri əmtəə istehsalından daha çox informasiya, xidmətlər və yüksək texnologiyaların üstünlük təşkil etdiyi cəmiyyətlərdir. Qabaqcıl sənaye cəmiyyətləri bu gün istehsal və hasilata nisbətən xidmət sektorlarında artıma doğru keçid görürlər. Amerika Birləşmiş Ştatları işçi qüvvəsinin yarıdan çoxunun xidmət sənayesində işlədiyi ilk ölkədir. Xidmət sahələrinə hökumət, tədqiqat, təhsil, səhiyyə, satış, hüquq və bank daxildir.
Cəmiyyət haqqında alimlərin fikri
Cəmiyyətə sistemli yanaşma təsəvvürləri qədim olsa da, bu baradə bitkin təlimlər ilk dəfə XIX əsrin fəlsəfi fikrində yaranmışdır. Onun əsasları O. Kont, H. Spenser, K. Marks, E. Dürkheym,M. Veber, P. Sorokin, L. Bertalanfi, T. Parsons və başqa mütəfəkkirlər tərəfindən irəli sürülmüşdür. Bu təsəvvürlərə görə sistem kimi götürülən cəmiyyətin elementlərini bu və ya digər sosial subyektlər, münasibətlər və institutlar təşkil edir. Cəmiyyət sistemini təşkil edən elementlər və yarımsistemlər keyfiyyətcə rəngarəngdir və çoxpilləli xarakter daşıyır. İctimai sistemdə münasibətlər çox mühüm yer tutur. Münasibət dedikdə cəmiyyəti təşkil edən subyektlər arasında müəyyən əlaqə və asılılıq başa düşülür. Məhz bu münasibətlər sayəsində insanlar cəmiyyətdə birləşirlər, ayrı-ayrı fərdlər vahid, tam formasında çıxış edirlər. İnsanlar arasında sabit və təkrarlanan münasibətlər, asılılıq tədricən onların sosial qruplar, təşkilatlar və insitutlar formasında birləşməsini yaradır.
İctimai həyatın bütövlüyü problemi hələ qədim filosofların nəzər-diqqətində olmuşdur. Sosial fəlsəfə tarixində cəmiyyətin sistemli quraşdırmaları haqqındakı ilk ideyaları Platon və Aristotelin təlimlərində tapmaq olar.
Sonrakı dövrlərdə cəmiyyətin sistemli təşkili haqqında T. Hobbsun, J. J. Russonun və Q. V. F. Hegelin ideyaları diqqəti cəlb edir.
Hegelin vətəndaş cəmiyyətində real ictimai münasibətlər, sosial ziddiyyətlər göstərilir. Xüsusi mülkiyyətin azad inkişafı vətəndaş cəmiyyətinin vacib şərtidir. Hər bir fərdin cəmiyyətdə vəzifələri olduğu kimi, cəmiyyətin də fərdə qarşı vəzifələri var. Cəmiyyətdəki ziddiyyətlərin əsasının fərdi, xüsusi və ictimai mənafelər və dövlət qaydaları arasındakı müxtəliflik təşkil edir. Dövlət daha yüksək inkişaf pilləsində duraraq, əxlaqi bütövlülük, azadlığın gerçəkləşməsi (bu da ideala, ağlın mütləq məqsədinə nail olmaq deməkdir) üçün çalışır. Hegel qeyd edirdi ki, fəlsəfə təbiətin qanunlarını olduğu kimi öyrəndiyi halda, hüquq və dövlət problemləri haqqında göstərişi fəlsəfənin özündən gözləyirlər. Əsl vəzifə burada həqiqətin mümkünlüyünü başa düşməkdir. Təfəkkür və varlıq qanunları eyni olduğu üçün, bu, elə ağlın, fəlsəfənin dərk edilməsi qabiliyyətindən irəli gəlir. Hər bir fərd öz zəmanəsinin övladı olduğu kimi, fəlsəfə də dövrün təfəkkürdə ifadə olunmuş ruhudur. Hobbs və Russonun dəyişilməz, sabit, təbii hüququ, Hegeldə dialektikanın inkişaf qanunlarına əsasən müsbət (vətəndaş) hüququnda tədricən gerçəkləşən azadlıq ideyası ilə əvəz olunur.
K. Marks və F. Engels cəmiyyətin insanların qarşılıqlı fəaliyyətinin məhsulu olduğunu qeyd edirlər. Engels "Təbiətin dialektikası" əsərində yazırdı: "İnsanlar öz əməllərini təlabatla yox, təfəkkür ilə izah etməyə vərdişlidirlər, əslində isə tarixi prosesin əsas məzmununu həqiqi həyatın istehsalı və təkrar istehsalı təşkil edir. Cəmiyyətin iqtisadi bazisi aparıcı rol oynayır, lakin bununla yanaşı tarixi inkişafa, onun formalarına üstqurumunun müxtəlif tərəfləri: dövlət quruluşu, hüquqi formalar və onların insan şüurunda inikası, siyasi, hüquqi, fəlsəfi nəzəriyyələr, dini baxışlar təsir göstərir". İqtisadi hərəkat zərurətdir və öz yolunda bir çox təsadüflərlə üz-üzə gəlir. Cəmiyyətdə insanlar şüurlu şəkildə, məqsədyönlü fəaliyyət göstərirlər, bunula belə tarixin inkişafı daxili, ümumi qanunlara tabedir. Tarixdə təsadüfün rolu çox böyükdür, amma burada aparıcı rolu iqtisadi münasibətlər oynayır. İqtisadi münasibətlər dedikdə Marks və Engels əmək bölgüsü əsasında insanların yaşamaq üçün təşkil etdiyi istehsal üsulunu, mübadilə, bölgü və istehlakı nəzərdə tuturdular. Buraya əmək vasitələri, o cümlədən texniki və coğrafi şərait də daxildir. İnsan fəaliyyəti predmetli xarakter daşıyır, həqiqi fəaliyyət hissi subyektivdir. Onlar "vətəndaş cəmiyyəti" anlayışını "insan cəmiyyəti" anlayışı ilə əvəz etdilər. Onların fikrincə, istehsel üsulu növləri tarixdə bir-birini əvəz edir, bunun aparıcı tərəfi mülkiyyət formasıdır. İstehsal üsulunun iki tərəfini məhsuldar qüvvələr və istehsal münasibətləri təşkil edir. İctimai-iqtisadi formasiyanın əsasında istehsal üsulu forması durur, ona uyğun iqtisadi, siyasi, ideoloji və digər münasibətlər formalaşır və inkişaf edir. Tarixdə bir neçə formasiya mövcud olub: quldarlıq, feodalizm, kapitalizm. Formasiyaların bir-birini əvəz etməsinin əsas səbəbi istehsal üsulunda baş verən dəyişikliklərdir.
Sosial sistem
Sosial sistem aşağıdakı xassələrinə görə təbiət sistemlərindən fərqlənir: Hər şeydən əvvəl göstərilməlidir ki, cəmiyyəti təşkil edən elementlər, yarımsistemlər və səviyyələr son dərəcə rəngarəngdir, onların funksiyaları, əlaqələri və qarşılıqlı münasibətləri çox mürəkkəbdir. Digər tərəfdən sosial sistemi təşkil edən elementlər öz keyfiyyətinə görə müxtəlifdir, burada təkcə maddi deyil, həm də ideal, mənəvi hadisələr vardır. Buna görə də onu tədqiq edərkən müxtəlif elmlərin (humanitar və təbiət elmlərinin) metodlarından kompleks şəkildə istifadə olunmalıdır. Sonra sosial sistemin əsas elementi olan insanın unikal xarakteri onu təbiətdən fərqləndirilir. Belə ki, insan öz fəaliyyətinin, davranışının forma və üsullarını sərbəst surətdə və geniş diapazonda seçə bilir. Bunun nəticəsində cəmiyyətin inkişafında qeyri-müəyyənlik dərəcəsi yüksək olur. Burada hadisələrin gələcək nəticələrini irəlicədən müəyyən etmək çox vaxt mümkün olmur.
Sosial sistem qapalı ola bilməz. Sosial sistemin açıq olması o deməkdir ki, cəmiyyət daim ətraf mühit ilə maddələr, enerji və informasiya mübadiləsində olur. Buna görə də ictimai sistem qeyri-müvazinət vəziyyətində olan sistemlərdədir. Onun qeyri-müvazinət xarakteri həm də bunda ifadə olunur ki, sosial sistemə daxil olan yarımsistemlər və tərəflər öz səviyyəsinə görə eyni deyildir, onlar arasında müəyyən fərqlər və dialektik ziddiyyətlər mövcuddur. Sosial sistemin açıq xarakteri və qeyri-müvazinətli olması onun ədəbi həyatını təmin edir.
Cəmiyyətin xüsusiyyətləri
Cəmiyyət bir sıra xassələrə malikdir: özfəaliyyət (fəaliyyətin kənardan gətirilməməsi), öz-özünü təşkiletmə; özinkişaf (inkişaf mənbəyinin daxildə olması) və öz-özünə kifayət olması.
Birinci üç əlamət həm bütövlükdə cəmiyyətə, həm də ayrılıqda onun hər sferasına və qruplarına aiddir. Dördüncü xassə isə yalnız bütöv bir tam kimi götürülən cəmiyyəti səciyyələndirir. Özünün özü üçün kifayət etməsi xassəsi o deməkdir ki, sistem öz fəaliyyəti ilə onun mövcudluğu üçün lazım olan şəraiti yarda və təlabatlarını ödəyə bilir. Bu keyfiyyət sosial sistemi onun ayrı-ayrı yarımsistemlərindən və tərəflərindən fərqləndirir. Başqa sözlə cəmiyyətin heç sahəsi, heç bir fəaliyyət növü ümumidən təcrid olunmuş halda normal yaşaya bilməz. Yalnız bütöv bir tam kimi götürülən cəmiyyət bütün fəaliyyət növlərinin, sosial subyektlərin və sosial insitutların vəhdətini təmin etməklə öz-özünü təminetmə xassəsinə malikdir. Beləliklə, sosial sistem müxtəlif səpkilərə malikdir. Onu təhlil edərkən fəaliyyət növləri, "sosial münasibətlər, sosial birlik formaları" ictimai insitutlar mütləq nəzərə alınmalıdır.
Cəmiyyətin son dərəcə mürəkkəb olması onu izah edən baxışların da müxtəlifliyini şərtləndirir. Sosial fəlsəfədə cəmiyyətin üç əsas nəzəri modeli geniş yayılmışdır:
Birinci mövqe, naturalizm (təbiət təbii olan deməkdir) tarixən daha qədimdir. Onun mahiyyətini cəmiyyətin təbii-bioloji amillər (təbii sərvətlər, mühit iqlim və sair) ilə izah olunması təşkil edir.
Cəmiyyətə idealist yanaşma sosial həyatda əbədi ideyanın, dünya zəkasının, idealın, mənəvi amillərin müəyyənedici rol oynadığını sübut etməyə çalışır.
Nəhayət, materializm cəmiyyətin izahındə maddi amillərdən: sosial varlıqdan, maddi nemətlər istehsalından çıxış edir.
Qeyd edək ki, bu üç baxış bir-birindən tam təcrid olunmuş halda mövcud deyildir. Onlar bir-birilə xeyli yaxındır və bəzən də çulğalaşmış şəkildə çıxış edir. Məsələn, naturalizmdə bəzən həm materializm ünsürləri (cəmiyyətin təbii izahı, mexanisizm, sosial darvinizm və sair), həm də idealizm (panteizm və hilozoizmin nümunəsində) əlaqəli şəkildə çıxış edir.
İstinadlar
- Cəmiyyət // Azərbaycan Milli Ensiklopediyası (25 cilddə). 5-ci cild: Brüssel – Çimli-podzol torpaqlar (25 000 nüs.). Bakı: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi. 2014. 592 səh. ISBN .
- Nəsibov, Elşən. Dövlət və siyasət fəlsəfəsi. Siyasət. III cild. Bakı. 2015. səh. 96. ISBN .
- "Cəmiyyət bütöv özünütənzimləyən sistemdir". 2021-03-02 tarixində . İstifadə tarixi: 2014-08-18. (#redundant_parameters); (#redundant_parameters); (#redundant_parameters)
- OpenStax, 2021
- Lenski, 1974. səh. 96
- Lenski, 1974
- (#empty_citation) See also: (#empty_citation) and (#empty_citation)
- (Tezis).
Ədəbiyyat
- . Introduction to Sociology, 3rd edition (PDF). Rice University. 2021. səh. 99. 2022-10-09 tarixində arxivləşdirilib (PDF).
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Cemiyyet movcudlugun umumi sertleri maraqlar normalar deyerler dunya haqqinda tesevvurler ve identiklik esasinda birlesmis ferdlerin birge heyat fealiyyetinin muxtelif formalari Basqa sozle cemiyyet insanlarin birliyi olub ozunde cemiyyetin siyasi iqtisadi heyati sosial ve medeni heyatini birlesdiren qeyri dovlet strukturudur O muxtelif maraqlara sahib olan insanlarin mueyyen yasayis meskenlerinde sivil elaqe ve unsiyyet formasidir Cemiyyet sozun genis menasinda maddi heyatin canli tebietin bir hissesi olan tarixen inkisaf eden insanlarin fealiyyeti formasidir Sozun dar menasinda ise beser tarixinin mueyyen bir merhelesi kapitalizm feodalizm ve ya konkret sosial bir orqanizmdir Fransa cemiyyeti Avropa cemiyyeti ve s olkeler Cemiyyet mueyyen qayda uzre qurulmus struktura malik olan butov bir sistem sayilmisdir TesnifatSosioloqlar cemiyyetleri uc genis kateqoriyaya ayirirlar senaye ve postsenaye Senayeden evvelki Senayeden evvelki cemiyyetlerde insan ve heyvan emeyinin istifadesi ile heyata kecirilen qida istehsali esas iqtisadi fealiyyetdir Bu cemiyyetleri texnologiya seviyyesine ve qida istehsal etme usullarina gore bu qruplara bolmek olar ovculuq ve yigiciliq maldarliq bagciliq ve kend teserrufati Ovculuq yigiciliq Bele cemiyyetlerde qida elde etmeyin esas formasi gundelik yabani bitkilerin toplanmasi ve vehsi heyvanlarin ovlanmasidir Ovcu toplayanlar yemek axtarmaq ucun daim hereketdedirler Netice olaraq onlar daimi kendler tikmir ve ya coxlu sayda artefaktlar yaratmir ve adeten yalniz tayfalar kimi kicik qruplar yaradirlar Bununla bele zengin resurslari olan erazilerdeki bezi ovcu yigici cemiyyetler meselen Simali Amerikadaki Tlinqit ehalisi kimi daha boyuk qruplar halinda yasamis ve daha murekkeb iyerarxik sosial strukturlar meydana getirmisdirler Hereket ehtiyaci da bu cemiyyetlerin olcusunu mehdudlasdirir Qruplar qohumluq elaqesi olan 15 50 neferden ibaretdir Qebile daxilinde statuslar nisbeten beraberdir ve qerarlar umumi raziliq esasinda qebul edilir Qebileni baglayan baglar destelerden daha murekkebdir Rehberlik sexsi xarizmatikdir ve yalniz qebile cemiyyetinde xususi meqsedler ucun istifade olunur Heqiqi guce malik siyasi vezifeler yoxdur ve lider sadece tesir sahibidir Aile esas sosial vahidi teskil edir uzvlerin ekseriyyeti anadangelme ve ya nikahla baglidir Antropoloq Marsall Sahlins ovcu yigicilari uzun asude vaxtlarina gore esl varli cemiyyet kimi tesvir etmisdir Bele ki yem toplama ve bagciliq cemiyyetlerinde boyukler gunde orta hesabla texminen 6 5 saat islediyi halda kend teserrufati ve senaye cemiyyetleri gunde orta hesabla 8 8 saat isleyir Senaye Esas meqale Senaye cemiyyeti 15 16 ci esrler arasinda yeni iqtisadi sistem yarandi Kapitalizm istehsal vasitelerinin xususi mulkiyyetde oldugu azad bazarda aciq reqabetle xarakterize olunur Avropanin Amerika qitesini kesf etmesi kapitalizmin inkisafi ucun tekan rolunu oynadi Xarici metallarin ipeyin ve edviyyatlarin getirilmesi Avropa cemiyyetlerinde boyuk ticaret fealligina tekan verdi Senaye cemiyyetleri mehsul istehsali ucun daha cox yanacaqla isleyen masinlara guvenir Bu amil semereliliyin daha da artmasina sebeb olmusdur Post senaye Esas meqale Postsenaye cemiyyeti Post senaye cemiyyetleri emtee istehsalindan daha cox informasiya xidmetler ve yuksek texnologiyalarin ustunluk teskil etdiyi cemiyyetlerdir Qabaqcil senaye cemiyyetleri bu gun istehsal ve hasilata nisbeten xidmet sektorlarinda artima dogru kecid gorurler Amerika Birlesmis Statlari isci quvvesinin yaridan coxunun xidmet senayesinde islediyi ilk olkedir Xidmet sahelerine hokumet tedqiqat tehsil sehiyye satis huquq ve bank daxildir Cemiyyet haqqinda alimlerin fikri12 ci esr Cenubi Tan sulalesi eseri Cemiyyete sistemli yanasma tesevvurleri qedim olsa da bu barade bitkin telimler ilk defe XIX esrin felsefi fikrinde yaranmisdir Onun esaslari O Kont H Spenser K Marks E Durkheym M Veber P Sorokin L Bertalanfi T Parsons ve basqa mutefekkirler terefinden ireli surulmusdur Bu tesevvurlere gore sistem kimi goturulen cemiyyetin elementlerini bu ve ya diger sosial subyektler munasibetler ve institutlar teskil edir Cemiyyet sistemini teskil eden elementler ve yarimsistemler keyfiyyetce rengarengdir ve coxpilleli xarakter dasiyir Ictimai sistemde munasibetler cox muhum yer tutur Munasibet dedikde cemiyyeti teskil eden subyektler arasinda mueyyen elaqe ve asililiq basa dusulur Mehz bu munasibetler sayesinde insanlar cemiyyetde birlesirler ayri ayri ferdler vahid tam formasinda cixis edirler Insanlar arasinda sabit ve tekrarlanan munasibetler asililiq tedricen onlarin sosial qruplar teskilatlar ve insitutlar formasinda birlesmesini yaradir Ictimai heyatin butovluyu problemi hele qedim filosoflarin nezer diqqetinde olmusdur Sosial felsefe tarixinde cemiyyetin sistemli qurasdirmalari haqqindaki ilk ideyalari Platon ve Aristotelin telimlerinde tapmaq olar Sonraki dovrlerde cemiyyetin sistemli teskili haqqinda T Hobbsun J J Russonun ve Q V F Hegelin ideyalari diqqeti celb edir Hegelin vetendas cemiyyetinde real ictimai munasibetler sosial ziddiyyetler gosterilir Xususi mulkiyyetin azad inkisafi vetendas cemiyyetinin vacib sertidir Her bir ferdin cemiyyetde vezifeleri oldugu kimi cemiyyetin de ferde qarsi vezifeleri var Cemiyyetdeki ziddiyyetlerin esasinin ferdi xususi ve ictimai menafeler ve dovlet qaydalari arasindaki muxteliflik teskil edir Dovlet daha yuksek inkisaf pillesinde duraraq exlaqi butovluluk azadligin gerceklesmesi bu da ideala aglin mutleq meqsedine nail olmaq demekdir ucun calisir Hegel qeyd edirdi ki felsefe tebietin qanunlarini oldugu kimi oyrendiyi halda huquq ve dovlet problemleri haqqinda gosterisi felsefenin ozunden gozleyirler Esl vezife burada heqiqetin mumkunluyunu basa dusmekdir Tefekkur ve varliq qanunlari eyni oldugu ucun bu ele aglin felsefenin derk edilmesi qabiliyyetinden ireli gelir Her bir ferd oz zemanesinin ovladi oldugu kimi felsefe de dovrun tefekkurde ifade olunmus ruhudur Hobbs ve Russonun deyisilmez sabit tebii huququ Hegelde dialektikanin inkisaf qanunlarina esasen musbet vetendas huququnda tedricen gerceklesen azadliq ideyasi ile evez olunur K Marks ve F Engels cemiyyetin insanlarin qarsiliqli fealiyyetinin mehsulu oldugunu qeyd edirler Engels Tebietin dialektikasi eserinde yazirdi Insanlar oz emellerini telabatla yox tefekkur ile izah etmeye verdislidirler eslinde ise tarixi prosesin esas mezmununu heqiqi heyatin istehsali ve tekrar istehsali teskil edir Cemiyyetin iqtisadi bazisi aparici rol oynayir lakin bununla yanasi tarixi inkisafa onun formalarina ustqurumunun muxtelif terefleri dovlet qurulusu huquqi formalar ve onlarin insan suurunda inikasi siyasi huquqi felsefi nezeriyyeler dini baxislar tesir gosterir Iqtisadi herekat zeruretdir ve oz yolunda bir cox tesaduflerle uz uze gelir Cemiyyetde insanlar suurlu sekilde meqsedyonlu fealiyyet gosterirler bunula bele tarixin inkisafi daxili umumi qanunlara tabedir Tarixde tesadufun rolu cox boyukdur amma burada aparici rolu iqtisadi munasibetler oynayir Iqtisadi munasibetler dedikde Marks ve Engels emek bolgusu esasinda insanlarin yasamaq ucun teskil etdiyi istehsal usulunu mubadile bolgu ve istehlaki nezerde tuturdular Buraya emek vasiteleri o cumleden texniki ve cografi serait de daxildir Insan fealiyyeti predmetli xarakter dasiyir heqiqi fealiyyet hissi subyektivdir Onlar vetendas cemiyyeti anlayisini insan cemiyyeti anlayisi ile evez etdiler Onlarin fikrince istehsel usulu novleri tarixde bir birini evez edir bunun aparici terefi mulkiyyet formasidir Istehsal usulunun iki terefini mehsuldar quvveler ve istehsal munasibetleri teskil edir Ictimai iqtisadi formasiyanin esasinda istehsal usulu formasi durur ona uygun iqtisadi siyasi ideoloji ve diger munasibetler formalasir ve inkisaf edir Tarixde bir nece formasiya movcud olub quldarliq feodalizm kapitalizm Formasiyalarin bir birini evez etmesinin esas sebebi istehsal usulunda bas veren deyisikliklerdir Sosial sistemSosial sistem asagidaki xasselerine gore tebiet sistemlerinden ferqlenir Her seyden evvel gosterilmelidir ki cemiyyeti teskil eden elementler yarimsistemler ve seviyyeler son derece rengarengdir onlarin funksiyalari elaqeleri ve qarsiliqli munasibetleri cox murekkebdir Diger terefden sosial sistemi teskil eden elementler oz keyfiyyetine gore muxtelifdir burada tekce maddi deyil hem de ideal menevi hadiseler vardir Buna gore de onu tedqiq ederken muxtelif elmlerin humanitar ve tebiet elmlerinin metodlarindan kompleks sekilde istifade olunmalidir Sonra sosial sistemin esas elementi olan insanin unikal xarakteri onu tebietden ferqlendirilir Bele ki insan oz fealiyyetinin davranisinin forma ve usullarini serbest suretde ve genis diapazonda sece bilir Bunun neticesinde cemiyyetin inkisafinda qeyri mueyyenlik derecesi yuksek olur Burada hadiselerin gelecek neticelerini ireliceden mueyyen etmek cox vaxt mumkun olmur Sosial sistem qapali ola bilmez Sosial sistemin aciq olmasi o demekdir ki cemiyyet daim etraf muhit ile maddeler enerji ve informasiya mubadilesinde olur Buna gore de ictimai sistem qeyri muvazinet veziyyetinde olan sistemlerdedir Onun qeyri muvazinet xarakteri hem de bunda ifade olunur ki sosial sisteme daxil olan yarimsistemler ve terefler oz seviyyesine gore eyni deyildir onlar arasinda mueyyen ferqler ve dialektik ziddiyyetler movcuddur Sosial sistemin aciq xarakteri ve qeyri muvazinetli olmasi onun edebi heyatini temin edir Cemiyyetin xususiyyetleriCemiyyet bir sira xasselere malikdir ozfealiyyet fealiyyetin kenardan getirilmemesi oz ozunu teskiletme ozinkisaf inkisaf menbeyinin daxilde olmasi ve oz ozune kifayet olmasi Birinci uc elamet hem butovlukde cemiyyete hem de ayriliqda onun her sferasina ve qruplarina aiddir Dorduncu xasse ise yalniz butov bir tam kimi goturulen cemiyyeti seciyyelendirir Ozunun ozu ucun kifayet etmesi xassesi o demekdir ki sistem oz fealiyyeti ile onun movcudlugu ucun lazim olan seraiti yarda ve telabatlarini odeye bilir Bu keyfiyyet sosial sistemi onun ayri ayri yarimsistemlerinden ve tereflerinden ferqlendirir Basqa sozle cemiyyetin hec sahesi hec bir fealiyyet novu umumiden tecrid olunmus halda normal yasaya bilmez Yalniz butov bir tam kimi goturulen cemiyyet butun fealiyyet novlerinin sosial subyektlerin ve sosial insitutlarin vehdetini temin etmekle oz ozunu teminetme xassesine malikdir Belelikle sosial sistem muxtelif sepkilere malikdir Onu tehlil ederken fealiyyet novleri sosial munasibetler sosial birlik formalari ictimai insitutlar mutleq nezere alinmalidir Cemiyyetin son derece murekkeb olmasi onu izah eden baxislarin da muxtelifliyini sertlendirir Sosial felsefede cemiyyetin uc esas nezeri modeli genis yayilmisdir naturalizm idealizm materializm Birinci movqe naturalizm tebiet tebii olan demekdir tarixen daha qedimdir Onun mahiyyetini cemiyyetin tebii bioloji amiller tebii servetler muhit iqlim ve sair ile izah olunmasi teskil edir Cemiyyete idealist yanasma sosial heyatda ebedi ideyanin dunya zekasinin idealin menevi amillerin mueyyenedici rol oynadigini subut etmeye calisir Nehayet materializm cemiyyetin izahinde maddi amillerden sosial varliqdan maddi nemetler istehsalindan cixis edir Qeyd edek ki bu uc baxis bir birinden tam tecrid olunmus halda movcud deyildir Onlar bir birile xeyli yaxindir ve bezen de culgalasmis sekilde cixis edir Meselen naturalizmde bezen hem materializm unsurleri cemiyyetin tebii izahi mexanisizm sosial darvinizm ve sair hem de idealizm panteizm ve hilozoizmin numunesinde elaqeli sekilde cixis edir IstinadlarCemiyyet Azerbaycan Milli Ensiklopediyasi 25 cildde 5 ci cild Brussel Cimli podzol torpaqlar 25 000 nus Baki Azerbaycan Milli Ensiklopediyasi Elmi Merkezi 2014 592 seh ISBN 978 9952 441 10 9 Nesibov Elsen Dovlet ve siyaset felsefesi Siyaset III cild Baki 2015 seh 96 ISBN 978 9952 8176 1 4 Cemiyyet butov ozunutenzimleyen sistemdir 2021 03 02 tarixinde Istifade tarixi 2014 08 18 redundant parameters redundant parameters redundant parameters OpenStax 2021 Lenski 1974 seh 96 Lenski 1974 empty citation See also empty citation and empty citation Tezis Edebiyyat Introduction to Sociology 3rd edition PDF Rice University 2021 seh 99 2022 10 09 tarixinde arxivlesdirilib PDF